[دانه کولانه]

تاج السلطان دختر منتقد ناصر الدین شاه

از مطرح ترين زنان منتقد دوره قاجار مى توان به تاج السلطنه دختر ناصرالدين شاه اشاره كرد. از تحصيلات تاج السلطنه اطلاع دقيقى در دست نيست اما خاطراتى كه از او باقى مانده حكايت از سطح آموزش و مطالعه او دارد. مطالعه آثار ويكتور هوگو و ژان ژاك روسو و آشنايى با افكار و عقايد بيسمارك باعث رشد فكرى او در حوزه هاى سياسى- اجتماعى شده و به همين دليل وى را تبديل به يكى از منتقدين اصلى حكومت كرده است.
تاج السلطنه در سال ۱۳۰۱ ق به دنيا آمد. مادرش توران السلطنه دختر عموى شاه زنى مومن و ديندار بود اما با وجود همه تعاريفى كه تاج السلطنه از او كرده وى اولين كسى است ك مورد نقد دخترش قرار مى گيرد. هر چند تاج السلطنه مقصر اصلى را مادر نمى داند و اخلاق حكومتى مى داند كه راه سعادت را به روى همه زنان بسته و آنان را در جهل و بى اطلاعى نگاه داشته است. بى شك اين نگاه تلخ تاج السلطنه از رسم سپردن اطفال به دايه و دورى از مادر نشأت مى گيرد كه شامل او نيز بوده است. در واقع دم تيز قلم تاج السلطنه ابتدا متوجه مادر و زنان هم عصر خويش است. او مهم ترين بدبختى زنان را در عدم شناخت و درك حقوق شان مى داند و گوشه خانه نشستن و خنده و حرافى را تنها هنر زنان هم نسل خود برمى شمرد. از اين رو خاطرات تاج السلطنه بيشتر به نقد يك دوره پرانتقاد تاريخى به نام قاجار مى ماند كه حتى پدر- شاه هم از آن برى نيست.
اعمال و رفتار پدر هميشه زير ذره بين دختر بوده و بخش هاى بسيارى از خاطرات وى به بررسى مسائل و مشكلات رفتارى و كردارى پدر اختصاص يافته است. او عمده مشكلات داخلى مملكت را در عدم كفايت شاه و پرداختن او به لذايذ دنيوى مى داند و تاكيد دارد كه اگر شاه چنين رفتار كودكانه اى نداشت وضع مملكت به گونه اى ديگر بود. اما بيشترين انتقاد تاج السلطنه مربوط به حكومت دارى و رفتار برادرش مظفرالدين شاه است.
او برادر خود را فردى نالايق، بى خبر، بدون عزت نفس، نادان و عشرت طلب مى داند و هر كجا فرصتى دست داده شاه را مورد نكوهش قرار داده و مسافرت هاى بى مورد و وام هاى بى دليل و پيشكاران نالايق و فرصت طلب مظفرالدين شاه را به باد انتقاد گرفته و از نسبت دادن بدترين القاب به نزديكان شاه دريغ نكرده است.
تاج السلطنه يكى از زيباترين توصيفات را درباره حكومت مظفرالدين شاه دارد كه بسيار جالب توجه است: «صدراعظمى و وزارت در دوره سلطنت برادر عزيز من خيلى شبيه به تعزيه شده بود كه دقيقه به دقيقه تعزيه خوان رفته، لباس عوض كرده برمى گردد. اين برادر عزيز من به حرف يك بچه دوساله يك صدراعظمى را فوراً معزول و به حرف يك مقلدى يك وزير را سرنگون مى كرد.»
وى همچنين درباره مشروطه نيز تعريف مهمى دارد: «معنى مشروطه عمل كردن به شرايط آزادى و ترقى يك ملتى بدون غرض و خيانت، تكليف هر ملت ترقى خواهى استرداد حقوق او است. حقوق خود را به چه قسم مى تواند مسترد دارد؟ در موقعى كه مملكت مشروطه در تحت يك «رگلمان» صحيحى باشد ترقى از چه توليد مى شود؟ از قانون. قانون در چه موقعى اجرا مى شود؟ در موقعى كه اين استبداد برچيده شود. پس از اين روى مشروطه بهتر از استبداد است.»
تاج السلطنه از كودكى به آموختن موسيقى، نقاشى، زبان فرانسه، مطالعات ادبيات، تاريخ و فلسفه دل بست و همواره از منتقدان عصر خود به شمار مى رفت.