[behnam5555]

موسیقی محلی در ایران و موسیقی شمال خراسان

علی حسینی

شمال خراسان شامل شهرهاى بجنورد، اسفراین، درگز،قوچان و شیروان است. بخش عمده‌اى از ساکنین این نواحى را مهاجرین کرد و ترک تشکیلمى‌دهند. بخشى از موسیقى شمال خراسان، موسیقى کوهپایه‌اى است. این نوع موسیقى توأمبا فریاد است. در کنار آن، موسیقى جلگه و دشت قرار دراد که ملایم‌تر و درونى‌تراست. موسیقى الله مزار، انارکی، دوقرسه، و هراى موسیقى این نواحى است. هنرمندان موسیقى در این مناطق، 1 - عاشق‌ها و 2 - بخشى‌ها و 3 - لوطى‌هاهستند. عاشق‌هاقدیمى‌ترین هنرمندان این منطقه‌اند که نوازندگانسازهاى سورنا، دهل، کمانچه، قشمه و دیاره‌اند و از رقصندگان بزرگ شمال خراسانند. بخشى‌ها نوازندگان دوتار، آوازخوان و داستان‌سرا بوده‌اند.در روایات عامیانه،"بخشی"فردى استثنایى است که خداوند به او موهبتى عطا فرموده است. لوطى‌هاپیام‌رسانان جامعه خود بوده‌اند. وسیله آنها یک دایره بوده؛ ممکن بود آنهاآهنگ‌هاى رقص را بخوانند یا بنوازند.لوطى‌هادرحکم روابط عمومى با پیام‌رسانان جامعه خود بوده‌اند. وسیله آنها تنها یکدایره بوده است. لوطى‌ها نیز مانند عاشق‌ها در قدیم حق انتقاد داشته‌اند. آنان دائما در سفر بودند و ناقلان اخبار و وقایع به‌شمار مى‌آمدند. امروزهدیگر در شمال خراسان کمتر لوطى دیده مى‌شود و این گروه تقریبا از بین رفتهاست.

استاد محمدرضا درویشی، آهنگساز ، محقق و پژوهشگر موسیقی دربارهموسیقیخراسان می گوید : منطقه ای که امروزه در نقشه فعلی ایران خراسانشمالی نامیده می شود ، ترکیب قومی ویژه ای دارد که اغلبترک زبانها و کرد زبانهاوتا حدودی فارسی زبانها در آن سکونت دارند ؛ این در حالی است که قوچان در این منطقهدارای اهمیت فرهنگی بیشتری است و یک کانون به شمار می رود که در آن اقوامترک و کردترکمن و فارسنیز زندگی می کنند ؛ این ترکیب قومی باعث آمیزش فرهنگی شده است بهگونه ای که موسیقی ترکمنی توانسته در بخشهایی از موسیقی شمال خراسان تاثیر عمیقیداشته باشد. درمنطقه شرقی استان خراسان رضوی هم که شهرهای خواف, تربت جام و تایباد آن منطقه هستند ، به نوعی دارای مرکزیت موسیقی در این استان استضمن اینکه موسیقی جنوب خراسان نیز با تمام اهمیتش در مجموع مختصرتر از دو قسمت دیگرخراسان است که ساز دو تار در ۳۰ سال گذشته در این منطقه کمتر دیده شده است ؛ این درحالی است که سازهایی که در این سه منطقه فرهنگی خراسان متداول هستند به غیر از دوتار همه مشترک هستند.

خراسان داراى یکی ازغنى‌ترین و قدیمى‌ترین فرهنگ موسیقى در مناطق ایران است. ابونصر فارابىفیلسوف و موسیقى‌دان بزرگ مسلمان، پایه تحقیقات موسیقى خود را بر تنبورخراسان استوار کرده است و در کتاب معروف و عظیم خود موسیقى الکبیر، بابمستقلى را به تشریح علیمى این ساز کهن اختصاص داده است. جلگهقوچان، نیشابور و سبزوار داراى موسیقى ملایم‌تر و درونى‌تر است. شعرا وعرفاى این دو منطقه گاه به زبان فارسی، گاه کردی، گاه ترکى و عحتى عربى رابراى انتقال و بیان مقاصد و احساسات خویش به‌کار بردند. هجران و فشارهاىتاریخى وارد آمده بر اقوام ساکن در این منطقهٔ خراسان، تأثیر مستقیمى برموسیقى این خطه برجا گذاشته است، به ‌گونه‌اى که در موسیقى این منطق همملودى و اشعار رزمى و حماسى وجود دارد و هم سوگ آوا و سوگنامه و مقام‌هائىمانند "الله مزار" و "دو قرسه"، "انارکی" و "هرای" اشاره به قتل و غارت وحوادث پرسوز و گداز و آوارگى اقوام این منطقه دارد. البته بسیارى ازآهنگ‌هائى که در شمال خراسان، زمانى براى سوگ اجراء مى‌شده، پس از گذشتزمان، آرام آرام تغییر شخصیت داده است و آنها به‌عنوان آهنگ‌هاى رقص نیزاستفاده مى‌شود. این مسئله مى‌تواند گویاى این موضوع باشد که انواع مختلفموسیقى و از جمله موسیقى و حرکات موزون رقص در ارتباط با شرایط زیست وواقعیت‌هائى است که مردم هر منطقه در معرض آنها قرار داشته‌اند و چگونگىزندگى کردهاى شمال خراسان است که باعث شده موسیقى و رقص‌هاى این خطه داراىپشتوانه‌اى از رزم و سوگ باشد. به‌عنوان مثال آهنگ"هاى هاى رشید خان"که زمانى براى سوگ استفاده مى‌شده، امروزه به‌عنوان یک آهنگ شاد اجرا مى‌شود. موسیقى کردى شمال خراسان راموسیقى کرمانجینیز مى‌گویند.