تاریخ جهانگشای جوینی نوشته محمد جوینی
تاریخ جهانگشای جوینی، تالیف «علاء‌الدین عطا ملک‌بن محمد»، از رجال و مورخان ایرانی در قرن 7 هجری قمری است. عطاملک در 623 هجری متولد شد. از جوانی، قبل از آن که به سن بیست سالگی برسد، وارد کارهای دیوانی شد و به خدمت امیر ارغون خان (حکمران خراسان) پیوست و دوبار همراه وی به مغولستان سفر کرد.
عطاملک در سال 654 هجری که هولاگر خان به خراسان آمد، به خدمت او درآمد و در جنگ‌های او با اسماعیلیان الموت و خلیفه عباسی در بغداد شرکت کرد. در سال 657 هجری به حکومت عراق عرب و خوزستان منصوب شد و بیش از 20 سال در آن سمت باقی ماند اما عاقبت در عهد اباقاخان خود و بردارش شمس‌الدین به سعایت مجدالملک یزدی دستگیر و زندانی شدند.
چون تگودار به سلطنت رسید، عطاملک از زندان رهایی یافت (681 ه.ق)، ولی اندکی بعد در اران درگذشت و در تبریز به خاک سپرده شد. «تسلیه‌الاخوان» (رساله‌ای به فارسی در شرح آن چه در ایام اباقاخان بر او گذشته بود) و «تاریخ جهانگشای» از آثار اوست.
تاریخ جهانگشای، نثری منشیانه دارد و از مراجع معتبر تاریخ مغول است و مطالبی در آن آمده که در منابع دیگر به دست نمی‌آید. مورخانی چون وصاف الحضره، خواجه رشیدالدین فضل‌الله، ابن‌العبری، ابن الطقطقی، شهاب‌الدین احمدبن یحیی کاتب دمشقی، حمدالله مستوفی و خواندمیر و میرخواند مطالبی از او نقل و اقتباس کرده‌اند.
این اثر را نخستین‌‌بار علامه «محمد قزوینی» تصحیح و در سه جلد، بین سال‌های 1329 تا 1355 هجری قمری (1911 تا 1937 میلادی) در لیدن هلند به چاپ رساند و در ایران نیز این کتاب بارها از طرف انتشارات کلاله خاور (1337)، مجلس (1352)، بامداد (1362)، امیرکبیر (1362)، بامداد و ارغوان (1367)، دنیای کتاب (1375)، انتشارات امیرکبیر (1378)، انتشارات دستان (چاپ سوم 1388) چاپ و منتشر شده است.
تاریخ جهانگشای جوینی که به مدد فهم و درک عطاملک جوینی، مورخ و وزیر ارغونشاه یا ارغون‌خان و بعدها وزیر هلاکو خان نوشته شد، یکی از معتبرترین کتاب‌های تاریخی در روایت دوران یاد شده است که به نوشته ادوارد براون «بی تردید بهترین و معتبرترین گزارش یکی از مهم‌ترین رویدادهای تاریخ جهان یعنی ظهور و گسترش ناگهانی قدرت مغول در سده سیزدهم میلادی را در خود جای داده است»
افزون بر این از آن‌جایی که جوینی از دبیران برجسته زمان خود بود و در دانش‌های لازم در حرفه دبیری از جمله فن بلاغت و زبان سخته دستی تمام داشت، تاریخ جهانگشای او از نثری فاخر و تمام عیار برخوردار است و از این جنبه نیز در ردیف بهترین متن‌های کلاسیک ادب فارسی قرار می‌گیرد.
کتاب را استاد محمد قزوینی تصحیح کرده است که در نوع خود بنیانگذار شیوه‌ای خاص در تصحیح متون کهن بوده است. قزوینی تصحیح این کتاب را به توصیه ادوارد براون و مؤسسه زیر نظرش بر عهده گرفت و ابتدا جلد نخست آن را انتشار داد و سپس جلدهای بعدی (دوم و سوم) را و در هر جلد مقدمه‌ای درباره شیوه تصحیح خود و نسخه‌هایی که وی اساس کار قرار داده را برای خواننده توضیح داده است.
...