[behnam5555]

نقش خاندان اردلان
در معادلات انتقال قدرت سیاسی از زندیه به قاجاریه[1]

( 2 )

رزگار برفروخت ـ شنۆ

بررسی علل اکراه اردلانها در ورود به معادلات سیاسی قدرت
تاریخ نگاری مدرن دیگر روایت تک خطی نگارش تاریخ سیاسی حکومتها و دولتها نیست. امروزه دیگر ساختار دولتها بعنوان پدیده ای جدا از نظامات اجتماعی قلمداد نمی شود. بلکه نزدیک شدن تاریخ و جامعه شناسی و شکل گیری جامعه شناسی تاریخی و" تحلیل بنیادهای اجتماعی سیاست و ارتباط پیچیده میان عملکرد دولت، سازمانهای سیاسی و ساختارهای اجتماعی"[45] از روزنه تاریخ برای سعی در شناخت گذشته از منظر دغدغه ها و مباحث بروز جامعه شناسی می باشد.
با در نظر گرفتن این مبحث مهم در تاریخ نگاری مدرن و توجه به اهمیت ساختار اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی در شکل گیری تحولات سیاسی سعی خواهد شد از این ابهام پرده برداشته شود که چرا اردلانها با اینکه اکثر منطقه غرب ایران را در اختیار داشتند از ورود به رقابت بر سر کسب قدرت سیاسی پس از کریم خان – آنهم در دوره ای که دقیقاً همه رقیبان از بین رفته و تنها قاجارها و اردلانها باقی مانده بودند- اکراه کردند.

ساختار اجتماعی کردستان در دوره پیشامدرن
بررسی وضعیت ساختار اجتماعی کردستان یکی از فاکتورهای گره گشا در تبیین پاسخ به این مسئله است.
ساختار اجتماعی کردستان مبتنی بر تنوع ایلات و عشایر با رویکرد آنان براعمال نفوذ بر مناطق تحت نفوذ خود بوده است.این تنوع نه به دلیل اختلافات زبانی و یا مذهبی بوده است بلکه باید این مسئله را در جریان تحولات تاریخی کردستان تحلیل و بررسی کرد.
شکل گیری ایلهای متعدد در تاریخ کردستان تا قبل از قرن نوزده ناشی از یک ضرورت تاریخی و اجتماعی و سیاسی می باشد.[46] چرا که بدلیل عدم بوجود آمدن اتحادیه متشکل از ایلات و عشایر و عدم توانایی قدرت امارات کردی برای متحد کردن آنها- بدلیل ساختارهای جغرافیایی و نا امنی در طول تاریخ- و عدم توانایی نظارت امارات بر عشایر بصورت گروههای همبسته متنوع در مناطق مختلف شکل گرفته اند. این گروههای قومی بصورت کوچنده و نیمه یکجا نشین و حتی ترک کردن جریان کوچ و ساکن شدن در منطقه ای خاص با حفظ آداب و رسوم عشیرتی در مناطق خاص و التقاط افراد برون ایلی با آنها بدلیل وجود شرایط نا امنی در مناطق مختلف، ویژگی کلی جامعه کردستان تا قرن نوزده بوده است. چنانکه در دوره اوایل قاجاریه در کردستان شصت ایل وجود داشته است.[47]
در شکل گیری این تنوع قومی و عشیره ای عوامل مختلفی دخیل بوده اند از جمله ساختارهای جغرافیایی کردستان در امتداد کوههای صعب العبور، عدم وجود راههای ارتباطی، عدم وجود رودخانه های قابل کشتی رانی ، شکل نگرفتن اجتماعات بزرگ شهر نشینی، وجود نوعی اقتصاد خودکفای روستایی، سبب شده اند که نوعی انزوای اجتماعی و تعلق خاطر به منطقه ای خاص در سطح محدود شکل گیرد.
این شیوه زندگی از سویی سبب شکل گیری نوعی همبستگی اجتماعی و نوعی یکرنگی و انسجام اجتماعی درون ایلی به سبب به عدم شکل گیری فردیت می شود.[48] و اعضای ایل با تکیه بر رؤسای خود بصورت نیروی بالقوه و سیال آمادگی ورود به جریانات سیاسی و اجتماعی هستند و از سویی دیگر سبب پیدایش نیروهای همطراز در مناطق که خواهان رقابت با سایر عشیره ها و گروههای قومی اطراف برای ایفای نقش فعال در تحولات سیاسی می باشند.[49]
با بررسی تحولات سیاسی ایران در تاریخ میانه ما شاهد ایفای نقش این قبایل در تحولات سیاسی ایران می باشیم. حکومتهای غزنوی، سلجوقی، ایلخانان، افشار و قاجار همگی مبتنی بر ورود نیروهای قبایل و پرتاب شدن آنها به تحولات سیاسی ایران می باشد. [50]
حکومت مرکزی از آنجایی که فاقد نیروی کارآمد و نهادهای کنترل کننده قبایل بود سعی در استفاده از اختلافات و تفاوتهای قبایل برای رودرو قرار دادن و سرسپردگی آنان برای اعمال نفوذ در قلمروهای دور از مرکز بوده اند.
شکل گیری ایلات مختلف در کردستان[51] و قابلیت آنها برای ایفای نقش سیاسی بعنوان نیروهای بالقوه سیال سیاسی در تحولات پیش رو در جریان تاریخ تحولات سیاسی غرب ایران قابل پی گیری می باشد. البته وجود دشمنی و جنگهای مداوم بین ایران و عثمانی به واسطه سیاست توسعه مذهبی و ارضی و انتشار ایدوئولوژی مذهبی خاص از جانب هر یک از این دو حکومت، وضعیت ایلات و عشایر کردستان را بغرنج تر کرده است. بعنوان مثال امارت بابان و عشیره های هم پیمان آن بعنوان دست آویزی برای حکومت عثمانی و سعی در تجهیز و تحریک آنها برای حمله به مناطق غربی و بویژه امارت اردلان از دوره صفوی تا قاجار، یکی از مهترین عوامل نا آرامی درصفحات غرب ایران بوده است. گاه حکومت ایران از بابانها استفاده کرده و با دادن امارات غرب ایران و سلیمانیه و شهر زور به آنها – بعنوان نمونه اعطای امارت از جانب کریمخان زند به سلیمان پاشای بابان در سال 1176 [52]و برادرش محمد پاشای بابان پس از وی – سعی در کنترل قدرت اردلانها و استفاده از نیروی رقیبان آنها نمود .و گاه حکومت عثمانی با استفاده از نیروی سیال عشایر سعی در بر هم زدن معادلات قدرت سیاسی در غرب ایران نموده. بعنوان نمونه پس از اقدامات خسروخان در جهت اعمال نفوذ در عشیرت جاف بعنوان یکی از بزرگترین نیروهای ایلی در جنوب کردستان[53] – و کشتن دو تن از رؤسای آنان مهرعلی سلطان و خسرو بیگ در حین شکار [54]توسط خسرو خان روابط جافها و اردلانها بشدت تیره گشت و همین عاملی شد برای نزدیکی جافها به امارت بابان و عثمانی که سبب پیدایش درگیریهای دامنه دار تا اواخر حکومت اردلان شد.[55]
علاوه بر ایفای نقش حکومتهای مرکزی ایران و عثمانی در رودرو قرار دادن عشیره های کردی[56]، خود عشایر نیز بعنوان اهرمی در مقابل حکومتهای مرکزی و یا حکومتهای محلی که تابع مرکز بودند و خواهان اعمال نفوذ و سیطره بر عشیره ها بودند، عمل می کردند.
عشیرتها و ایلها بر اساس ایدوئولوژی خویشاوندی و ارضی عمل می کنند." اساساً قبیله و دولت دو مقوله مانعه الجمع می باشند که در بهترین حالت مناسبت هایشان موقت می باشد"[57]. اساساً دولتها ایستا و خواهان اعمال قدرت و نفوذ از طریق نهادها به شکل دیوانی هستند و در مقابل قبایل از سویی خواهان ایفای نقش در منطقه ای خاص و دفاع از کیان و سرزمین خاص خود هستند و این عامل تناقض حضور این دو را بصورت همزمان و توجیه اصطکاک بین نیروی سیال قبایل در مقابل حکومتهای مرکز نگر می رساند.
هر گاه این قبایل توانستند بصورت اتحادیه یا کنفدراسیون قبیله ای متحد شوند توانسته اند نقشی عظیم در جریان تحولات سیاسی ایفا کنند بعنوان نمونه هماهنگی اتحاد قبایل مغول در زیر لوای شخصیت کاریزماتیک چنگیز خان برای چند سده تحولات سیاسی آسیا و حتی قسمتهایی از مناطق اروپا را رقم زده است.
از آنجایی که ایل و قبایل کردی نتوانستند تحت لوای کنفدراسیون ایلی دست به اتحاد بزنند و اساسا امارت نشینهای کردستان در تلاش برای متحد کردن نیروی قبایل به نفع خود نا کام بوده اند بنابراین نیرویی که میتوانست بعنوان عاملی در جهت قدرتمندی و کامیابی امارتها مورد استفاده قرار گیرد نقشی معکوس بخود گرفت و نیروی سیاسی بالقوه سیال عشایر بعنوان دردسری برای حکومتهای محلی از جمله اردلانها تبدیل شدند.
بعنوان مثال شورش طایفه بلباس و مکری در سال 1204 در زمانی که هنوز خسروخان زنده بود و خان احمدخان به نیابت وی در سنندج حکمرانی می کرد[58] سبب لشکر کشی به ولایات مذکور از سوی خان احمدخان شد که در این لشکرکشی نیز جان خود را از دست داد.[59]
و یا چندی بعد به سال 1207 احمد سلطان حاکم بانه با سلاطین اورامان و مریوان ترک اطاعت خان اردلان کرده و با حمایت عبدالرحمان پاشا حاکم بابان نواحی مرزی را تحت اشغال درمی آورند و لطفعلی خان اردلان جانشین خان احمدخان به آنها حمله کرده و این مسئله سبب بغرنج تر شدن روابط اردلانها با بابان شده و ضمن حمله به مناطق مذکور و فراری دادن رؤسای آنها لطفعلی خان از ییلاق و قشلاق جافهای تحت حمایت بابان از ناحیه شهر زور به خاک امارت خود پس از این ماجرا جلوگیری کرده و همین سبب بغرنج تر شدن اوضاع این عشیره و اردلانها گشت.[60]
"خوانین اردلان در آن هنگام قدرت و نفوذی داشتند در صدد برآمدند اورامانیان را از سرزمین خود برانند و یا آنان را تابع و مطیع خویش سازند لیکن تلاش آنها بی ثمر ماند بطوریکه در میان همه عشایر کوچکی که بر خطی مرزی ترکتازی می کنند."[61] اگر به این وضعیت نافرمانی بیگهای مریوان و بانه بویژه به هنگام گرفتاری خاندان اردلان را بیفزاییم مشکلات خاندان اردلان در عدم موفقیت در تابع کردن قبایل و عشایر بهتر نمایان می شود.
علاوه بر آن بدلیل وضعیت فکری خاص قبایل و عدم اطاعت از حکومتهای مرکزی به واسطه خو کردن به توزیع برابر ثروت و قدرت در میان اعضای درون شبکه ایلی؛ در مواقع آشفتگی سیاسی خواهان ورود به صحنه رقابت سیاسی می باشند. چنانکه گذشت ورود الله قلی خان زنگنه و متحد کردن برخی از قبایل کرمانشاه و حمله به امارت کردستان در همین راستا قابل پی گیری می باشد.
چنانکه بررسی شد یکی از وجوه ساختار اجتماعی کردستان مقارن دوره اردلانها و بویژه خسروخان اردلان وجود ایلات و عشایری بود که با تعلق خاطر منطقه ای خود ،حاضر به اطاعت صرف از حکومت محلی اردلان بعنوان نماینده حکومت مرکزی در امارت اردلان نبودند. وجود رقابتهای عشیره ای برای بدست آوردن حمایتهای دولت مرکزی عثمانی و ایران بدلیل وجود نا آرامیهای مرزی، بوجود آمدن شرایط سیاسی برای رقابت گروهها و عشایر برای خارج شدن از نظارت حکومتهای محلی و سعی قبایل برای تبدیل شدن به رقیبان مدعی بدست آوردن حکومت در دوره ای رقابت برای توسعه حکومت منطقه ای و ورود به جریان تحولات سیاسی ایران همگی عواملی بود که از پتانسیل اردلانها برای تبدیل شدن به یک رقیب قدرتمند سیاسی برای قاجارها می کاست. بویژه شورش بلباس، اورامانات، بیگهای مریوان و جافهای مورد حمایت عثمانی پس از خارج شدن خسروخان از اندیشه ورود به تحولات سیاسی برون امارتی خود درستی این تحلیل را ثابت می کند.
وضعیت درون ساختاری خاندان اردلان
بازسازی و روشن ساختن وضعیت درون ساختاری خاندان اردلان به دلیل سکوت منابع تاریخ محلی در این باره غیر ممکن است چرا که همگی این منابع یا به شرح تحولات سیاسی و یا خصوصیات جغرافیایی و یا ایلات و عشایر پرداخته اند. آنچه مسلم است امارت نشین اردلان به مانند سایر حکومتهای محلی و در مقیاس کوچکتر از حکومت مرکزی ایران دارای دیوان و سلسله مراتب دیوانی برای رتق و فتق امور خود بوده اند.
آنچه برای تبیین پرسش این پژوهش اهمیت دارد وجود مشکلات درون ساختاری خاندان اردلان بعنوان معضلی در جلوگیری از ورود به تحولات سیاسی بوده است. بوجود آمدن رقیبان، برای بدست آوردن قدرت در درون خاندان حاکمه اردلان بعنوان یکی از مشکلات نقش اساسی در کاهش دادن قدرت این خاندان بوده است. بعنوان مثال همزمان با شورش ذوالفقارخان افشار و تسخیر ولایات قزوین بدست وی محمدرشید بیگ وکیل همراه عده ای به دربار علیمراد خان زند رفته و ضمن بدگویی از خسروخان، خواهان عزل وی و روی کار آوردن فردی دیگر از خاندان اردلان شد.علیمراد خان، خسرو خان را عزل کرده و کهزاد خان اردلان فرزند سبحان وردی خان که مورد تایید محمد رشد بیگ بودروی کار آورد[62]. پس از شکست علیمراد خان از صادق خان زند و سستی گرفتن کار وی محمد رشید بیگ از اصفهان حرکت کرده و برای استقلال کهزاد خان وارد سنندج شد[63] اما خسرو خان آنها را بیرون رانده و دوباره به مسند حکومت نشست.[64] محمد رشید بیگ بار دیگر وارد جریانات دربار زندیه شد و جعفر خان زند را تحریک کرد تا به سنندج حمله کرده و جعفر خان زند به سنندج حمله کرده و بجای خسرو خان برادرش رضا قلی خان را منصوب کرد.[65]اما به دنبال اهمال رضا قلی خان در امور حکومتی و به وجود آمدن اختلاف بین جعفر خان و رضا قلی خان نیروهای رقیب هر یک به جایی رفته و جعفر خان را در سنندج تنها میگذارند . به وجود آمدن رقیبان خانوادگی برای خسرو خان اردلان نظیر کهزاد خان – لطفعلی خان – رضا قلی خان در این دوره خود گویای وضعیت درونی خاندان اردلان و مشکلات و مصایب خسرو خان در تکیه کردن بر متحدان خانوادگی خود میباشد.بنابر این یکی دیگر از معضلات خسرو خان در این بین شکل گیری رقیبان درون خاندانی بود که هر یک خواهان بدست آوردن قدرت و کسب حمایت از حکومت مرکزی بودند.

تابعیت و عدم شکل گیری اندیشة سیاسی
وضعیت ساختار اجتماعی،اقتصادی ،و جغرافیایی به عنوان زیر ساخت شکل گیری اندیشه تاثیر فراوانی در شکل گیری روح جمعی و اندیشه جمعی هر سرزمینی دارد.
ساختار اجتماعی کردستان در دورة پیشا مدرن به صورت چادر نشین،نیمه چادر نشین و یکجانشین و یکجا نشین ساکن روستاها بوده است . غیبت جماعات متراکم شهر نشین ارز خصوصیات بارز ساخت اجتماعی کردستان بوده است.البته نباید تصور کرد که این وضعیت خاص جامعة کردی بوده است چرا که تا سال 1299/1880م ایران با جمعیت 10000000نفری 55% در روستاها 25%کوچنده،20%در شهرها بوده اند.[66]
وجود شهرهای کمتر در کردستان سبب شده است که میزان جمعیت روستا نشین و کوچنده به نسبت سایر مناطق بیشتر باشد هر چند منابع دست اول در مورد وضعیت عمومی نفوس در کردستان سکوت کرده اند اما عدم وجود شهرهای بزرگ قوی بودن این احتمال را بیشتر میکند. از آنجایی که روستاها و قبایل مستقل، و کلا خود کفا و از لحاظ اقتصادی خود مختار و خودگردان بوده اند[67] و وجود اقتصاد در بسته و خود کفا و عدم شکلگیری اجتماعات گسترده شهری از یک سو و عدم شکل گیری کنفدراسیون اتحاد قبیله ای سبب بوجود آمدن نوعی انزوای سیاسی و معطوف شدن نظر ساکنان به منطقه ای محدود ختم شود.این رویکرد در سطح بالاتر و جریان حاکمیت اردلان نیز به چشم میخورد.
در سطح حاکمیت اردلان اگر بپذیریم که مورخان وابسنه به مرکز و حکومتهای محلی بازتاب دهندة فکری جریان حاکمیت میباشند به انحای مختلف عدم شکل گیری اندیشه سیاسی و نوعی انزوای سیاسی در سطح محدود منطقه ای قابل مشاهده میباشد به عنوان نمونه مولف تحفة ناصری در ذکر مرگ کریم خان زند مینویسد "کریم خان وکیل از این تیرة خاکدان بسرای جاودان رحلت نموده و مملکت ایران از وجود سلطانی مقتدری که بمنزلة جان در ایران است خالی مانده و از هر گوشه کسی از خودسری دم زده ویکی بسروروی گوشی جنبانیده"[68] تخاصمات و در گیریهای اولیة خاندان اردلان با کریم خان زند و به آتش کشیدن سنندج توسط کریم خان و عدم اطاعت و پیروی و جانبداری خاندان اردلان از بازماندگان وی که در همین پژوهش برسی گردید خود نشان دهندة دیدگاه خاندان اردلان و نحوة تعاملات سیاسی این امارت با حکومت زندیه است اما با این حال مورخ ،مرگ پادشاه حکومت مرکزی به سان از بین رفتن نظم و نظام کشور و ورود افراد جدید به عرصة رقابت سیاسی را خود سری قلمداد میکند.که این میتواند نشانگر عدم شکل گیری اندیشه سیاسی مستقل در بین آنان باشد.
شکل نگرفتن اندیشة سیاسی در خاندان اردلان دلایل دیگری نیز میتواند داشته باشد ؛پس از دوره صفویه و تاکید حکومت صفوی بر جریان مرکزیت و شدیدتر کردن نظارت بر امارتهای محلی و وابسته کردن آنان به خود از این دوره به بعد ؛تعییین و عزل و نصب حاکمان امارت اردلان از جانب حکومت مرکز نگر صفوی و افشاریه و زندیه سبب شد که امارت نشین اردلان برای بدست آوردن تحلیل مناسب از تحولات منطقه ای و وارد شدن در جریانات حاکمیت منطقه ای خود را از نگاه نحوة برخورد حکومت مرکزی نسبت به خود تحلییل کنند.
از دورة صفوی به بعد منابع تاریخی به هیچ موردی از تمرد و مخالفت خاندان اردلان با حکومت مرکزی گزارشی به دست نمیدهند.بنابر این خسرو خان اردلان که تقریبا همه مناطق غرب ایران را در خدمت داشت به واسطة نداشتن اندیشة سیاسی و درک درست از تحلیل و ضعیت موجود جامعة سیاسی ایران و مبهم بودن اوضاع به زعم آنان ترجیح میدهند که به تحولات منطقه ای خود بسنده کنند و خسرو خان طبق نوشتة سنندجی بگوید "اگر خدا این حکومت کردستان را برای ما نگه دارد جای بسی شکر است.
حال اگر بخواهیم به تبیین علی عدم ورود خسرو خان اردلان به رقابت برای کسب تاج و تخت کریم خان بپردازیم میتوانیم مهمترین دلایل آن را چنین تبیین کنیم که ساختار اجتماعی کردستان به صورت جامعة عشیرتی و عدم اطاعت این عشایر از خاندان حکمیت اردلان به عنوان نمایندة حکومت مرکزی همچنین رقابت قبایل برای بدست آوردن فرصتهای برابر سیاسی برای کسب موقعیت سیاسی جهت اعمال نقش در جریانات منطقه ای خود و همچنین وجود مشکلات درون ساختاری خود خاندان ارلان و وجود رقیبان درون خاندانی که هر یک با تلاش برای بدست آوردن حمایت جانشینان کریم خان عدم ارایة سیاست مشخص خاندان زند در قبال اعضای این خاندان و اجرای سیاسیتهای کوتاه مدت برای حفظ وضع موجود و همچنین عدم شکل گیری اندیشةسیاسی و خو کردن اعضای خاندان اردلان به نوعی انزوای سیاسی و خزیدن به تحولات منطقه ای کردستان سبب شد که خسروخان نتواند به عنوان رقیبی برای آقا محمد خان قاجار تبدیل شود در حالیکه در اردوی خان قاجار وضعیت به سان دیگر جلوه میکرد.

نتیجه گیری
خاندان اردلان به عنوان یک امارت نشین در غرب ایران از دورة مغول به بعد از خلال منابع تایخی قابل پیگیری میباشند. این خاندان از دورة صفویه به بعد تحت نظارت مستقیم حکومت مرکزی ایران در آمد یکی از مهمترین دوره های این امارت نشین از مرگ کریم خان زند تا روی کار آمدن آقا محمد خان قاجار میباشد.
یکی از قویترین حاکمان این خاندان یعنی خسرو خان اردلان با عدم پشتیبانی از بازماندگان زندیه و شکست دادن رقیبان منطقه ای و مدعیان قدرت، توانست بر بخشی عظیم از مناطق غرب ایران تسلط پیدا کند .
اما به واسطة ساختار اجتماعی جامعة کردستان که مبتنی بر ساختار متنوع ایلی و عشیرتی بوده و رقابتهای آنان بر ای سهیم شدن در جریان معادلات قدرت و عدم توانایی خاندان اردلان برای تحت نفوذ در آوردن آنان و همچنین مشکلات درون ساختاری این خاندان و پیدایش رقابتهای درون خاندانی آنان و عدم شکل گیری اندیشة سیاسی و خو گرفتن آنان برای پرداختن به تحولات منطقه ای کردستان به واسطة تحت نظارت بودن
انان از دورة صفویه به بعد مانع آن شد که قدرتمندترین حاکم آنان در این دوره یعنی خسرو خان اردلان به عنوان یک رقیب سیاسی در مقابل آقا محمد خان قاجار بایستد در حالی که بیشترین مناطق ایران را در اختیار داشت. بنابر این مناطق غرب ایران را به آقا محمد خان قاجار واگذار کرده و خود به مانند حکمداران سلف خود به منطقة امرارتی خود بسنده کرد.


رزگار برفروخت کارشناس ارشد تاریخ ایران، .[۱]

گلستانه130.[2]
بابانی144،سنندجی میرزا شکر الله109.[3]
باقری40.[4]
همان 42.[5]
میرزا رفیعا ص،184مقام این امارت نشین را حامل شمشیر پادشاه و بعد از تفنگچی اقاسی عنوان میکند.[6]
همان.[7]
گلستانه 178،سنندجی145.[8]
گلستانه178.[9]
سنندجی145.[10]
اعتماد السلطنه299[11]
سنندجی144[12]
هما144[13]
اردلان60 [14]
خسرو خان اردلان از سال 1168 تا 1176 برای بار اول و1179 تا 1304 برای بار دوم حاکم سنندج بوده است..[15]
حدیقه ناصریه در تاریخ و جغرافیای کردستان110.وقایع نگار کردستانی[16]
اردلان ،خسرو بن محمد،60،مستوره130[17]
.سنندجی153[18]
.مستوره،149[19]
همان[20]
، مستوره151،سنندجی157[21]
.سنندجی159[22]
همان[23]
.سنندجی155[24]
قاضی ملا محمد شریف76،سنندجی160[25]
سنندجی161[26]
اردلان70،سنندجی162[27]
سنندجی165.[28]
.سنندجی166،شریف عبد الکریم294[29]
میرزا عبد الکریم 91،بابانی53،رستم الحکما45[30]
سنندجی167، رستم الحکما 45.[31]
اردلان خسرو بیگ بن محمد73،بابانی53.[32]
وقایع نگار کردستانی166.[33]
مستوره163،سنندجی168.[34]
شیرازی56.[35]
سنندجی167.[36]
همان168.[37]
مستوره164،سنندجی168،مردوخ369،رونق سنندجی310-311.[38]
مستوره164.[39]
سنندجی.[40]
مستوره165.[41]
سنندجی169،مردوخ369.[42]
میرزا عبد الکریم295.[43]
مردوخ369.[44]
آبراهامیان ایران بین دو انقلاب6.[45]
ابریشمی29.[46]
آبراهامیان،تاریخ ایران مدرن،51.[47]
دورکیم123.[48]
ابوالفضل حسن آبادی،2[49]
آبراهامیان،تاریخ ایران مدرن،67.[50]
آبراهامیان تعداد آنها را 60 ایل عنوان میکند.[51]
کردستانی،137،سنندجی152-53،وقایع نگار158.[52]
نیکیتین351.[53]
مستوره133.[54]
نیکیتین 351.[55]
آبراهامیان،تاریخ ایران مدرن، برگرفته از.[56]
c.a.de bede;trvel in lurestan and arabistan;vol1;1845;1;p'188

مک دوال61.[57]
سنندجی154،اردلان78.[58]
اردلان78.[59]
مصنف جوهری80،سنندجی178.[60]
نیکیتین7-346[61]
اردلان66،سنندجی171.[62]
مستوره149.[63]
سنندجی153.[64]
مستوره151،سنندجی157.[65]
آبراهاویان ایران بین دو انقلاب،17.[66]
[67]
سنندجی 155.[68]