[دانه کولانه]

در تازه ترين فهرست دانشمندان جهان، نام پروفسور شمسي پور همچنان در صدر اين فهرست قرار دارد.
براساس آمار مربوط به ژانويه 2005 (دي ماه) كه گستره اول ژانويه 1995 تا 31 اكتبر سال 2005 را شامل مي شود، يازده تن از اعضاي هيأت علمي دانشگاههاي كشور براساس تعداد ارجاعات، در گروه "يك درصد" اول ليست پژوهشگران جهان قرار گرفتند.نفر اول در فهرست دانشمندان ايران براساس شاخصهاي اساسي علم برحسب تعداد ارجاعات، پروفسور "مجتبي شمسي پور"، عضو هيأت

علمي دانشگاه رازي كرمانشاه است كه با 244 مقاله شيمي و اختصاص 2425 ارجاع و 72 مقاله مهندسي شيمي و 574 ارجاع از حداقل آستانه ارجاع براي دانشمند شدن در رشته هاي شيمي و مهندسي شيمي در اين گستره كه به ترتيب 737 و 214 ارجاع است، عبور كرده است.
پروفسور شمسي پور، همچنين در سال جاري براي چهارمين سال متوالي از طرف مؤسسه بين المللي "اي.اس.اي" آمريكا به عنوان دانشمند برتر جهان معرفي شد.اين چهره ماندگار كشور تاكنون بيش از صد حسگر جديد براي مواد دارويي، كاتيون ها و آنيون هاي معدني كه به عنوان جايگزين براي دستگاههاي گرانقيمت جذب اتم ها، استفاده در آزمايشگاه تشخيص طبي، اندازه گيري آلاينده هاي محيط زيست و كنترل كيفيت در صنايع كاربرد معرفي كرده است كه در سطح بين المللي از آن استفاده مي شود.
پروفسور شمسي پور سال 1324 در شهر كرمانشاه متولد شد و پس از گذراندن تحصيلات ابتدايي، براي ادامه تحصيلات به خارج از كشور رفت و در سال 1358 موفق به كسب مدرك دكتراي تخصصي شيمي از دانشگاه ميشيگان شد و در سال 1371 به رتبه استادي در ايران نايل گرديد.برنده جايزه كتاب سال 1368 ايران، برنده جايزه جشنواره خوارزمي در سال 1370 در علوم محض، شيميست برگزيده انجمن شيمي ايران در سال 1374، برنده جايزه كامستك (سازمان كشورهاي اسلامي) در سال 1367، محقق برگزيده و خاص وزارت علوم در سال 1379، برنده جايزه شيمي همايش چهره هاي ماندگار در سال 1381 و دريافت نشان لياقت در پژوهش از رييس جمهور در سال 1381 و ... بخشي از موفقيتهاي پروفسور شمسي پور است.
تاكنون تعداد زيادي دانشجوي دوره PHD از محضر استاد سود برده و فارغ التحصيل شده اند كه عده اي از آنان به رتبه استادي نيز رسيده اند.
با اين دانشمند كشورمان گفتگويي انجام داده ايم كه از نظرتان مي گذرد:

با توجه به پيشينه علم شيمي در اسلام و ايران، وضعيت امروز اين علم را چگونه مي بينيد؟
علم شيمي در ايران سابقه طولاني دارد. طبيعتاً در اين مدت طولاني تغييرات زيادي براي اين علم اتفاق افتاده است و اگر چه در خيلي از مسايل ما جلودار بوديم، اما به هر حال اين تغييراتي كه در گذشته اتفاق افتاده همراه با نوسانات زيادي بوده است. در كل با وجود همه اين مسايل اكنون علم شيمي نسبت به ساير علوم در ايران از جايگاه بهتري برخوردار است و شواهد اين ادعا را اثبات مي كند و از نظر پژوهشي و توليد علم در مقايسه با ساير علوم پيشتاز هستيم. منتها اگر بخواهيد با پيشرفت كشورهاي ديگر مقايسه كنيد خب اختلاف زياد است. اگر شما بخواهيد علم شيمي را از نظر توليد علم در بين كشورهاي جهان رده بندي بكنيد، ايران در جايگاه سي و پنج تا چهلم قرار دارد.

افقهاي پيش رو چگونه است؟
اتفاقي كه بعد از پيروزي انقلاب اسلامي افتاده در همه جهان بخصوص در دو دهه گذشته در همه شاخه هاي علمي ايران از رشد قابل توجهي برخوردار بوده است و شيمي هم طبيعتاً پيشتاز اين قضيه نسبت به كشورهايي كه در منطقه ما قرار گرفته اند بوده است. طي ده، يازده سال گذشته در حقيقت شايد عقب تر از بسياري از كشورهاي اسلامي از نظر توليد علم بخصوص علم شيمي بوده ايم، اما اكنون با اين رشد قابل توجه و چشمگيري كه داشتيم بعد از تركيه كشور دوم در بين كشورهاي اسلامي از نظر توليد علم بخصوص در شاخه علم شيمي قرار داريم.
من افق آينده را با سرعت رشد علمي كه داشته ايم بسيار روشن مي بينم. البته بايد توجه كافي بشود و استعدادهاي ما به سمت پژوهش و توليد هدايت شوند. در اين صورت در دهه آينده، آينده خوبي خواهيم داشت.

حمايتهايي كه از مؤسسات تحقيقاتي در زمينه شيمي مي شود، چگونه است؟
سرمايه گذاريهاي دولت در مجموع خوب است، گرچه در حال حاضر حتي در جهتي كه - در برنامه توسعه كشور- پيش بيني شده عملاً از توليد ناخالص ملي سال قبل حدود بين 65 صدم درصد به امر پژوهش اختصاص پيدا كرده است. در حقيقت اين رقم بايد حدود 5/2 تا سه برابر باشد. البته نرم جهاني آن بين 2 تا 4 برابر است.ما انتظار داريم كه اختصاص درصدي از ناخالص ملي در سال گذشته كه شصت و پنج صدم درصد هست به بالاي يك درصد بايد مي رسيد كه اميدواريم در سالهاي آينده توجه بيشتري از اين جهت بشود و اين زمينه اي است كه دولت مي تواند سرمايه گذاري بكند البته همه كشورها در اين زمينه تجربه خوبي دارند و پيشرفت خوبي داشته اند.
اين طريق باعث مي شود كه توليدات اقتصادي كشورها رشد پيدا بكند. طبيعتاً اگر ما هم خوب سرمايه گذاري كنيم به پيشرفتهاي بيشتري دست پيدا مي كنيم. منتها نكته اي كه من بايد عرض كنم به جز اختصاص لازم بودجه هاي پژوهشي، بجا خرج كردن آنهاست از برداشتي كه من دارم آن مقدار بودجه اي هم كه اختصاص پيدا مي كند متأسفانه درصد بالايي از آن هدر مي رود و درست در اختيار محققاني كه به واقع كار پژوهشي انجام مي دهند قرار نمي گيرد. به طور مثال حدود 20 درصد از بودجه پژوهشي به اساتيد دانشگاه و وزارت علوم و هشتاد درصد ديگرش را ارگانهاي ديگر كشور خرج مي كنند، منتها چون برنامه ريزي ندارند، مقدار زيادي از اين بودجه ها كه مي تواند كمكي به توليد علم كشور باشد، هرز مي رود. در نتيجه اختصاص بودجه مناسب، هدايت اين بودجه و بجا خرج كردن آن مي تواند كمك بكند كه در آينده علم كشورمان از سرعت رشد بسيار بالايي برخوردار شود.


چه راهكارهايي را پيشنهاد مي كنيد كه مؤسسات دولتي و خصوصي در اين زمينه قوي شوند؟
من معتقدم نيروي انساني ما بايد به پژوهش توجه پيدا بكند و لازمه اين موضوع اين است كه پژوهشگران وجهه و جايگاه اجتماعي خاص خودشان را پيدا بكنند. ما در كشور تعداد زيادي استاد داريم و از دست دادن نيروهاي مناسب و مغزهايي كه مي توانند كارساز باشند كه اين روزها به بحث فرار مغزها عنوان مي شود از تبعات اين قضيه است.
يعني اگر كشور نيروي مناسب هم از نظر كيفي و هم از نظر كمي جهت پژوهشي نداشته باشد، هر چقدر هم سرمايه گذاري بكند نتيجه درستي نخواهد داشت. پس بايد به اساتيد جايگاه اجتماعي داد و به وضعيت پژوهشگران سر و سامان داد و مسؤولان بايد حداقل امكانات و شرايط لازم براي انجام پروژه هاي تحقيقاتي را در اختيارشان گذاشت. من در همين جا تأكيد مي كنم كه نيروهاي جواني كه در كشور داريم بسيار بااستعداد هستند، اگر توجه نكنيم مقدار زيادي از آنها مهاجرت مي كنند و از توان علمي كشور كاسته مي شود و نكته بعدي همانطور كه گفتم توزيع مناسب امكانات پژوهشي مي باشد كه بايد متناسب با نيروي مورد نظر باشند. اين توزيع اكنون تناسب خوبي ندارد و بعضي از پژوهشگران از حداقل امكانات در داخل استان به تناسب توان و استعدادي كه دارند برخوردار نيستند و فكر مي كنم يك مديريت پژوهشي مناسب نياز داريم، مديريت متمركزي كه نظارت خوبي روي اين قضيه داشته باشد تا توزيع خوبي از نظر امكانات داشته باشيم. اين مورد نيز يكي از راهكارهايي است كه به توسعه و توليد علم كمك مي كند.
وضعيت مراكز پژوهشي شيمي در كشور را چگونه مي بينيد؟
اكنون مراكز پژوهشي در همه علوم ديگر برمي گردد به مراكز دانشگاهي ما يعني دانشگاههاي دولتي و غيردولتي. البته پژوهشكده هايي هم داريم كه به اين قضيه كم و بيش كمك مي كنند. البته عمدتاً بار پژوهشي كشور را دانشگاههاي ما متقبل مي شوند و دانشجويان تكميلي، دانشجويان دوره هاي ارشد و دكتراي ما در اين مراكز كار مي كنند كه اين مسأله نيز توجه بيشتري مي خواهد كه مراكز بيشتري داشته باشيم تا بتوانيم كارهاي بخصوصي در زمينه هاي كاربردي پژوهشي براي در اختيار گذاشتن نتايج به صنعت داشته باشيم.همچنين توجه به نيروهاي زبده حل مشكل كار دانشجويان كه با برنامه ريزي صحيح مي توانيم آنها را جذب كنيم و امكانات لازم را در اختيار آنها قرار دهيم قطعاً كمك خوبي به مجموعه پژوهشي كشور خواهد بود. بخصوص در زمينه شيمي كه ما ظرفيت بيشتري نسبت به علوم ديگر داريم.

آيا تحقيقات دانشگاهي در رشته شيمي توانسته در ايران به صنعت راه پيدا كند؟
بعضي وقتها انتظار اين است كه اگر شما پژوهشي در دانشگاه انجام مي دهيد، بايد نتيجه را ببينيد، منتها اين هميشه در يك فاصله زماني خاص مي تواند جوابگو باشد. در پژوهش، برنامه هاي طولاني مدتي داريم كه خب طبيعتاً بازدهي بيشتري دارد و در همه جاي دنيا اينطور است كه هيچ دانشگاه، استاد دانشگاه و محقق نمي تواند بعد از اين كه يك كار پژوهشي انجام داد پژوهش را دنبال بكند و به صنعت معرفي و تبديل به محصول صنعتي كند بلكه كاري كه پژوهشگر مي كند مطابق با برنامه ريزي است كه برايش تعريف شده و در حدي است كه بتواند مسأله اي را روشن كند و به توليد علم تبديل كند تا كارهاي پژوهشي در شاخه هاي ديگر كاربردي شود و عمده كارش نيز تناسب اينها با نيازهاي كشور است. معمولاً همه جاي دنيا مراكز رشدي دارند كه وظيفه شان همين است. خوشبختانه در اين چند ساله اخير به اين مبحث توجه شده است و وظيفه اين مراكز اين است كه اينها تلاششان اين است كه پژوهشهاي دانشگاهي را كه منجر به توليد صنعتي شوند بياورند در يك اشل آزمايشگاهي به يك اشل نيمه توليدي ببرند و مسايل فني و مهندسي قضيه را روي آن پياده كنند و وقتي آماده كردند در اختيار صنعت قرار بدهند كه البته اين مراكز رشد هنوز جايگاه خودشان را پيدا نكرده اند. ولي وزارت علوم در اين چند سال گذشته به اين مسأله توجه كرده است و ساير ارگانها نيز بايد به اين مسأله كمك كنند. هر جاي عالم را كه نگاه كنيد شاخصهاي رشد اقتصادي كشورهاي مختلف رابطه مستقيم با توليد علم و نتايج پژوهشي آنها دارد، گرچه ممكن است اكنون به درد صنعت نخورد و استفاده نشود، ولي اين در مجموع ديدگاهي را ايجاد مي كند و انسانهايي تربيت مي شوند كه اين انسانها مي توانند جهت توسعه اثرات بيشتري داشته باشند.

سيستم تحقيقاتي كشورهاي پيشرفته چه تفاوتي با ايران دارد؟ و ايران در قياس با آنها چه از نظر تجهيزات و توان اجرايي و چه از نظر اساتيد علمي چه تفاوتي دارد؟
اگر بخواهم اين قضيه را توضيح بدهم بايد به نكته اي اشاره كنم كه در همه جاي جهان صادق مي باشد و آن نقش توليد علم در تكنولوژي فناوري است. توليد علم منجر به توليد تكنولوژي مي شود، استفاده علم از تكنولوژي باعث توليد علم بيشتر مي شود و توليد علم بيشتر تكنولوژي پيشرفته تر. و اين چرخه اي است كه باز خوردش به مسايل اقتصادي و توسعه اي و فناوري برمي گردد. و ما هم داخل اين چرخه هستيم، اما اين چرخه همانطور كه مي شود پيش بيني كرد در جنبه هاي مختلف در جايگاههاي مختلفي از همديگر قرار دارند. آن كه سابقه طولاني تري در اين مسأله دارد و در حقيقت دستاوردهاي تكنولوژيكي پيشرفته تري دارد، استفاده از آن تكنولوژي برتر باعث پيشرفت پژوهشي برايش مي شود. ما هم از اين امر مستثنا نيستيم. و همه به تناسب داخل اين چرخه قرار داريم و چون اين چرخه مرتب شعاع گسترده تري پيدا مي كند و فرق ما با ديگر كشورها شعاع و اين گسترش چرخه علم و تكنولوژي مي باشد خوشبختانه رشد ما كم سابقه است، اما آن شاخص اوليه در پانزده سال قبل 500 مقاله علمي در طول يكسال در مجلات معتبر دنيا داشته ايم، ولي در طي سال گذشته استنادات علمي ما بالاي 5 هزار است، اين سرعت رشد، سرعت بالايي است و اگر به يك كشور اروپايي نگاه كنيم مي بينيم كه به اين شكل رشد نداشته است. ولي آن سالي كه ما 500 مقاله داشتيم آنها 5 هزار مقاله داشته اند و اختلاف ما خيلي زياد بوده است. ما از نظر سرعت خيلي خوب بوده ايم، اما آن كميت اوليه جايگاه مناسبي نداشته ايم و لازمه اش اين است كه اگر بخواهيم بتدريج خودمان را به روز كنيم، بايد اين سرعت را نگذاريم كاهش پيدا بكند و سرعت قابل ملاحظه اي داشته باشيد. ما بايد خودمان را شانه به شانه با 25 كشور اول دنيا بكنيم كه خب اين در درازمدت امكان پذير است.

آيا صرف ارايه تحقيق و مطالب تئوريك بدون توجه به زمينه اجرايي و بهره وري علمي مي تواند شاخص خوبي در جهت برآورد رشد علمي كشور باشد؟
به بحث پژوهش نمي شود فقط تئوريك نگاه كرد، شما هر توليد علمي كه داشته باشيد در نهايت كمك مي كند به استقرار مسايل علمي در داخل كشور و به پيشرفت مسايل توليدي، اجرايي كمك مي كند. برنامه ريزان كشور بايد از اين توانايي ها استفاده و بهره برداري بكنند و بتدريج به سمتي بروند كه منجر به فناوري شود و در نهايت باعث توليد بالاتر و توسعه كشور شود.
اگر از پژوهشهاي بنيادي درست بهره برداري بشود حتماً مي تواند باعث رشد شود. شما وقتي كه مي خواهيد تكنولوژي را رشد دهيد بايد نيروي انساني را پرورش دهيد، هنوز بودجه پژوهشي و سرمايه گذاري، با نيروي انساني مان متناسب نيست و بايد نيروي انساني در اين زمينه تربيت كنيم. پس برنامه ريزي درست، پيشرفت نيروي انساني و سرمايه گذاري مناسب ما را به اهداف دلخواهمان هدايت مي كند.

از تحقيقات علمي شما در كشور تاكنون چه استفاده اي شده است؟
كساني كه مثل من كار پژوهشي مي كنند يك جنبه اش تربيت پژوهشگر است. كار پژوهشگر اين است كه سؤالي را كه براي خود يا ديگران به وجود مي آيد آن را از دل علم بيرون بياورد و ارايه كند. من از پانزده سال پيش توانسته ام حدود 50 نفر را در مقطع PHD تربيت كنم كه همه از نيروهاي زبده هستند. اما متأسفانه استفاده خوبي از آنها نشده است. براي مثال من روي حس گرها و سنسرها كار كرده ام، اينها كارشان اين است كه بطور انتخابي مي توانند روي يك كاتيون خاص يا داروي خاص اندازه گيري كنند، بدون اينكه مزاحمتي با ساير گونه ها وجود داشته باشد. شما با يك سنسر هزار يا دو هزار توماني مي توانيد براي كنترل كيفيت در صنايع مختلف براي اندازه گيري آلاينده هاي مختلف مثل سرب يا ... استفاده كنيد. ولي متأسفانه هنوز از اين دستاورد آن طوري كه بايد استفاده نشده است.

براي اينكه وارد كننده علم نباشيم چه راهكارهايي را پيشنهاد مي كنيد؟
اگر خودمان نتوانيم علم و پژوهش را داخل كشور بومي كنيم، مجبوريم تكنولوژي را از بيرون خريداري كنيم و اين طبيعتاَ ضررهاي زيادي را دارد و هزينه بر است . و وقتي شما علم را وارد كرديد خيلي از مسايل از جمله اجتماعي، اخلاقي هم مجبوريد با اين علم وارد كنيد و اين مسأله وابستگي علمي به وجود مي آورد. و مسأله توليد علم به عنوان اساس ثبات سياسي كشورهاي دنيا پايداري آنها در جوامع مطرح است. اقتدار علمي باعث اقتدار سياسي و صنعتي كشور مي شود.

آيا براي توليد علم بايد بومي فكر كرد؟
توليد علم شايد با يك مسأله ديگر مخلوط شود. علم عالم مختص هيچ كس نيست و هر كس با نيازي كه دارد و مقدار مصرف به مخزن علم عالم دسترسي پيدا مي كند. شما در هر جا توليد علم مي كنيد به افزايش توليدات بشري كمك مي كنيد لازمه اش اين است كه در آن جامعه اي كه زندگي مي كنيد توان استفاده از آن را داشته باشيد و اين نمي شود، مگر اينكه در توليد آن سهيم باشيد