[زکریا فتاحی]

تفسیری بر شمشال در اورامان






بدیه شمشال شیوه نش تا کو مه شو هه ر ده مش سه د حه سره ته ن سه د ئاهو رو

تا به هه شتش په ر جه وه شتی تالیه ن هه شت یانه ش ئایره ن زوخالیه ن

آنجا که سخن ازشمشال به میان می آید زیباییها ونواهای اهورایی این ساز اصیل آنگونه که شایسته آن است مورد توجه قرار
نمیگیرد واین ساز همیشه مورد کم لطفی وبی مهری قرار گرفته ومی گویند ساز چوپان است ، بله ساز چوپان است چون یادگیری
آن احتیاج به تمرین ودقت زیادی دارد . شمشال دراورامان جدای از فرهنگ آن نیست، اورامانی باغنای فرهنگی ، آنچنانکه دوست
ودشمن هم به آن اذعان دارند واز جنبه های مختلف مورد تحقیق و توجه مستشرقان و محققان داخلی وخارجی بوده است ، حفظ
اصالتهای فرهنگی از جمله زبان ، لباس آواها ، موسیقی وسنتهای نیک گذشته دلیل روشنی بر این مدعاست . اگرچه موسیقی
کردی شامل تمام دستگاها می باشد ولی موسیقی محلی اورامان که جزئی از موسیقی کردی است بیشتر با شمشال نواخته می شود هرچند تجربیات جدیدی توسط هنرمندان مختلف در جهت آمیختگی با سازهای دیگر به عمل آمده اما هیچگاه رنگ وبوی اصلی و جذابیت آواهایی که بصورت اصیل اجرا شده اند را نداشته است . صدای شمشال به لحاظ طبیعی بودن وهماهنگی با صداهای آن منحصر به فرد است .
طریقه ی ساختن : شمشال سازی است بادی که از نی ساخته می شود در جاهایی که به نی دسترسی نباشد آن را از آلیاژ برنج وسایر فلزات می سازند ، در گذشته از استخوان بال عقاب نیز ساخته می شده است واما طرز ساختن آن از نی بدین صورت است که ابتدا چهل الی پنجاه سانتیمتر نی تر را بریده داخل آن شیر ریخته اند ، بعدازجذب شدن شیر داخل نی ، نی را روی لانه مورچه ای گذاشته تا محتویات داخل آن راکاملا می خوردند پوسته ی بسیار سبک و نا زکی از آن باقی می ماند . برای زیبایی واستحکام نی تکه چوب تری ازجنس آلبالوی وحشی را به ضخامت شمشال تهیه میکردند ، پوست آنرا بصورت حلقه هایی به اندازه های مساوی در می آوردند وحلقه ها را به تناسب سلیقه ی خویش به فاصله های مورد نظر بر نی سوار می کردند ، به
اینصورت شمشال را ظاهری زیبا می دادند و استحکام آن چند برابر می شد .البته ناگفته نماند چون هوا بصورت حلقه هایی داخل نی میرود تاثیر بسزایی در صدای شمشال می گذارد . سپس ازچهار سانتیمتر مانده به انتهای نی به قطر نیم سانتیمترتعداد شش الی هفت سوراخ به فاصله های سه سانتیمتر تعبیه می شود . اگرچه امروز سازهایی چون تار ، سه تار ، ویلن ، کمانچه ، سنتور را باید در کارگاههای اختصاصی با زحمات بسیار ساخت به عبارت دیگرلزومابهترین نوازنده های این سازهای موسیقی بهترین سازنده های آنها نیستند ولی عالیترین ومرغوبترین نوع شمشال را نوازنده ی آن می سازد . طریقه ی نواختن شمشال : شمشال رابطور مورب روی لب گذاشته بادمیدن نفس درداخل آن صدای صاف ودلنوازی ایجاد می شود . دمیدن در داخل دهانه ی استوانه ای این ساز برای تغییر یاعوض کردن ملودیها هیچ تاثیری ندارد ،بلکه بطور کامل توسط تکان دادن انگشتها با مهارتی خاص مقام یاملودیهاعوض میشوند . نوازنده طوری آنرامینوازد که بیننده یا شنونده متوجه نفس کشیدن او نمی شوند . نفس را درداخل دهان حبس کرده بوسیله ی فشار ماهیچه های دهان هوارا درون ساز می دمند ، دراین هنگام بوسیله ی بینی نفس را تازه میکنند بدین ترتیب صدای آن بطور مداوم ادامه دارد وهنگام نواختن هیچگاه قطع نمی شود دراصطلاح به این عمل ( بین وارده ی ) می گویند .

هرچه قطرساز بیشتر باشد صدا بم وهرچه کمتر صدای زیردارد . نوع دمیدن به داخل شمشال درصدای زیروبم تاثیر دارد .
موسیقی کردی درتمام دستگاههاوآوازها قابل اجرا است ولی موسیقی محلی اورامان بیشتر باشمشال نواخته میشود . موسیقی محلی هرمنطقه ای مانند موسیقی اصیل یاکلاسیک همان منطقه ی وسیع نمی باشد . ساز شمشال بیشتردردستگاه شور وگاهی شور عربی هم نواخته می شود و حالتهایی از مویه را اجرا می کند . در سازهای مضرابی و کششی برای هر دستگاهی کوک مناسبی در نظر گرفته می شود ولی در شمشال بهتر است نوع آن عوض شود چون فواصل نتها و سوراخها در هر سازشمشال فرق می کند . البته این زمانی است که بخواهیم موسیقی اصیل یا علمی بنوازیم برای اجرای موسیقی محلی از یک ساز شمشال میتوان استفاده کرد.

مقامهای شمشال :
طبق تحقیقاتیکه به عمل آمده فعلا تعدادی از مقامهای آن شناخته شده اند که در اورامان هنوز به صورت علمی به آن پرداخته نشده است . لذا در مورد مقامها ، دستگاهها و آوازها نمی توان نظر قاطعی بیان کرد ، در عین حال این موسیقی دارای دستگاهها ومقامها و آوازهای منحصر به فرد و شناخته شده است . هر مقام و ملودی در شمشال معنی ومفهوم خاصی دارد .
مقامها را در سه بعد در نظرمی گیریم.( حزنی ، عرفانی ، شاد ) مقامهای حزنی خود شامل مقامهای سحری ، ده ره ای ، هه را له زه رده ، مه ی گه لی ، چه مه ری و حصبه می باشند.

سحری : این مقام به صورت ملودی های مختلف که هر کدام معنی و مفهوم خاصی دارند نواخته می شود . همانطور یکه از نامش پیداست صبح سحر زمانی که هوا گرگ و میش است نواخته می شود و در گذشته رابط افراد اجتماع بوده و اطلاعات وسیعی از این طریق به دیگران منتقل شده است و گاهی همچون جرس کاروان ، حرکت را اعلام کرده است .

مقامهای عرفانی : این مقامها خودبه چندین دسته تقسیم میشوند ودر تکایا ومولودخوانیها همراه دف وطاس و آواز نواخته میشوند . معمولا دراویش هفته ای یک یادوبار شبهای سه شنبه و اغلب جمعه ، جمع شده بطور دسته جمعی به ذکر وسماع میپردازند . دراویش هنگام ذکر کردن ، که یک نوع رقص موزون است ودرآن ازحرکات دست وسر استفاده میشود ، ازمقامهای عرفانی شمشال که هماهنگی خاصی با حرکات آنها دارد استفاده میکنند .

چه مه ری : دارای دو مقام بوده که هر کدام دارای سه ملودی می باشند . مقام اول همراه دف با (ضرب آهنگ )یا هارمونی خاصی مخصوص جنازه ای است که آن را سر خاک می برند . هنگامیکه جنازه را همراهی می کنند راه رفتن افراد طبق نظم خاصی است که با صدای دف و شمشال هماهنگ است مثل دسته ی نظامی که با صدای موزیک رژه می روند ، در این حالت مقام اول ، و زمانی که جنازه را به خاک می سپارند مقام دوم نواخته می شود.

ده ره ای : دارای چندین مقام و ملودی است که بیشتر برای کسانی نواخته می شود که سنی از آنها گذشته ، در حین نواختن این مقام فرد به گذشته ی خود می اندیشد و قوت قلبی تازه به او می بخشد البته مخصوص هر شخصی که سنی از او گذشته نیست بلکه برای کسانی است که در سن پیری خودشان را باخته اند و به اصطلاح ، خود را برای مرگ آماده کرده اند.

حصبه : ( موسیقی درمانی ) ، این مقام دارای چهار ملودی است و در موسیقی درمانی کاربرد بسزایی دارد . نواختن این مقام مخصوص بیمار مبتلا به حصبه است. مصداق این مقام ، ضرب المثل معروف ( اگر نی زنی چرا بابات از حصبه مرد؟ ) می باشد تاثیر علمی نوای ساز شمشال بربدن انسان بویژه بدن بیمار حصبه ای که کاهی درایام گذشته ازسوی طبیبان وقت جواب رد ولاعلاج داده میشد میتوان به تاثیرنت های این سازبادی وصوتی اشاره نمود .که هنگام نواختن این نت ها (مثلا تاثیر نت فاکرون ولاکرون ودیگر کرونها ) که درسایر سازها یاوجود ندارند و یا بسیاراندک درلابلای شیرین کاریهای آهنگسازان گاهی شنیده می شود ، موجب حرکت گلوبولهای سفید ازسایر نواحی بدن به سمت دستگاههای داخلی بویژه گوارش ازجمله روده وکبد و ریه و کلیه میگردد
به تجربه اثبات شده است که تب ناشی ازحصبه مخصوصا زمانیکه کاملا دربدن مزمن شده (په تا ، سیاپه تا ) واحتمال مشرف به موت بودن بیمارمی رود ، تاثیر مثبت ایجاد نموده وتب را ازبین برده وبیمار احتمالا شفا می یابد . برای بیمار مبتلا به حصبه به مدت دو روز و در هرروز سه بار نواخته می شود . البته امکان دارد در جلسه ی اول بیمار شفا یابد . زمانی که برروی بیمار اثر می گذارد مقداری خون ازبینی بیمار خارج میشود و بیمار تا80 درصد شفا می یابد .

هه راله زه رده : دارای یک مقام و سه ملودی و مخصوص گل و گیاه است . هه راله یعنی شکوفه همانطوری که میدانیم سمپاشی درختان بیشتر زمانی انجام میگیرد که درخت، شکوفه می دهد و در رابطه با این مقام نشان داده شده که زمانی این مقام نواخته می شود درخت از خود مقاومتی نسبت به آ سیب پذیری در مقابل شته ها و آفت ها نشان میدهد.

مه ی گه لی : دارای یک مقام وسه ملودی می باشد ، معمولا چوپانها آن را برای گله ی خود می نوازند وخاص حیواناتی چون میش وبز است . نواختن این مقام تاثیر قابل توجهی روی حیوانات دارد . گاها ثابت شده چوپانی که نوازنده شمشال باشد با چوپانی که نوازنده نیست ، گله ی آنها چه از لحاظ شیردهی وچه ازلحاظ گوشتی باهم فرق دارند .

مقامهای شاد : این دسته از مقامها که دارای شور وشعف خاصی هستند عده ای آن رابه اشتباه تفسیر کرده ومقامهای شاد رامردود میشمارند ولی همانطوریکه میدانیم ازهرشیئی به هرنحوی میتوان استفاده نمود . آهنگهای شاد دراورامان برای رقص که یک ورزش ملی است بکار گرفته میشوند . چنانچه بصورت علمی وصحیح ازآن استفاده شود همان ورزش و تمرینات رزمی است که درسرتاسر دنیا وجود دارند . وشامل بیش ازصدها مقام وآهنگ میباشند .

برای مثال :

مقامهای گه ریان : ( گیلای ) موسیقی ریتمیک برای ایجاد تحرک بیشتر استفاده می گردد و بیشتربر روی حرکات فیزیکی بدن تاثیر می گذارد ولی در نواختن این ساز اصیل ، روح وروان شخص در نظر گرفته میشود . از آنجایکه حرکات نرمش وورزش ورقص درافراد مسن وجوان باهم فرق دارد به تبع موسیقی آنهم باهم فرق دارد . بعداز نواختن آهنگهای گه ریان زمانیکه بدن گرم وآماده میشود آهنگهای شاد که بیشتر از سه ملودی تشکیل شده اند نواخته می شوند . هر ملودی درشمشال مخصوص حرکت قسمتی از بدن است .

ازنرمش عضلات پا گرفته تادست وشکم وگردن ، آ ن دسته ازمقامهایی که دارای سه ملودی هستند بیشتر برای رقص فتاح پاشای نواخته میشوند ومعنی ومفهوم آن بجای مانده اززمان زردشت است که در هر شرایطی پایبند به سه اصل مهم دین زردشت یعنی کردار نیک پندار نیک گفتار نیک باشیم .