[چرو]

تاریخچه تیراندازی باکمان درایران باستان

Arash_k_F2.jpg

بشر از روزگار قدیم برای شكار و دفاع از خود به وسیله ابزاری مانند نیزه ، فلاخن و تیروكمان و… استفاده می‏كرده است و قبل از اختراع تفنگ ، تیروكمان موثرترین سلاح برای شكار و رزم از راه دور بوده است . اهمیت تیروكمان در تمدن بشری تا بدان پایه است كه دانشمندان امروزی، پیشرفت اولیه بشر را مدیون پیدایش آتش، چرخ و تیروكمان می‏دانند

زرتشت در اوستا می‏گوید : نخستین فلسفه آسایش بشر و حیات اجتماعی وی بر مبنای سلامت تن و روان قرار گرفته است و جامعه بیمار روبه نابودی است و تنها افرادی كه از سلامت تن و روان برخوردارند ، می‏توانند جامعه ای سالم و پیشرو پدید آورند و در آن با آسایش و آرامش زندگی كنند و راز سلامت خود را در كم خوردن و ورزش می‏دانستند . در نتیجه در پرتو ورزشهای گوناگونی چون سواری ، تیراندازی ، شكار ، چوگان بازی و كوهنوردی و … فرزندانشان را به زیور این صفات نیكو می‏آراستند و به تیراندازی و شكار اهمیت زیادی می‏دادند زیرا هم برای پرورش تن و هم برای دفاع لازم بود كمان در اوستا ثنور یا ثنون و ثنورتی و تیرایشو نامیده شده و از آن بسیار شاعرانه و همانند چكامه ای رزمی یاد كرده است .

در تیریشت در پاره های 37 و 38 و نیز در شاهنامه فردوسی (به نقل از كتاب آثارالباقیه عن القرون الخالیه ابوریحان بیرونی ) از آرش ، پسر دوم كی‏قباد و برادر كی‏كاووس سخن رفته است . وی به عنوان یك اسطوره و قهرمان ملی یاد شده است . بدین صورت كه جنگی میان ایران و توران آغاز می‏گردد كه سپاه ایران در مازندران محاصره می‏گردد . نبرد میان افراد افراسیاب (شاه توران) و منوچهر پادشاه ایران به نتیجه ای نمی‏رسد . ایران برای تعیین مرز و آشتی ، پشنهاد پرتاب تیری از سپاه ایرانیان به جانب خاور را می‏دهد . قرار اینگونه صورت می‏پذیرد كه هركجا تیر فرود آید مرز ایران و توران خواهد بود .

آرش كه بی‏نظیرترین كماندار عصر خود بود به میدان فراخوانده شد . فرشته زمین (اسفندیار مذ ) به آرش گفت تا كمان را بردارد و تیری به جانب خاور پرتاب كند . آرش دانست كه پهنای كشور ایران به نیروی بازو و پرش تیر او بسته است و باید تمام توان خود را بكار گیرد . پس برهنه شد و بدن خود را به شاهنشاه و سپاهیان نشان داد و گفت :‌ من تندرستم و نقصی ندارم ، اما می‏دانم كه چون تیر از كمان رها كنم ، همه نیرویم با تیر از تنم بیرون خواهد رفت و جانم فدای ایران خواهد شد . آن گاه آرش تیرو كمان را برداشت و بر قله كوه دماوند برآمد و تیر را رها كرد تا در كنار رود جیحون بر درخت گردویی نشست . آنجا را مرز ایران و توران قرار دادند و به یاد آرش و تیرانداختن وی در سال دوجشن برگزار كردند .

یكی جشن تیرگان كوچك (13 تیر) روز تیرانداختن آرش و دیگری (14 تیر) روز به اصابت نشستن تیر . از آن خوانند آرش را كمانگیر كه از آمل به مرو انداخت یك تیر تو را زیبـد نه آرش را سواری كــه صدفرسنگ بگذشتی زساری هرودت مورخ مشهور یونانی پیرامون وضعیت نظام تعلیم و آموزش در ایران باستان می‏نویسد : ایرانیان از 5 سالگی تا 20 سالگی سه چیز را می‏آموختند : سواركاری ، تیراندازی و راستگویی. در كتاب منتخب رساله قوسیه در كنار آموزش هنر كمانداری ، اوصاف متعلم این علم را بدین صفات به تفصیل نوشته اند :

اول نیك نهاد ، دوم حق شناسی استاد ، سوم حریص نبودن ، چهارم راست گفتار ، پنجم خوش خلق ، ششم جوانمرد ، هفتم گشاده سینه و بخشنده ، هشتم عادل ، نهم قلیل الكسل و كثیر الطاعت ، دهم درازدست و صاحب قناعت ، و به كفران نعمت و بخیل طبیعت و شریر خصلت و كریه طلعت و بدطینت نباشد و نیز تیرانداز باید كه همیشه به طهارت باشد و بی ‏طهارت به تیرو كمان و آلات تیراندازی دست نكند.

قبل از کشف فلز، پیکان از سنگ ساخته می شد، قدیمی ترین پیکان را مربوط به هزاره چهارم پیش از میلاد می دانند. از هزاره سوم مس کشف شد و بعد برنز. اما در هزاره اول قبل از میلاد با کشف آهن، از این فلز به عنوان پیکان استفاده می شد. نمونه هایی از پیکانهای قدیمی در موزه ایران باستان و موزه تخت جمشید موجود است.
تیر عبارت از شی ای محکم یا پرعقاب بود که سر آن پیکان آهنی نوک تیز سه پهلویی نصب شده و به ضرب کمان به سوی دشمن یا شکار پرتاب می شد.
کمان عبارت بود از چوب خمیده ای که دو سر آن را به وسیله زه محکم، به یکدیگر می بستند تا به شکل تقریباً نیم دایره درآید.
در نقوش تخت جمشید تیردانهای سربازان پارسی که به پشت بسته می شده و از بسته بالایی آن شکل چند تیرآویزان گردیده است مشاهده می شود.
داریوش در یکی از نوشته های خود در نقش رستم، از اینکه تیرانداز و سوارکار خوبی است به خود می بالد و می نویسد که او هم در حال سواره و هم در وضع پیاده تیرانداز ماهری بوده است.
هووخشتر (۵۸۵ ۶۳۳ ق.م.) پسر قراارتس پادشاه ماد یکی از نوابغ و نوادر روزگار خود محسوب می شد. او می دانست در جنگ آریاییها با آشور، برابری با آشور مستلزم داشتن سپاهیان منظم و کارآمد می باشد. از این رو پیاده نظام را با تیروکمان، شمشیر و نیزه مسلح نمود. به علاوه سواره نظام را با تیروکمان مجهز کرد. سربازان سواره نظام از کودکی عادت کرده بودند که در حال سواری تیراندازی کنند و قادر بودند که دور از تیررس دشمن بایستند و به سپاهیان دشمن تیراندازی نمایند.
او سرانجام با کمک بابلی ها در اَمرداد ۶۱۲ ق.م. کار آشور را ساخت. او کشور بزرگی را فتح کرد که حدود ۱۲۰۰ سال تمام کشورهای آسیای غربی را به ترس و وحشت انداخته بود و بسیاری از اقوام و دولتها را سرنگون و محو ساخته بود. آشور به انتقام خونخواریهای بی حد و حصرش به کلی نیست و نابود شد.
در تاریخ فتوحات کوروش آمده است: «سپاه کوروش، در جنگ مادها هزار کماندار، و ده ها هزار پیاده سبک اسلحه و ده هزار فلاخن دار داشته است.»
گزنفون می نویسد: «کوروش علاوه بر سواره نظام و ارابه ها، شتر سوارانی داشت که روی هر شتر دو کماندار می نشست.»
کنت کورس در مورد تشریفات عظیم داریوش سوم می نویسد:
«گنج شاه را ۶۰۰ قاطر و ۳۰۰ شتر می بردند، و دسته ای از کمانداران مستحفظین آن بودند...»

نقش روی سکه داریک داریوش و سایر پادشاهان هخامنشی، تیرانداز پارسی است در حالی که یک زانوی به زمین زده و کمانی را می کشد. عده ای این نقش را نقش شاه دانسته اند.
مهمترین هنر پارتی ها تیراندازی بوده است و تیراندازان پارتی بی نظیر بوده اند در ارتش اشکانی، پرتاب سنگ و فلاخن هم تمرین می شده، اما هنر ویژه پارتیها تیراندازی با تیروکمان بوده است.
تیر پارتیان کمتر به خطا می رفته است و تیراندزان پارتی ارتش منظم روم را به ستوه آورده بودند. آنها در حالت سواره و پیاده، با سرعت و قدرت بی نظیری تیرهای خود را به سوی دشمن روانه می کردند.
علامت رسمی دولت پارت، تیر بود. این مسئله اهمیت تیراندازی و مقام تیردار را نشان می دهد. مهارت سربازان ساسانی کمتر از سربازان پارتی نبوده، در این عصر هم، تیروکمان به عنوان مهمترین سلاح جنگی و وسیله شکار محسوب می شد.
مشهورترین تیرانداز ایران باستان، آرش بود که از کوه «ایژیو خشونت» به سوی «خوانونت» تیر انداخت. برای هر یک از تمرینات جنگی محل های مخصوصی دایر بوده اند. یکی از این مؤسسات آماج خانه بود، آماج خانه ها تا زمان شاه سلیمان صفوی، به خصوص در اصفهان دایر بوده اند.
صنعت کمانسازی و کمانداری در ایران، از قدیم سابقه داشته و در تاریخ ایران نقش عمده ای ایفا کرده است. پیشرفت کمان سازی در ایران نمونه ای از درک مکانیکی سازندگان آن دارد.
کمانهای دوره ماد، هخامنشی، اشکانی و ساسانی از لحاظ شکل ظاهری و مشخصات مکانیکی شبیه به هم بودند و با کمانهای ملل مختلف مثل آشوریها تفاوت زیادی داشت.


مشخصات یک کمان خوب در گفته های قدیمی ایرانیان آمده است که به شرح زیر می توان خلاصه نمود:

قدرت زیاد پرتاب تیر

متناسب بودن طول کلی کمان با دست

تاب نداشتن

ساییدگی و خوردگی نداشتن

مناسب بودن جنس کمان و زه آن

دقت نشانه روی داشتن.

زیاد شل و زیاد سفت نبودن.

مناسب بودن وزن.

بررسی مکانیکی کمانهای باستانی: با استفاده از اطلاعات علمی مکانیکی می توان کمانهای باستانی را از نظر فیزیکی، حالت ارتجاعی و خصوصیت مکانیکی کمانها مورد تجزیه و تحلیل قرار داد:
۱) مقطع کمان مادی در طول تغییر می کرده، در نتیجه این کمان با وزن معین انرژی بیشتری را ذخیره می نموده است.
۲) کمان اشکانی از سایر کمانها سبک تر بود. و به علت انحنای بیشتر، ارتجاعی اولیه کمان اشکانی از سایر انواع کمان ها بیشتر بوده است.
۳) انحنای نهایی کمان ساسانی بیشتر از سایر کمانها بوده است. از طرفی انحنای کمان دوران ساسانی و مادی از کمانهای اشکانی بیشتر بوده و با سختی خم می شد و در نتیجه انرژی بیشتری در خود ذخیره می کرد. ضمن اینکه شکل کمانهای ساسانی و مادی موجب می شده که جهت تیراندازی حفظ و دقت نهایی بالا می برد.
با اختراع باروت و استفاده از سلاح گرم، تیراندازی با کمان ارزش خود را از دست داد بطوریکه امروز، جز در موارد تفننی و به صورت تفریح و بازی کمتر از آن استفاده می شود.