[چرو]

همه چیز درباره هنر زیبای معرق

هنرهای سنتی ایران، هنرهای اصیل مردمی هستند. هنرهایی كه از فطرت پاك مردم نشأت می گیرند. این هنرها از دیرباز در تمام شئون زندگی مردم رسوخ كرده و به صورت جزئی تفكیك ناپذیر درآمده اند. رحل قرآن، منبر مسجد، تنگ گلاب و فرشی كه به عنوان زیرانداز به كار می رود، همه و همه نشان از پیوند همیشگی هنر و آیین، آداب و زندگی مردم دارد.

طوفان حوادث دوران، نتوانسته صخره پرصلابت هنر ایران را فرسایش و تغییر دهد. هنر گذشته‌ی ایران، بسان صدفی است كه موج بلند و شكوفای اسلام، آن را صیقل داده و به گوهری ناب تبدیل كرده و به ساحل سرزمین‌های مختلف افكنده است. شاید اغراق نباشد اگر بگوییم، بررسی و شناخت هنرهای سنتی ایران، مقدمه ای بر شناخت هنر جهان می باشد.

این هنرها، از گذشتة دور تاكنون، بدون تغییرات زیاد، باقی مانده‌اند و اگر به آنها توجه نشود رفته رفته به بوتة فراموشی سپرده خواهند شد. از این رو، سعی بر آن بوده، تا گامی هرچند لرزان در جهت شناساندن هنرهای سنتی ایران و نحوة اجرای آنها برداشته شود.

معرق

معرق در اصل به تكه های ریز از كاشی اطلاق می شود كه در كنار هم چیده می شوند و فرم های مختلفی را تشكیل می دهند. این نوع كاشی برای تزیین داخل و خارج گنبدها و سر در مساجد به كار می رفته است. ساخت معرق، پرزحمت و وقت گیر است زیرا بریدن و ساییدن كاشی بسیار مشكل است. معرق كاری در قرن ششم هجری یعنی در دورة سلجوقیان به سمت كمال رفت و متداول شد.

اما آنچه موردنظر بحث ماست معرق روی چوب است. معرق روی چوب عمری پنجاه ساله دارد و پدیده ای تازه در ایران است. در این شیوة تازه كه از منبت كاری جدا شده، طرح مورد نظر را روی چوب و به وسیلة مغار خالی می كردند و به جای آن تكه هایی به همان اندازه از چوب های مختلف یا عاج، جاگذاری می نمودند.

پس از به وجود آمدن اره مویی های بسیار باریك، معرق روی چوب وارد مرحلة جدید گشت و هنری با ظرافت و اعجاب آور گردید. در این مرحله، بجای آنكه بر روی چوب كنده كاری شود و نقوش مورد نظر در آن جای گیرد؛ با قرار دادن قطعات مختلف از قبیل صدف، عاج، استخوان، فلز و چوب های مختلف رنگی در كنار یكدیگر، معرق ایجاد می شود.

در واقع معرق روی چوب را می توان تابلو نقاشی‌ای دانست كه در آن بجای رنگ، از چوب‌های مختلف رنگین و به جای قلم مو، از ارة مویی استفاده می شود.

ابزار كار معرق

كمان اره: كه ارة مویی به آن بسته می شود و در حقیقت از ابزار اصلی ایجاد معرق است.

اره مویی چوب بر: كه تیغه‌ای برنده و بسیار ظریف است و دندانه‌های آن، دو به دو متمایل به چپ و راست می باشند. این نحوة ساخت باعث می شود كه اره در چوب به راحتی برش ایجاد كند.

اره مویی فلزبر: كه دندانه هایش به ردیف در كنار هم قرار گرفته اند. در معرق سازی از این تیغه برای بریدن صدف استفاده می شود. اره ها اندازه‌های مختلفی دارند كه نازكترین آنها ارة 8 صفر و درشت‌ترین آنها ارة شمارة 5 است.

میزكار و تختة كوچكی به نام «پیشكار» به ابعاد 15×10 سانتیمتر، كه در جلوی آن شكافی به شكل «7» وجود دارد. پیشكار به لبة میز كار كوبیده می شود.

میخ سایه: كه یك نوع میخ كوتاه و ظریف است و برای نگاهداشتن قطعات قالب به كار می رود.

تیزك: كه نوكی تیز دارد و برای برداشتن قطعات قالب به كار می رود. جنس تیزك از فولاد است.

چكش و گازانبر.

مواد و مصالح معرق

1. تخته سه‌لایی به ضخامت 3 میلیمتر برای چسباندن طرح بر روی آن به وسیلة چسب فوری.

2. تخته سه لایی به ضخامت 18 میلیمتر، كه بدان «زیركار» می گویند و قطعات معرق شده بر روی آن پرس یا چسبانده می شود. ضخامت زیاد این تخته سه لایی از آن جهت است كه پس از روغنكاری و رنگ‌آمیزی، به علت نیروی كششی رنگ خم نشود.

3. چسب فوری برای چسباندن طرح بر روی تخته سه لایی و چسب نجاری برای چسباندن قطعات معرق شده بر سطح «زیر كار».

4. چوب هایی به رنگ‌ها و جنس‌های مختلف از قبیل چوب گردوی تیره و فوفل كه بیشتر برای زمینه به كار می روند و چوب شمشاد، نارنج، بقم، سنجد، اقاقیا، عناب، افرا، كی كم، ...، و گلابی همچنین عاج، صدف، خاتم و شبه عاج كه یك نوع فیبر مخصوص است.

انواع معرق از نظر زمینه

معرق از نظر زمینه به دو دسته تقسیم می شود:

1. معرق زمینه رنگ: پس از اتمام كار، قطعات معرق شده بالاتر از سطح زیر كار می باشند؛ بنابر این زمینه رنگ پلی استر مشكی پر می شود تا همسطح نقوش معرق شده شود.

2. معرق زمینه چوب: در این نوع معرق، تمامی قطعات معرق در محل های خالی ایجاد شده روی زمینة چوب جای داده می شوند.

نحوة ایجاد معرق

معرق زمینه رنگ:

1. طرح معرق توسط طراح روی كاغذ كشیده می شود.

2. طرح را به وسیلة چسب فوری روی تخته سه لایی به ضخامت 3 میلیمتر می چسبانیم.

3. با اره مویی سه لایی را به چند قطعه تقسیم می كنیم. این قطعات باید به اندازه‌ای باشند كه هنگام بریدن انتهای كمان اره به آنها گیر نكند.

4. قطعات تقسیم شده را در كنار یكدیگر قرار داده، به وسیلة میخ سنجاقی بر روی سطح «زیر كار» ثابت می كنیم.

5. حال از پایین تابلو شروع به كار و هر قسمت از قطعات تقسیم شده را به قطعات كوچكتری تبدیل می كنیم.

6. اكنون با اره مویی شروع به بریدن چوب می كنیم. نحوة برش به این ترتیب است كه اره مویی باید مماس با محیط قالب حركت كند و به طور عمودی بالا و پایین رود تا كناره‌های تكة بریده شده، صاف درآید.

7. قطعات به دست آمده از مرحلة 6 را به وسیلة چسب نجاری بر روی «زیر كار» می چسبانیم. مجموعة این اعمال تا پایان كار ادامه می یابد.

8. پس از اتمام كار، قطعات معرق شده برجسته تر از سطح «زیر كار» می باشند. بنابراین زمینه را با رنگ پلی استر مشكی پر می كنیم تا همسطح سطوح معرق شده، شود.

معرق زمینه چوب:

مراحل 1 و 2 نظیر مراحل معرق زمینه رنگ می باشند.

3. چوبی از جنس گردوی تیره یا فوفل به اندازة كادر طرح، تهیه می كنیم. سپس طرحی را كه روی سه‌لایی چسبانده‌ایم، با میخ سایه‌به‌ چوب زمینه متصل‌می‌كنیم.

4. در حد فاصل چوب زمینه و «زیركار» ورقه‌ای از نایلون قرار می دهیم.

5. كلیة نقشه را با بریدن از زمینة كار جدا می كنیم. سپس به وسیله گازانبر میخ ها را می كشیم تا تخته سه لایی از چوب زمینه جدا شود.

6. در این مرحله زمینة چوب و قالب به دست آمده از سه لایی را نگاه می داریم و زمینة بریده شدة تخته سه لایی و قالب چوبی به دست آمده را دور می اندازیم. بنابراین در این مرحله، تابلویی داریم كه زمینة آن چوب و قالب آن طرح های روی تخته سه لایی است.

7. اینك ازپایین‌تابلو شروع به كار می‌كنیم. قالب‌ها را طبق سلیقه برروی‌چوب‌های مختلف رنگین یا صدف یا عاج قرار داده و همانند مرحلة ششم از «معرق زمینه رنگ» شروع به برش می كنیم.

8. هر تكة معرق شده از مرحلة 7 را در شكاف مخصوص خود در چوب زمینه قرار می دهیم و می چسبانیم. نایلون مرحلة 4 باعث می شود تا قطعات معرق به «زیر كار» نچسبند. اگر تكة معرق شده به اندازة 1/0 میلیمتر بزرگتر از قالب باشد، درون محل خود در چوب زمینه فرو نمی رود. بنابراین كار معرق زمینه چوب به مراتب مشكل تر و هنری تر از معرق زمینه رنگ می باشد. یك كار معرق خوب، كاری است كه بین قطعات آن فاصله ایجاد نشود و رنگ آمیزی آن جالب باشد. اصالت طرح و نقشه نیز ملاك و معیار یك كار برجسته و نفیس است.

9. در خاتمة كار، چوب زمینه به چوب «زیر كار» پرس می شود.

دوام معرق زمینه چوب بیش از معرق زمینه رنگ می باشد، خصوصاً در كادرهای بزرگتر از 50×50 سانتیمتر، امكان ترك خوردن پلی استر زیاد است.

كتاب هنرهای سنتی ایران

مؤلف: محمد ستاری