تاثیر استرس بر زنان باردار و بارداری چگونه است و راه مقابله با آن چیست؟
مقدمه :
عوامل تنش زاى بيرونى منجر به ظهور استرس در افراد مى شود. ميزان استرس در افراد با شرايط، سن و جنسيت متغير است تا جايى كه تمامى افرادى كه شرايط اقتصادى، اجتماعى و خانوادگى مشابهى داشته و عوامل تنش زاى يكسانى را متحمل مى شوند، لزوماً يكسان پاسخ نمى دهند. بسته به تجربيات گذشته فرد، آرامش درونى و نوع روش مقابله اى كه فرد برمى گزيند. استرس مى تواند با درجه بندى متفاوت در افراد تظاهر پيدا كند. تظاهراتى كه به صورت اضطراب، بى قطعى و تشنج در محيط هاى كار، عدم تمركز و فراموشى، واكنش هاى روان تنى (نظير سردرد) قابل مشاهده است.
استرس در دوران باردارى :
استرس در دوران باردارى عوارض جبران ناپذيرى را برجا مى گذارد.
موارد استرس زا برای مادر باردار شامل موارد زیر است :
- اضطراب و نگرانى در مورد سلامت جنين،
- مرگ يكى از نزديكان،
- مشاجره و مشكل ارتباطى با همسر و خانواده اش،
- كاهش ناگهانى و قابل ملاحظه در درآمد خانواده،
- مسائل و مشكلات مربوط به شغل همسر.
- مسائل و مشكلات مربوط به تحصیل و شغل زن باردار.
– مسائل و مشكلات مربوط به خانواده پدری ( برادر و خواهر مادر و پدر ) زن باردار.
مطالعات و بررسى هاى متعدد روى زنان باردار از نژادهاى مختلف و در محيط هاى فرهنگى، اقتصادى و اجتماعى متفاوت نشان دهنده اين فرضيه است كه «سطح بالاى استرس هاى روانى - اجتماعى در طول دوران باردارى خطر زايمان زودرس و در نتيجه تولد نوزاد با وزن كمتر از ميزان طبيعى را افزايش مى دهد.
مطالعات نشان مى دهد ميزان خطر زايمان زودرس در مادران تحت استرس ۱/۵ تا ۲ برابر بوده است. از آنجايى كه وزن پايين نوزاد يك عامل خطر مهم در مرگ و مير و عوارض دوران نوزادى است و از طرفى مرگ و مير نوزادى شاخص مهم در ارزيابى وضعيت بهداشتى هر كشورى است، لذا تعيين عواملى كه مى تواند روى شاخص فوق تأثيرگذار باشد از اهميت خاصى در سيستم بهداشتى برخوردار است. در نهايت مى توان گفت زايمان زودرس علت اصلى ناتوانى و مرگ و مير در دوره نوزادى است.
در مطالعه اى كه روى ۲ هزار و ۸۲۸ مادر انجام گرفته معلوم شده احساس ناراحتى در مورد باردار شدن (ناشاد بودن از باردارى) و انكار حاملگى در طول باردارى توسط مادر (با جملاتى نظير: مطمئن نبودم كه باردارى را مى خواهم، نمى خواستم مردم بدانند كه من باردار هستم، نمى دانستم كه حامله شدم، نمى خواستم به باردار بودنم فكر كنم) روى وزن هنگام تولد نوزاد اثر منفى دارد. در واقع مادرانى كه نوزادان آنها وزن بسيار پايين داشتند (كمتر از ۱۵۰۰ گرم) بيشتر نارضايتى و ناراحتى از باردارى شان را داشته اند.
استرس و مكانيسم هاى هورمونى:
حاملگى با تغييرات عمده اى در عملكرد غددى - عصبى همراه است. اين تغييرات شامل تغييراتى در سطح هورمون ها به ويژه هورمون هاى مرتبط با استرس (محور هيپوتالاموس - هيپوفيز - آدرنال) و تغيير در مكانيسم هاى كنترل ترشح هورمون است كه از جهت فراهم كردن محيط مناسب براى رشد و تكامل جنين اهميت حياتى دارد.
در هفته ۹-۷ باردارى توسط رحم، جنين و جفت هورمون ها، نوروپپتيدها، سيتوكين ها و فاكتور رشد توليد و ترشح مى شود و از نظر عملكرد شبيه سيستم هيپوتالاموس - هيپوفيز - آدرنال است. در دوران باردارى سطح هورمون خاصى به نام هورمون CRH يا هورمون آزادكننده كورتيكوتروفين (Corticotrophin Releasing Hormone) كه بنيه آن جفت است در خون مادر بالا مى رود اما محور هيپوفيز - آدرنال را فعال نمى كند. CRH آزاد نقش اساسى در جريان تعادل از محيط پروژسترونى (محيط هورمونى غالب دوران باردارى) به محيط استروژنى (محيط هورمونى غالب حوالى زايمان) دارد. شواهد زيادى از نقش مركزى CRH جفتى در ايجاد و هماهنگى رويدادهاى هورمونى قبل از زايمان دارد.
از كارايى هاى مهم اين هورمون نقش آن در زايمان زودرس و تأخير رشد داخل رحمى جنين است.
شواهد روزافزونى از مطالعات بالينى مطرح مى كنند زنانى كه زايمان زودرس دارند در آنها ميزان CRH به طور مشخص بيشتر از ساير زنانى است كه استرس نداشته و در همان سن باردارى به سر مى برند».
همچنین سطوح بالاى CRH معمولاً در چند هفته زايمان را تسريع مى كند و از آنجا كه CRH جفتى به استرس حساس است به نظر مى رسد واسطه اعمال اثرات استرس مادر بر زايمان زودرس و رشد جنين است.
استرس هاى روانى - اجتماعى باعث افزايش سطح هورمون هايى نظير كورتيزول و ACTH مى شود و آنها هم به نوبه خود ترشح CRH را باعث مى شوند. بنابراين بسته به ميزان تداوم استرس نتيجه افزايش توليد CRH و زايمان زودرس و يا تأخير رشد داخل رحمى جنين مى شود.
اگرچه استرس هاى روانى - اجتماعى از عوامل خطر زايمان زودرس است ولى تمامى مادرانى كه زايمان زودرس دارند وجود استرس در دوران باردارى را گزارش نمى كنند و اين موجب طرح موضوع «ميزان آسيب پذيرى افراد نسبت به استرس و عوامل مؤثر در اين آسيب پذيرى» مى شود.
عوامل مؤثر در آسيب پذيرى زنان باردار را می توان به بخش هاى زير تقسيم مى كند:
نوع و چگونگى استرس:
معمولاً استرس ها به دو گروه تقسیم می شود :
۱- استرس هاى حاد:
نظير از دست دادن همسر، تغيير شكل، تغيير محل زندگى، بلاياى طبيعى .
۲- استرس هاى مزمن :
مشكلات ارتباطى با همسر و خانواده، بيكارى همسر، شرايط نامناسب محيط زندگى از نظر رفاه، بهداشت و امنيت، كمبود مزمن منابع ضرورى براى زندگى.
علاوه بر اين نوع ديگرى از استرس ها كه در دوران باردارى اهميت دارد ترس ها و اضطراب هاى مرتبط با مادر شدن، تجربه زايمان، سلامت جنين و خود مادر است كه در كشورهاى توسعه نيافته و يا كمتر توسعه يافته زنان باردار به اثرات استرس هاى مزمن آسيب پذيرى بيشترى دارند.
زمانى كه زن باردار بیشتر تحت استرس قرار مى گيرد:
ماه های اول و همچنین اواخر باردارى بیشترین زمانی است که زنان باردار تحت استرس قرار می گیرند همچنین ماه هاى اول باردارى (سه ماهه اول) آسيب پذيرى نسبت به استرس بيشتر است. زنان باردارى كه در اوايل باردارى زلزله را تجربه مى كنند نسبت به زنانى كه در ماه هاى آخر باردارى هستند و در شرايط يكسانى قرار دارند عوارض بيشترى را نشان مى دهند.
همزمانى استرس با ساير عوامل خطر:
وجود همزمان ساير عوامل خطر نظير عفونت، كمبود ريزمغذى ها در مادر و… موجب تشديد اثرات منفى استرس روى مادر و جنين مى شود.
دريافت و احساس زن باردار از استرس تجربه شده:
افراد تفاوت هاى بارزى از نظر چگونگى درك استرس و ارزيابى شدت آن دارند (براى استرس مشابه و در شرايط يكسان). بنابراين در ارزيابى اثرات استرس در دوران باردارى بررسى شدت استرس از نظر زن باردار اهميت دارد.
استرس و اثرات آن روى رشد و تكامل روانى - حركتى كودكان:
استرس هاى دوره باردارى علاوه بر ايجاد عوارض در دوران باردارى و زايمان روى فرآيند رشد و تكامل ذهنى - روانى اثر سوء دارد و موجب اختلالات رفتارى در دوران كودكى مى شود. قرارگيرى در معرض استرس به ويژه در اوايل باردارى، بر رشد و تكامل مغز جنين اثر نامطلوبى گذاشته و موجب ضعف در توانايى هاى زبانى (كلامى) و هوش عمومى مى شود. بعضى از مطالعات اين اثرات را درازمدت و ماندگار توصيف كردند ولى بررسى هاى بيشترى براى اثبات اين موضوع لازم است.
از طرف ديگر استرس در باردارى و مصرف سيگار هركدام به طور مستقل با ايجاد علائم اختلال «كم توجهى - بيش فعالى» به ويژه در پسران همراه است. همچنين سطح بالاى اضطراب مادر در باردارى خطر بيمارى «سرشت دشوار» را در شيرخوار افزايش مى دهد. در واقع كودكانى كه سرشت دشوار دارند معمولاً الگوى خواب و تغذيه آشفته اى دارند و نيازمند توجه و مراقبت بيشتر هستند.
استرس كار و تأثير آن بر باردارى:
تاكنون مطالعاتى كه اثرات كار روى سرانجام باردارى را بررسى كرده اند نتايج متناقضى را نشان داده است. على رغم نتايج متفاوت و بعضاً متناقض بخش ثابت تمام مطالعات اين است كه «فعاليت فيزيكى سنگين، ايستادن و راه رفتن براى بيش از ۵ ساعت» احتمال زايمان زودرس را افزايش مى دهد. ايستادن و قدم زدن در زمان هاى طولانى موجب تحت فشار قرار گرفتن عروق لگنى مى شود و به نوبه خود باعث كاهش خونرسانى به قلب، كاهش برون ده قلب و سرانجام كاهش خونرسانى به رحم و جنين (تأخير رشد جنين در رحم) مى شود. به علاوه راه رفتن زياد بعد از هفته سى (ماه هفتم باردارى) موجب انقباض هاى رحمى و زايمان زودرس مى شود.
استرس و ساير عوارض باردارى و زايمان:
از ديگر عوارض سطح بالاى اضطراب مادر و وقوع رويدادهاى استرس زا با شدت متوسط تا شديد در باردارى موارد زير قابل ذكر هستند:
- افزايش فشار خون حاملگى،
- زجر جنينى،
- مشكلات سلامتى در سال اول زندگى شيرخوار
- مشكلات و اختلال هاى رفتارى و هيجانى در چهار سالگى.
چه نوع استرسى بيشترين تأثير را در فرايند باردارى و بعد آن خواهد داشت ؟
عوامل استرس زاى بيرونى از اهميت چندانى برخوردار نيستند بلكه نوع تعبير و تفسير مادر از اين وقايع مهم است، به نحوى كه در شرايط يكسان استرس، مادرى مى تواند از مقابله هاى قوى و مادر ديگرى از مقابله هاى ضعيف استفاده كند. نوع مقابله اى كه مادر در رابطه با استرس برمى گزيند با زمان وقوع استرس در تعامل است چرا كه وقوع استرس در ماه ها و هفته هاى اول باردارى عوارض بيشترى را در جنين به دنبال دارد.
استرس و بيمارى هاى مادرى و جنينى:
استرس مى تواند تمامى سيستم هاى بدن مادر مانند سيستم ايمنى، گوارش، قلب، كليه و حتى خواب و استراحت را تحت تأثير قرار دهد. استرس مى تواند با تأثير روى آنزيم ها و توليد مواد سمى و عبور آنها از جفت منجر به مشكلات عديده اى نيز در جنين شود.
مشكلاتى چون: مغزى، قلبى، كليوى و… و حتى گاهى واقع شدن در استرس هاى شديد كه منجر به بدبينى در مادر مى شوند افسردگى و بى حوصلگى و حتى نگرش منفى نسبت به جنين در مادر را متظاهر مى كند و آسيب هاى وارده به جنين جدى تر خواهد بود.
همچنین می توان به استرس هاى شديدى اشاره كرد كه عوارض آنها در بزرگسالى مشاهده مى شود. به طورى كه اين جنين ها در بزرگسالى، افرادى نابهنجار و عصبى خواهند شد. و اگر در بزرگسالى مشكلات هوشى و ذهنى نداشته باشد مسائل عاطفى و هيجانى (افسردگى، اضطراب، پرخاشگرى و…) را از خود بروز خواهند داد.
آیا استرس می تواند تأثيری بر روى جهش هاى كروموزومى داشته باشد ؟
تحقيقات مشخص كرده اند استرس ها مى توانند باعث انتقال ژن هاى معيوب يا سالم شوند اما در بيشتر موارد با جهش ژن هاى معيوب روبرو هستيم كه جا دارد در اين زمينه در كشور خود ما تحقيقات بيشترى انجام شود.
درمان استرس در زن باردار چگونه است ؟
جهت درمان استرس درمان هاى شناختى، رفتارى و معنوى پيشنهاد مى شود. در واقع شناخت، تعبير و تفسير فرد نسبت به وقايع تغيير داده شود و در خانواده هاى مذهبى مسائل معنوى به عنوان يك درمان در اختيار آنها گذاشته شود.
همچنين در عين حال حمايت هاى اجتماعى توصيه شود به نحوى كه فرد در شرايط استرس زا خود را از بافت جامعه و ديگران جدا نكند.
نقش شوهر:
از آنجا كه شوهر ركن اصلى در خانواده است بنابراین بسيارى از زنان اگر بتوانند به شوهر خود اعتماد كرده و به وى تكيه كنند تقريباً ۷۰ تا ۸۰ درصد استرس هاى آنها كاهش پيدا مى كند.