[امیر عباس انصاری]

جنگ شیمیایی عراق علیه ایران و مواضع سازمان ملل متحد

مقدمه:
از آنجا كه حقوق بين الملل هنوز به آن حد از قوام و استحكام نرسيده است كه معادلات سياسي در آن تاثير نداشته باشد؛ بلكه يكي از مهمترين عناصر موثر در شكل گيري و پيشرفت حقوق بين الملل، روابط بين دولت‌ها‌ست، بنابراين در اين گفتار وضعيت سياسي حاكم بر روابط بين الملل و جامعه جهاني، در زمان كاربرد عراق از تسليحات شيميايي را بررسي مي‌كنيم تا روشن شود در چه فضاي سياسي، از حقوق بين الملل انتظار واكنش مناسب نسبت به تمامي جوانب اين قضيه، از جمله تجارب تسليحات شيميايي مي‌رفته است.
بدون شك غير از زياده خواهي‌هاي حزب بعث و شخص صدام، شرايط سياسي و بين المللي آن روز در سمت و سويي بود كه با وجود اعزام مجروحين شيميايي ايراني به بيمارستان‌هاي اروپايي، چشمان مجامع بين المللي بر روي اين واقعيت بسته بود.
آدام رابرترس در اين باره مي‌گويد: «قصور جامعه بين الملل در واكنش به حمله عليه ايران در سال 1980 و قصور آنان در اقدام عملي در برابر استفاده عراق از گازهاي شيميايي و تداوم فعال تجارت حتي در خصوص سلاح،‌ به صدام حسين مي‌توانست اين درس را به خوبي ياد داده باشد كه او مي‌تواند سازمان‌ها و حقوق بين الملل از جمله حقوق جنگ را با مصونيت و خيال آسوده ناديده بگيرد». (1)
روزنامه كيهان به نقل از ايندي پندنت مي‌نويسد:
كشورهاي غربي كه نگران توسعه اسلام مبارز از سوي ايران بودند، اجازه دادند عراق از سلاح‌هاي شيميايي در جنگ عليه ايران استفاده كند. اين روزنامه تاكيد كرد؛ كشورهاي غربي حتي حاضر نشدند عراق را به خاطر كاربرد سلاح‌ شيميايي عليه كردهاي اين كشور به سزاي اعمالش برسانند.(2)
از طرفي، در فوريه 1982 به رغم مخالف شديد كنگره، دولت ريگان نام عراق را از ليست كشورهاي حامي و عامل تروريسم خارج نمود.
هم چنين طبق اسنادي كه اخيرا آرشيو امنيت ملي آمريكا از طبقه بندي خارج كرد و دانشگاه جورج واشنگتن آن را منتشر ساخت(3) آمريكا با پيشنهاد عراق مبني بر عدم ذكر نام هيچ كشوري در قطعنامه‌ها و بيانيه‌هاي شوراي امنيت به عنوان استفاده كننده از سلاح شيميايي موافقت نمود. و علاوه بر آن مقامات آمريكايي به مقامات عراقي اعلام كردند با وجودي كه آمريكا موضع بي‌طرفي در جنگ اتخاذ كرده اما سياست حمايت از عراق را در پيش دارد.(4)
واشنگتن پست بعد از 20 سال در مقاله‌اي با نام آمريكا نقش كليدي در ساخت تسليحات شيميايي عراق داشت مي‌نويسد:
جانبداري آمريكا از عراق در سند اداري 14 مورخ 26 نوامبر 1983 شوراي امنيت ملي ثبت شده است. اين يكي از تصميمات سياست خارجي زمان ريگان بود كه هنوز به صورت محرمانه باقي مانده است به گفته مقامات سابق آمريكا اين دستورالعمل تاكيد مي‌كند كه امريكا بايد هر كاري كه لازم است قانوناً انجام دهد تا از شكست عراق در جنگ با ايران جلوگيري كند اين دستورالعمل رياست جمهوري در حالي صادر شد كه گزارش‌هاي مبني بر استفاده عراق از گاز شيميايي منتشر مي‌شد. (5)
همچنين در اين مقاله به نقل از ديويد نيوتن (6) سفير سابق آمريكا در بغداد كه روابط دو كشور را از سطح نازل به بالاترين سطح ارتقاء داد مي‌نويسد:
اصولا اين سياست (فروش تسليحات كشتار جمعي به عراق) قابل توجيه بود. ما نگران بوديم مبادا عراق در جنگ با ايران شكست بخورد زيرا در آن صورت عربستان و منطقه خليج فارس مورد تهديد قرار مي‌گرفت. به هر حال با گذشت حدود دو دهه از جنگ بين ايران و عراق و در زماني كه آمريكا براي حمله به عراق به دنبال توجيهات قابل قبول مي‌گشت، انتشار اطلاعات و اسناد متنوع در سال گذشته بيانگر اين مطلب بود كه به قدري عراق از حمايت قدرت‌ها و كشورهاي جهان در جنگ برخوردار بود كه علاوه بر در اختيار گذاشتن فراوان سلاح‌هاي متعارف، ساخت و تجهيزات سلاح‌هاي غير متعارف نيز با پيشرفت قابل ملاحظه‌اي در برنامه‌هاي تسليحاتي عراق قرار داشت.
«به نحوي كه در سال 1984، به دنبال عمليات استانچ، بسياري از كشورها از فروش سلاح و قطعات يدكي به ايران خودداري ورزيدند و عراق تنها اميد فروشندگان بين المللي اسلحه شد. در سراسر اين جنگ عراق به چشم خريدار كاملا قانوني نگريسته مي‌شد در حالي كه ايران در صحنه بين المللي به خصوص بازار اسلحه مطرود و رانده شده بود».(7)
آقاي گري ميلهالين‌(8) استاد دانشگاه ويسكانسين (9) آمريكا و مدير طرح ضد هسته‌اي در آمريكا به همراه معاون خود كلي موتز،(10) با انتشار مقالات زيادي در مجلات و روزنامه‌هايي چون وال استريت و نيويورك تايمز بارها بيان كردند كه دليل لشكر كشي اخير آمريكا به عراق اشتباهات گذشته بوده است. اشتباهاتي چون پر و بال دادن به يك ديكتاتور و مهمتر از آن تجهيز تسليحاتي متعارف و غير متعارف عراق، و بيان مي‌كنند ما سربازانمان را جايي مي‌فرستيم كه خود قبلاً آن جا را با تسليحات خودمان تجهيز كرده‌ايم. (11)
برخورد مجامع و سازمان‌هاي بين المللي نيز در اين رابطه بهتر از برخورد دولت‌هاي ديگر نبود. با توجه به اين كه در سال 1980، مجمع عمومي طي قطعنامه‌اي(12) درخواست كرده بود كه تحقيقات بي‌طرفانه‌اي براي بررسي اتهامات مربوط به استفاده از جنگ افزارهاي شيميايي در نقاط مختلف جهان به عمل آيد، هيچ گاه شوراي امنيت سازمان ملل اقدام عملي موثري انجام نداد.
علي‌رغم اين كه در طول جنگ تحميلي بين سال‌هاي 1984 تا 1988 هفت بازرسي از طرف تيم‌هاي بازرسي سازمان ملل انجام شد، 6 تيم به مناطق خليج (مناطق جنگي) فرستاده شد و يك تيم هم قربانيان تسليحات شيميايي را در بيمارستان‌هاي انگليس، بلژيك و آلمان ملاقات كرد. (13)
اما شوراي امنيت به صدور 4 بيانيه و 2 قطعنامه اكتفا كرد:

1ـ بيانيه 30 مارس 1984 كه صرفاً به محكوم كردن كاربرد سلاح شيميايي اكتفا كرد.
2ـ بيانيه 25 اوريل 1985 كه اذعان كرده بود سلاح شيميايي عليه نيروهاي ايران به كار رفته است.
3ـ بيانيه 21 مارس 1986 كه براي نخستين بار از عراق به عنوان به كاربرنده سلاح شيميايي يادكرد و كاربرد اين سلاح را محكوم كرد.
4ـ بيانيه 14 مه 1987 كه اشاره مي‌كند غير نظاميان در ايران بر اثر سلاح‌هاي شيميايي مجروح شدند.

در مجموع اين بيانيه‌ها نشان دهنده عدم رعايت بي‌طرف از سوي شوراي امنيت در مخاصمه ميان ايران و عراق است. شورا علاوه بر بيان ارتباط موضوع قطعنامه‌ها با كل جنگ تا حد ممكن از محكوم نمودن صريح دولت عراق خودداري كرده و فقط در مواردي به دليل گستردگي جنايت عراق مجبور شده تا نام آن كشور را ذكر نمايد، اما هيچ ضمانت اجرايي را مورد توجه قرار نداده است.
در دو قطعنامه‌اي هم كه شوراي امنيت به سلاح شيميايي توجه مي‌كند.
يكي قطعنامه 612 است كه باز هم در آن از عراق به عنوان استفاده كننده از اين سلاح ياد نمي‌كند، اما از تمامي كشورها درخواست مي‌كند كه برادامه اعمال يا برقراري كنترل شديد بر صدور توليدات شيميايي كه در ساخت سلاح‌هاي شيميايي به كار گرفته مي‌شود به طرف‌هاي مخاصمه، بيفزايند.
و ديگري قطعنامه 620 مي‌باشد. در ابتداي اين قطعنامه بيان مي‌شود استفاده از سلاح‌هاي شيميايي عليه ايران شدت و تكرار پيدا كرده است. «اين قطعنامه، جداي از نقايص اساسي، مهمترين سندي است كه شوراي امنيت در طي هشت سال استفاده مكرر عراق از سلاح‌هاي شيميايي عليه افراد غير نظامي و نظامي ايران صادر كرده است. در اين قطعنامه شورا براي اولين بار، كاربرد سلاح‌هاي شيميايي را به طور تلويحي نتيجه عدم پيشرفت مذاكرات درباره خلع سلاح شيميايي دانسته و مذاكرات جاري كنفرانس خلع سلاح در مورد ممنوعيت كامل و موثر توسعه، توليد و انبار كردن سلاح شيميايي و نيز نابودي آنها را مد نظر قرار داد. (14)
انستيتو بين المللي مطالعات استراتژيك لندن در سال 1987 در گزارش سالانه خود (گزارش مربوط به سال 1986) در اين زمينه اعلام داشته است:
علي‌رغم گزارش صادره در سال 1986 توسط هيات اعزامي سازمان ملل متحد كه استفاده عراق از سلاح‌هاي شيميايي را تصريح كرده شوراي امنيت سازمان ملل متحد نخواسته است عراق را به خاطر اين اقدام محكوم كند و با عدم اعمال تحريم مالي و نظامي به رژيم عراق، باعث جسور شدن اين رژيم شده است.
هم چنين در بيانيه دبير كل سازمان ملل در 28 مارس 1988 آقاي خاويرپرزدكوئيار ابراز مي‌كند كه: «با تاسف شواهد بسياري در خصوص كاربرد سلاح شيميايي در چند روز گذشته از طرف نيروهاي عراقي در دست دارد كه ضايعات فراواني از جمله به شهروندان هر دو كشور ايران و عراق وارد شده است.(15)
كشورهاي جهاني نيز به طور مستقل در مواجه با اين جنايات عراق به رغم اين كه ناگزير از افشاي بعضي مطالب بودند اما باز هم اقدام عملي موثري در بازداشتن عراق از كاربرد سلاح‌هاي شيميايي و هم چنين عدم توسعه و توليد بيشتر اين تسليحات انجام ندادند».(16)
از جمله «وزارت امور خارجه آمريكا علي‌رغم حمايت‌هاي عملي از عراق در 19 فوريه 1986 عراق را در كاربرد جنگ افزارهاي شيميايي عليه ايران محكوم كرد و اين عمل عراق را يك تجاوز بزرگ بر عليه جوامع بين المللي تلقي كرد و هايدن وزير امور خارجه استراليا در مارس 1986 اظهار نمود كه هيچ گونه توجيهي براي استفاده از اين جنگ افزارهاي وحشيانه كه نقض آشكار حقوق بين الملل بوده و تهديدي عليه امنيت بين المللي است وجود ندارد».(17)
واضح بود كه اين بيانات كم رنگ و بدون اقدام عملي، بازدارنده دولت عراق نبود؛ علاوه‌بر آن كه در پشت پرده حمايت و تجهيز عراق از سوي همين كشورها ادامه داشت». طارق عزيز در سال 1367 ضمن اعتراف به استفاده از سلاح‌ شيميايي در جنگ با ايران با اشاره به اتهامهاي وارده به عراق در مورد كاربرد جنگ افزارهاي شيميايي،‌ كشورهاي اروپايي را كه از بغداد انتقاد كرده بودند مورد سرزنش قرار داد و اظهار نمود كه كشورهاي اروپايي خود سلاح‌هاي شيميايي در اخيتار كشورهاي جهان سوم قرار مي‌دهند اما هنگامي استفاده از سلاح ها، بر قربانيان آن اشك تمساح مي‌ريزند.(18)
آقاي ولايتي اين وضعيت را قبلا در كنفرانس خلع سلاح مورد توجه قرار داده بود ايشان اعلام كردند عدم موضع گيري قاطع شوراي امنيت در برابر پروتكل 1925 ژنو از طرف عراق موجب گستاخي بيشتر اين رژيم گرديد. (19)

كارشناسان سازمان ملل نيز در مارس 1986 بر اين نكته تاكيد كردند:

«ما اعتقاد داريم كه در سطح تخصصي تمامي آن چه را كه بايد در شناسايي و تعيين انواع عوامل و سلاح‌هاي شيميايي استفاده شده در جنگ ايران و عراق انجام دهيم به جاي مي‌آوريم اما اينك احساس مي‌كنيم كه از لحاظ فني و تكنيكي كاري كه انجام نگرفته باشد و بتواند سازمان ملل را در جلوگيري از كاربرد سلاح شيميايي در منازعه ياري دهد باقي نمانده است. به نظر ما فقط تلاش‌هاي هماهنگ و همگام در سطح سياسي مي‌تواند در تضمين پيروي امضا كنندگان پروتكل 1925 ژنو از تعهد خود موثر باشد».(20)
راديو آمريكا نيز مي‌گويد: در سال 1988، يعني همان سالي كه عراق عليه كردها گاز سمي به كار برد، سازمان عفو بين الملل مراتب را به سازمان ملل متحد گزارش داد اما متاسفانه همان سال سازمان ملل تصميم گرفت كه در مورد اوضاع عراق موشكافي نكند چون آمريكا نقض حقوق بشر را در عراق ناديده گرفت و مساله را پيگيري ننمود.(21)
بنابراين ملاحظه مي‌شود وقتي كاربرد سلاح شيميايي كه نقض آشكار و فاحش قوانين بين المللي بوده بدون پاسخ قاطع حقوق بين الملل ادامه مي‌يابد. روشن است كه داشتن روابط تجاري در مورد تسليحات شيميايي كه اصولا به صورت آشكار وعيان نيز شكل نمي‌گيرد. حساسيت موثر حقوق بين الملل را در آن عرصه برنمي‌انگيزد.

اما آيا به راستي عدم واكنش مناسب مجامع حقوق بين المللي به دليل فقدان مقررات كافي در اين زمينه نیستن؟
پایان
نویسنده: محمود الهی - فرورین ماه 1386
تحریریه پایگاه اطلاع رسانی قربانیان سلاح های شیمیایی.

منابع:
1ـ حسين شريفي طراز كوهي ـ از مجموعه مقالات حقوق جنگ، چاپ اول دانشگاه امام حسين، صفحه 196.
2ـ روزنامه كيهان 6/1/1369.
3- Jouce Battle – shaking hands with Saddam Hossein National security Arcgive Electonic Briefing Book Number -25 Feb 2003.
4ـ 1 به پيوست الف 1 و الف 2 مراجعه كنيد
5- Washington post. News paper. 30 December 2002.
6- David Newton
7 ـ كنت آر. تيمرمن ـ سوداگري مرگ ـ ترجمه احمد تدين ـ انتشارات خدمات فرهنگي رسا ـ سال 1373 ـ صفحه 137.
8- Garry Milhollin.
9- Wisconsin.
10-Kelly Motz.
11ـ براي اطلاع بيشتر مراجعه كنيد به سايت:www.Iraq watch.org
12- /UN/RES/35/144
13- Trevor Findly – chemical weapon and missile prolifeacation (with implications for the Asia palific regon – (London Iunnr Rienner publishers 1991-p.21

14ـ قاسم زماني ـ‌ پيشين ـ صفحه 107.
15ـ سيد مرتضي خضري ـ رساله مسئوليت و آثار ناشي از كمك به طرف‌هاي متخاصم از ديدگاه حقوق بين الملل ـ دانشكده حقوق شهيد بهشتي 1373 ـ صفحه 61.
16- UN/ SSG/159. 28 March 1988
17ـ حسين علايي ـ پيشين ـ صفحه 178.
19ـ روزنامه جمهوري اسلامي ايران ـ 1/8/1367.
20ـ حسين علايي ـ پيشين ـ صفحه 113.
21- Report of march 1986. UN. Doc. S/7911. atb.