[رزیتا]

نگاهی به بازار سنتی كرمانشاه


كرمانشاه - بازار سنتی كرمانشاه به عنوان یكی از مكانهای دیدنی و تاریخی استان كرمانشاه هر ساله پذیرای تعداد زیادی گردشگر داخلی و خارجی است.

به گزارش ایرنا، بازار كرمانشاه كه تركیب دلپذیری از فعالیت های تولیدی، بازرگانی، اجتماعی، فرهنگی، مذهبی و ... را در خود جای داده و با همه گوناگون كاركردیش، كل یكپارچه یگانه ایست كه به درستی شالوده اصلی شهر كرمانشاه می باشد.

بازار بزرگ شهر بخشی از میراث كهن است كه گذشته از معماری دلپذیر و درخور توجه اش بازگو كننده تاریخ و خاطرات و اندیشه های شهر می باشد.


بازار دردوره زندیه:

روند شكل گیری بازار بزرگ تاریخی شهر كرمانشاه به دوره زندیه بر می گردد، اهالی شهر كرمانشاه پس از تحمل مصیبت های بسیار در دوره زندیه به ناچار از كنار رودخانه قره سو مهاجرت كرده و در رودخانه آبشوران در محله فیض آباد، كرمانشاه كنونی از نو بنا گردید.

با هجوم جمعیت آواره شهر به دو روستای فیض آباد و برزه دماغ، روستای چنانی در پیوند با محله فیض آباد در دوره زندیه شكل می گیرد، درون محله فیض آباد بازار تجاری بزرگی وجود داشته كه از محله فیض آباد آغاز شده و تا سربازخانه شهری ادامه داشته است، در این بازار بناهای مذهبی، تجاری، فرهنگی و ... وجود داشته و از این بازار به عنوان تاریكه بازار یاد می شود.


بازار در دوره قاجاریه:

بازار بزرگ كرمانشاه از اوایل دوره قاجاریه و در زمان سلطنت فتحعلیشاه بر جای مانده است، فتحعلیشاه فرزند ارشدش محمدعلی میرزای دولتشاه را در سال 1221 ه.ق به عنوان فرمانروای ایالت كرمانشاه منصوب كرد.

دولتشاه با ساختن بازار بزرگ، سربازخانه شهری، كارخانه چوب سازی، بناهای مذهبی، میادین شهری، حمام ها و سایر ابنیه عمومی در شهر كرمانشاه این شهر را از شهرهای مهم و آباد ایران قرار داد.

او همچنین ساخت بازار اولیه را دركنار رودخانه آبشوران آغاز كرد، پس از گسترش شهر، بازار از رودخانه گذشته و در مسیر راه بازرگانانی كه از شهر می گذشته راه خود را بر زمین ناهموار پیدا كرده و در این مسیر دراز هرجا پهنه همواری بوده گسترده شده و هرجا شیب زمین ممكن می داشته شاخه های خود را به درون بافت پیش رانده است و پس از گسترش شهر این بازار بوده كه شهر را شكل داده است، این بازار از دروازه پل سیدجمعه آغاز شده و به دروازه چقاسرخ ختم شده است.

پس از محمدعلی میرزای دولتشاه فرزند ایشان امامقلی میرزا عمادالدوله به عنوان فرمانروای كرمانشاه منصوب شد، امامقلی میرزا با توجه به تخریب تعدادی از رویدادهای احداث شده در زمان فرمانروایی دولتشاه به ادامه فعالیت های عمرانی در شهر اقدام كرد.

ساخت بناهای فرهنگی و مذهبی همچون مسجد عمادالدوله و تجاری مانند سرای عمادالدوله و قیصریه و همچنین ساخت چندین عمارت باارزش از جمله كاخ عمادیه، كاخ مسعودیه و همچنین توسعه بازار با ایجاد چندین سرا و احداث چهارسوق از جمله این فعالیتها است.

چهارسوق در تقاطع بین راسته بازار مسگرها و راسته بازار زرگرها به بازار بزرگ مركزیت بخشید و بازار كرمانشاه رونق دوباره خود را باز یافت، تا قبل از دوران قاجار كرمانشاه هرگز نتوانست به عنوان قطب تجاری و اقتصادی غرب كشور مطرح شود و همواره تحت نفوذ شهر همدان بود، اما در دوره قاجار با قرارگیری گمرك غرب در كرمانشاه امتیاز ویژه ای به لحاظ مالی، اقتصادی، اعتباری و ... به شهر اعطا شد و بازار كرمانشاه توانست خود را مطرح نماید و نقش عمده ای در تجارت كشور برعهده گیرد.

بازار كرمانشاه مانند دیگر بازارهای خطی در جهت طولی رشد كرده و فضاهای عمومی در دوسوی آن جای دارند، كلیه فضاهای بازار با هم مرتبط بوده و در دو طرف راهروهای خطی معماری خاصی را بوجود آورده اند كه هركدام علاوه بر ارتباط با فضاهای اصلی و فرعی یكنواخت بوده و مسیر طولی را حفظ كرده اند.

نظم موجود با توجه به نقش هر صنف در ارتباط با اصناف دیگر، احتیاج مشتری بازار و بافت شهری اطراف آن در طول زمان پایه گرفته و با گذشت زمان میان بخشهای مختلف آن هماهنگی معقولی برقرار شده است.

همجواری فعالیتهای سازگار برای پیشرفت كسب و تسریع در دادوستد و ساخت كاروانسراها در خارج از راسته های اصلی از انسجام و یكپارچگی و هماهنگی در بازار خبر می دهد، تكرار شكل گنبدی و منحنی و نورگیرهای سقف به شكل دایره یا چهارضلعی اصلی بسیار مهم در بازار است و سقف به عنوان عامل حفاظت كننده موجب احساس امنیت در میان بازاریان و خریداران می شود.

در سفرنامه ناصرالدین شاه آمده است: وجود كاروانسراهای فراوان در شهر ( 40 كاروانسرا) نشان می دهد كه تجارت عمده كرمانشاهان در سایه عبور كاروانهاست، فلاندن نیز می نویسد از این شهر كاروانهای عظیم با بارهای گرانبها بویژه صندوقهای حمل مردگان به كربلا عبور می نماید.


بازار در دوره پهلوی:
با آمدن وسایل نقلیه موتوری به شهر كرمانشاه به منظور دسترسی به درون محلات فیض آباد و برزه دماغ و چنانی، نقشه خیابان مدرس (سپه) در سال 1312 تهیه و عملیات اجرایی آن آغاز شد، با احداث خیابان مدرس بازار به دو پاره شرقی و غربی تقسیم شده، گذرهای درون بافت قطع و خیابان پس از عبور از مقابل مسجد جامع و وسط سبزه میدان با از بین بردن این فضای شهری شاخه های اصلی بازار را قطع كرده و با ایجاد واحدهای تجاری در دو طبقه و جداره سازی شهری این خیابان به یكی از اصلی ترین محورهای بافت كرمانشاه تبدیل شد. جذابیت مغازه های تجاری ساخته شده در بدنه خیابان مدرس موجب رونق این مغازه ها و كم رونق شدن واحدهای بازار گردید و بسیاری از بازاریان صاحب نفوذ به سمت واحدهای تجاری برخیابان مدرس كشیده شدند.

پس از احداث خیابان مدرس خیابان جلیلی برزه دماغ از شمال به جنوب احداث شد كه پاره شرقی بازار به دو بخش تقسیم شده و راسته بازار چال حسن خان در سمت راست و راسته های آهنگرها، بنكدارها، صندوق سازها، بزازخانه كهنه و نو و بازار كلیمی ها در سمت چپ این خیابان قرار گرفتند.

احداث خیابان جوانشیر در ضلع غربی خیابان مدرس بازار توپخانه را از راسته بازار علافخانه جدا كرد.

با تغییراتی كه در بازار بزرگ كرمانشاه بوجود آمد بسیاری از اصناف از جمله مسگری، سفیدگری، سراجی، صندوق سازی، گیوه كشی، نعل سازی، رنگرزی، صرافی و ... برای همیشه به بوته فراموشی سپرده شد.

با ركود حوزه بازار، فعالیتها به راسته های اصلی محدود شد و در نتیجه عدم حضور بازاریان و شهروندان بسیاری از سراها تنها تحت عنوان انبار مورد استفاده قرار گرفت و تعدادی از سراها به دلیل رها شدن و متروكه ماندن پس از مدت كوتاهی به فضاهای مخروبه در بازار بزرگ تبدیل گردید.

با توجه به آسیب های وارده به بازار بزرگ كرمانشاه به دلایل فوق الذكر سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری توجه ویژه ای به بازار نموده و با برنامه ریزی صورت گرفته جهت مرمت و باززنده سازی بخشهای تخریب شده از سال 1374 روند اجرای عملیات مرمت را از راسته صندوق سازها آغازشد و هم اكنون مرمت و احیاء راسته های علافخانه، سراج ها، مسگرها، صحاف ها، آهنگرها، بزازخانه نو، چال حسن خان و بازار ترك ها به اتمام رسیده است.

عناصر و فضاهای بازار كرمانشاه عبارتند از:
الف - راسته: هر بازار بزرگ دارای حداقل یك راسته اصلی و چندین راسته ی فرعی است كه آن را دالان هم می نامند، گاهی این راسته ها به وسیله دو در از هم جدا می شوند، بازار صندوق سازها و بزازخانه به وسیله دو در از هم جدا شده اند.

راسته اصلی بازار كرمانشاه از دروازه چقا سرخ تا دروازه پل سیدجمعه ادامه دارد، راسته های بازار كرمانشاه براساس حرفه بازرگانی و صنعتگری، شهر، مذهب بازرگانان و كاركرد به اسامی ذیل نامگذاری شده اند:
- بازار بزازها: در ضلع غربی خیابان مدرس، در امتداد بازار صندوق سازها
- بازار صندوق سازها: در ضلع غربی خیابان مدرس، در انتهای بازار بنكدارها
- بازار بنكدارها: در ضلع شرقی خیابان جلیلی پس از بازار آهنگرها
- بازار آهنگرها: در ضلع شرقی خیابان جلیلی قبل از بازار بنكدارها
- بازار زرگرها: در ضلع غربی خیابان مدرس
- بازار حوری آباد: در ضلع غربی خیابان مدرس، انتهای بازار زرگرها
- بازار كلوچه پزها: در ضلع غربی خیابان مدرس، مقابل بازار بزازها
- بازار حلبی سازها: در ضلع غربی خیابان مدرس، موازی بازار كلوچه پزها
- بازار صحاف ها: ضلع شمالی چهارسوق
- بازار مسگرها: ضلع غربی چهارسوق.
- بازار سراجها: منشعب از بازار مسگرها
- بازار علافخانه: پس از بازار تركها
- بازار تركها: پس از راسته بازار سراجها
- بازار كلیمی ها: در محور موازی بازار بزازخانه
- بازار چال حسن خان: مجاور دروازه اصفهان و دروازه پل سیدجمعه،
انتهای جبهه شرقی بازار بزرگ
- بازار توپخانه: مجاور دروازه چقاسرخ، در انتهای جبهه غربی بازار بزرگ

ب- دالان: دالان یك فضای ارتباطی است كه غالباً نقش رابط بین فضای بیرونی با فضای درونی بنا را دارد و معمولاً به صورت كوچه یا راسته ای كوچك و فرعی است كه از یك سو به راسته ای دیگر و از سویی دیگر به یك سرا یا كاروانسرا مربوط می شود.

دالان وكیل الدوله در بازار كرمانشاه از یك سو به راسته بازار سراجها و از سوی دیگر به سرای وكیل الدوله مربوط است.

ج- حجره یا دكان: حجره های واقع در بازار كرمانشاه در طبقه همكف نقش یك دكان را داشتند كه در آنها كالا عرضه می شد، در حالیكه حجره های طبقه فوقانی بیشتر به عنوان دفتر كار یا فضای اداری تجارتخانه مورد بهره برداری قرار می گرفت و در زیر حجره هایی كه از سطح معبر بالاتر بودند انبار می ساختند.

د- چهارسوق: در محل تقاطع راسته های بازار مسگرها، سراجها، صحاف ها و زرگرها در بازار كرمانشاه چهار سوقی ایجاد شده كه گنبد آن دارای ظرافت و تزئینات داخلی زیادی است.

ه- قیصریه: در راسته بازار صندوق سازها، قیصریه عمادالدوله ساخته شده كه محل كار صنعتگران و پیشه وران ظریف كار مانند بزازان، علاقه بندان، سوزن دوزان، گوهریان و مشاغلی از این دست كه نیاز به ظریف كاری دارد بوده است.

و - تیمچه: تیمچه كاروانسرا یا سرای كوچك سرپوشیده ای است كه فضای بسیار مناسبی برای عرضه كالاهای گرانبها مانند فرش می باشد، تیمچه سیداسماعیل واقع در راسته بازار علافخانه یكی از تیمچه های بازار كرمانشاه می باشد.

ز- سرا و كاروانسرا (خان): كاروانسرا یا سرا را می توان مهمترین فضای معماری طراحی شده در بازار كرمانشاه دانست كه دسترسی به آن از طریق راسته های اصلی می باشد، علل پیدایش آن محدود بودن طول راسته بازارها و تعدد كاروانها در این شهر می باشد.

سرای وكیل الدوله، سرای نو، سرای خرمافروشها و سرای اصفهانیها از جمله سراهای واقع در این بازار است كه تاكنون نیز باقیمانده است.

ح- خانبار: به محوطه بزرگی در پشت كاروانسراها یا سراها كه در حقیقت محل انبار اجناسی كه به وسیله چهارپایان یا گاری یا چرخ حمل می شود و نباید وارد بازار شود اطلاق می شود. این اجناس بعد از تخلیه در این خانبارها از طریق راسته ها به محل مورد نظر منتقل می شدند.

ط- میدان: در داخل و یا در كنار و امتداد بازارهای مهم یك میدان شهری وجود داشت كه در آنها بازارهای روز و ادواری برپا می شد، این میدانها علاوه بر دادوستد در ابعاد گوناگون فرهنگی، مذهبی، سیاسی و ورزشی مورد استفاده قرار می گرفت، میدان سربازخانه شهری، سبزه میدان و علاف خانه میدانهایی در محدوده بازار بودند كه در جریان توسعه شهر تخریب شدند.

ی_ بازارچه: از فضاهای داخل بازار به شمار نمی آیند و بازارهای كوچكی هستند با چندین دكان در دو سوی یك معبر كه با سقفی پوشیده و به صورت بازار محلی كوچك برای تامین نیازهای روزمره اهالی محل احداث شده است، بازارچه جلوخان در ضلع غربی خیابان مدرس در محله فیض آباد یكی از این بازارچه هاست.

ك- گذر: بازارچه های بدون سقف را گذر می گفتند كه دارای دكانهای كمتر و با فعالیت محدودتر بوده است، گذر چنانی را در كرمانشاه می توان نام برد.

ل- مساجد و تكایا: به تناسب بزرگی وكوچكی بازار مساجدی در راسته اصلی ساخته می شد، مساجدی كه در بازار كرمانشاه قرار گرفته عبارتند از مسجد جامع، عمادالدوله، فیض مهدوی و بنكدارها.

م- قهوه خانه: قهوه خانه ها از فضاهای جمعی هر بازار و بازارچه بوده و هستند اگرچه امروزه اهمیت قدیم خود را ندارند ولی هنوز محل تجمع اجتناب ناپذیر بازاریها هستند.

ن- انواع فضاهای خدماتی: در هر بازار اصلی متناسب با اندازه، وسعت و حجم مبادلات بازرگانی در آن شماری فضای خدماتی مانند آب انبار، سقاخانه، شترخان، برف انداز و مانند آنها وجود داشت كه نیازهای لازم به این گونه خدمات تامین می شد.