مراقبت از مو
موی طبیعی وسالم یک موی محکم، نرم و با قابلیت ارتجاع مناسب در حالت مرطوب و خشک می‌باشد. یک موی تمیز، ظاهری درخشان دارد. هدف کلی از کاربرد فرآورده‌های مراقبت از مو حفظ زیبایی طبیعی مو و تأمین درخشندگی و حالت ارتجاع، طراوت و شادابی مو می‌باشد. موی چرب و یا خشک به خودی خود غیر طبیعی به حساب نمی‌آید و لذا نیاز به درمان خاص ندارد. مفهوم موی طبیعی در علم زیبایی یک مفهوم وسیع و عینی وابسته به عوامل شخصی، حرفه‌یی، اجتماعی و فرهنگی است.
● شامپوها
شامپو را می‌توان یک پاک کننده‌ی مناسب جهت شستشوی مو تعریف کرد که مو را در وضعیت مناسب نگه‌می‌دارد. در ابتدا شامپوها تنها به عنوان پاک کننده‌ی مو به کار می‌رفتند ولی در سالهای اخیر عملکرد شامپوها گسترش یافته وخواص حالت دهندگی و درمان برخی بیماریهای پوستی نیز به آن افزوده شده است. یک شامپو در درجه‌ی اول برای شستشوی مو باید چربی (سبوم) روی مو را رفع کند چرا که این چربی، کثیفی و ذرات دیگر را به خود جذب می‌کند. ارزیابی خاصیت پاک کنندگی شامپو کاری است مشکل و پیچیده. فرد مصرف کننده، خاصیت پاک کنندگی شامپو را بیشتر براساس خاصیت کف کنندگی آن می‌سنجد. در واقع شامپویی که خوب کف نکند فروش خوبی نخواهد داشت. در ارزیابی خاصیت پاک کنندگی شامپوها گر چه روش‌هایی وجود دارد ولی هیچ معیار واحدی را نمی‌توان به کار برد. اثر بخشی شامپو را می‌توان تنها بر اساس نظر مصرف کننده مطرح کرد. عواملی را که در این مورد باید در نظر گرفت عبارتند از:
▪ راحت پخش شدن شامپو روی مو
▪ قدرت کف کنندگی
▪ راحتی‌شستشو و آب کشی و شانه شدگی موهای مرطوب
▪ درخشندگی موهای فرد
▪ سرعت خشک شدن
▪ راحت بودن شانه کردن موها و حالت دادن به آنها
▪ بدون خطر و ضرر بودن
● ترکیب شامپوها
ترکیب شامپوها بسیار متنوع است ولی اجزای اصلی و ضروری هر شامپو را می‌توان به چند گروه تقسیم کرد:
▪ آب
▪ پاک کننده‌ها
▪ مواد چرب خاص
● شامپوهای صابونی
(Soap shampoo) از روغن‌های گیاهی یا حیوانی تشکیل شده‌اند و کثیفی و چربی را به خوبی پاک کننده‌های دیگر رفع می‌کنند. آب‌هایی که املاح زیادی دارند همراه شامپوهای صابونی یک رسوب نامحلول تشکیل می‌دهند و به این دلیل تمایل عمومی به سمت استفاده از پاک‌کننده‌های معمولی به عنوان جزء اصلی شوینده‌ها است. پاک کننده‌های معمولی فرآورده‌های صناعی مشتق از نفت هستند و با آب سنگین رسوب نمی‌دهند.
شامپو کلاً حاوی مواد کاهندهی کشش سطحی (سورفکتان) شامل سورفکتان‌های اصلی جهت شویندگی و تشکیل کف و سورفکتان‌های ثانوی جهت بهبود وضعیت و حالت موها، و افزودنی‌های دیگراست که ترکیب شامپو را تکمیل می‌کند و به آن خواص ویژه می‌بخشد (سازندگان شامپوهای حاوی این مواد ادعا می‌کنند که شامپوهایشان به لحاظ وجود این مواد خواص ویژه‌یی دارد). البته وجود این «خواص ویژه» بیشتر در حد ادعاست تا واقعیت.
شامپوهای بهداشتی آرایشی به صورت خشک (پودری)، مایع، کرم جامد، روغنی و پاشیدنی (آئروسل) تهیه می‌شوند. شامپوهای ضد شوره وشامپوهای دارویی حاوی مواد ضد عفونی کننده و موادی چون قطران زغال سنگ و قطران چوب هستند. شامپوهای مایع شفاف رایج‌ترین نوع شامپوها هستند که به انواع مخصوص موهای چرب (انواع پاک کننده یا Cleansing) و انواع مخصوص موهای خشک تا معمولی (زیبایی یا Cosmetic) که خاصیت حالت دهندگی خوبی دارند تقسیم می‌شوند. در حال حاضر بیشتر بازارهای جهانی را شامپوهایی قبضه کرده‌اند که هم خواص پاک کنندگی (Cleansing) و هم خواص زیبایی (Cosmetic) دارند.
● بی‌خطری شامپو
شامپو باید مشخصاً غیر سمی باشد و در غلظت‌های مورد استفاده توسط مصرف کننده، پوست و چشم را تحریک نکند. شامپوهای جدید را قبل از ارائه به بازار و به خصوص از نظر میزان تحریک کنندگی چشم و آسیب به قرنیه بررسی می‌کنند. شامپوهایی که چشم را تحریک نمی‌کنند معمولاً پوست را نیز اذیت نمی‌کنند. برای اطمینان از عدم آزار و ناراحتی چشم، محلول استاندارد شامپو را در چشم خرگوش albino می‌چکانند. در داخل شامپو گروهی از مواد دارای بار منفی الکتریکی (کاتیونیک) و گروهی دارای بار مثبت (آنیونیک) هستند. تحریک کنندگی چشمی ترکیبات کاتیونیک بیش از مواد آنیوتیک است و کمترین تحریک کنندگی در مورد ترکیباتی است که دارای بار الکتریکی نیستند (غیر یونی یا آنیونیک). کشش سطحی، اسیدی بودن، قدرت مرطوب کنندگی و کف کنندگی شامپو نیز در این میان نقش دارند.
● موی خشک
هنگامی که میزان ترشح چربی پوست (سبوم) کافی نباشد پوست سر به نظر خشک و کشیده می‌آید و مو ظاهر کدر و شکننده‌یی پیدا می‌کند. این نوع مو را موی خشک می‌نامند و به خودی خود یک حالت طبیعی و فیزیولوژیک به حساب می‌آید. مویی که بیش از حد تحت تأثیر عوامل شیمیایی و یا مکانیکی قرار بگیرد نیز خشک می‌شود. این وضعیت در مورد موهایی که خیلی محکم به دور بیگودی بسته می‌شوند، موهایی که خیلی بلیچ (رنگ بری) می‌شوند و موهایی که با محلول‌های فر دائم قلیایی یا شامپوهای با قدرت پاک کنندگی بالا شسته می‌شوند و نیز موهایی که به دفعات بیش از حد برس کشیده می‌شوند ویا سشوار خیلی‌داغ می‌شوند نیز رخ می‌دهد.
موی خشک در معرض درهم شدگی و پیچ و تاب خوردن است. شانه‌کردن احتمال آسیب دیدن ساقه‌ی مو و ایجاد موخوره را افزایش می‌دهد به طوری که سلولهای سطحی مو مانند سفال‌های شیروانی، از سطح مو کنده می‌شوند. قرار گرفتن در معرض آب و هوا و شرایط محیطی چون آفتاب، آلودگی هوا، باد، آب دریا و استخر، گرد و خاک و توفان شن و ماسه نیز موها را آسیب می‌زند. نور خورشید نیز از عوامل مهمی است که جدا از کمرنگ کردن موهای قهوه‌یی و بلوند، موجبات سست شدن پیوندهای استحکام بخش مو (پیوندهای سیستئینی) را فراهم ساخته و موجب پیدایش مواد آسیب رساننده به مو (رادیکال‌های آزاد) و متخلخل شدن مو می‌شود. این روندها در رطوبت بالا تشدید می‌شوند. تغییرات فیزیکی - شیمیایی در موهای رنگ‌بری شده‌ی فر دار یا موهای رنگ شده واضح‌تر است ولی موی معمولی نیز به دستکاری‌های معمول آرایشی حساس است. این تغییرات علاوه بر خصوصیات لمسی و سایشی و شفافیتی (سطحی)، خصوصیات عمقی و درونی مو از قبیل قابل ارتجاع بودن مو را نیز در بر می‌گیرد. این حالت مربوط به کاهش چربی مو نیست بلکه به تغییر در بافت رشته‌های تشکیل دهندهی مو مربوط می‌شود. امروزه تمامی این تغییرات فیزیکی شیمیایی تعریف شده و قابل اندازه‌گیری هستند به طوری که می‌توان براق بودن و شفافیت مو، شکنندگی مو و تخلخل مو و سرعت خشک شدن مو را اندازه‌گیری کرد. حتی محتوای گوگرد و مواد تشکیل دهندهی مو که در استحکام و خصوصیات فیزیکی شیمیایی دخیلند قابل اندازه‌گیری هستند.
دستکاری بیش از حد فیزیکی و شیمیایی مو چه توسط فاکتورهای محیطی باشد و چه در اثر فقدان چربی مو نهایتاً یک موی خشک، ضعیف و آسیب‌دیده ایجاد می‌کند. برطرف کردن علل خشکی مو بسیار مشکل است و در واقع هیچ‌ترکیبی تاکنون شناخته نشده که موجب کاستن فعالیت غدد مولد چربی پوست و مو (غدد سباسه) شود. این در واقع وظیفه‌ی یک شیمیدان فرآورده‌های آرایشی بهداشتی است که این مواد را به گونه‌یی طراحی کند که موجب تجزیه‌ی پیوندهای خاص در مو نشوند. به همان اندازه مناسب بودن روش استفاده از این فرآورده‌ها نیز مهم است. مطالب دیگر این است که بتوان آسیب ناشی از دستکاری موها را با کمک فرآورده‌های مناسب لغزان کننده و تثبیت کننده‌ی سلولهای سطحی مو در جای خود کاهش داد. اگر بتوان ترکیبات چرب موجود را به تار مو ثابت کرد تا حدودی این هدف تأمین شده است و چه بهتر که ترجیحاً از موادی که به طور طبیعی در چربی پوست وجود دارد استفاده کنیم تا هرگونه کمبود مواد طبیعی پوست و مو را جبران نماییم. رسیدگی به مو در واقع بازگرداندن ترکیبات شیمیایی از دست داده‌ی مو است (بازگرداندن اسیدهای آمینه و موادی که مو از دست داده). ولی این رسیدگی هنگامی مؤثر خواهد بود که این مواد از دست رفته توسط فزاینده‌های شیمیایی یا فیزیکی به تار مو فیکس شوند تا در اثر آبکشی و شستن مو از میان نروند. تحقیقات اخیر موجب پیشرفت‌هایی در زمینه‌ی نوسازی پیوندهای آسیب‌دیده‌ی مو و جانشین کردن آنها با پیوندهای جدید شده است که متفاوت ولی به همان اندازه قوی هستند شده است.
ترکیبات شیمیایی اصلی که درتهیه‌ی فرآورده‌های بهداشتی موی خشک به کاررفته عبارتند از:
● اسیدهای آلی
از جمله اسید استیک، اسید لاکتیک، اسید مالیک، اسید سیتریک، اسید تارتریک، اسید آدیپیک و... خاصیت آبکشی موها با آب لیمو و یا سرکه از قدیم الایام شناخته شده بوده است. موی شسته شده با صابون، کدر به نظر می‌آید چرا که مو تحت تأثیر یک ماده‌ی قلیایی قرار گرفته و کم و بیش توسط صابون غیر قابل حل اشباع می‌شود. آب کشیدن مو با مواد اسیدی، اسیدیته‌ی پوست و مو را به حالت طبیعی باز می‌گرداند و نیز صابون را حل کرده از طریق اسیدهای چرب رها شده، احساس درخشندگی طبیعی مو را به آن باز می‌گرداند. پس از رنگ‌بری، آب کشی با اسید موجب رسوب پروتئین‌ها شده به این ترتیب جلوی از بین رفتن اسیدهای آمینه و پروتئین‌های ناشی از تجزیه‌ی تار مو را می‌گیرد. بسیاری از فرآورده‌های مخصوص موهای خشک حاوی مقادیر نسبتاً زیادی اسیدهای آلی هستند.
● ترکیبات و مشتقات چرب
ترکیب عموماً پذیرفته‌ی چربی پوست و مو (سبوم) عبارت است از ۲۰درصد اسیدهای چرب اشباع نشده، ۱۰درصد اسیدهای چرب اشباع شده، ۳۰درصد تری‌گلیسرید، ۲۰ درصد استرهای چرب غیر از تری‌گلیسریدها، ۵ درصد کلسترول خالص یا مخلوط و ۱۵درصد اسکوالین. بازگرداندن کمبود این مواد نیز اگر چه ثابت نشده، به نظر می‌رسد مفید باشد.
▪ اسیدهای چرب: اسید اولئیک، اسید استئاریک، اسید بهئیک beheic، اسید رسینولئیک، اسید لینولئیک، اسید لینولنیک (ویتامین F)
▪ الکل‌های چرب: لوریل و میریسیل الکل، اولئیل الکل، ستیل الکل، استئاریل الکل
▪ تری‌گلیسریدهای طبیعی: روغن بادام،کرچک، روغن بادام زمینی، آووکادو، روغن‌ذرت، روغن زیتون....
▪ موهای طبیعی: از قبیل موم زنبورعسل،اسپرماستی، روغن ژوژوبا
▪ استرهای چرب: مثل استئارات و اولئات گلیکول یا گلیسرول و استرهای چرب ایزوپروپیل
▪ مشتقات اکسی اتیلینی یا اکسی‌پروپیلینی: موم‌ها، الکل‌ها و اسیدهای چرب
▪ الکل‌های چرب: که به طور نسبی سولفاته شده‌اند.
▪ لانولین و مشتقات آن
▪ سایر موم‌های حیوانی: از قبیل روغن mink که حاوی ۷۵ درصد استرهای اشباع غیر اشباع است و ۲۰ درصد آن را یک اسید چرب غیر اشباع غیر معمول به نام پالمیتولئیک اسید تشکیل می‌دهد که در سبوم (چربی پوست) نیز وجود دارد.
▪ فسفولیپیدها به ویژه لسیتین‌ها، فسفاتیدها: (از زرده‌ی تخم‌مرغ یا دانه‌ی سویا استخراج شده) و مشتقات استخراج‌شده از روغن تخم مرغ.
▪ نمک‌های لاکتیلات اسید چرب
لانولین یک کمپلکس موم حیوانی حاوی تعداد زیادی اسیدهای چرب اشباع و فاقد اسید چرب غیر اشباع است. این اسیدهای چرب توسط الکل‌های چرب یا الکل‌های حلقوی استریفیه می‌شوند. لانولین همچنین حاوی الکل های چرب و استرول‌های استریفیه ولی فاقد اسکولین و تری‌گلیسرید است. لانولین را گاهی به طور خالص در ساخت فرآورده‌های مخصوص مو به کار می‌برند ولی در بیشتر مواقع از مشتقات آن (لانولین مایع یا مویی) استفاده می‌کنند. (لانولین استیله، الکل‌های لانولین، لانولین هیدروژنه و ...)
● ویتامین‌ها
ویتامین‌ها را (به خصوص از گروه A و B) می‌توان از منابع مختلف تهیه کرد. جوانه‌ی گندم که طی مراحلی فرآوری می‌شود حاوی ویتامین‌های محلول در چربی و در آب، عوامل تسریع‌کننده‌ی رشد مخمرها، آنزیم‌های مختلف، املاح، اسیدهای چرب، فسفاتیدها، اسیدهای آمینه و قندها است. به خصوص ویتامین E (آلفا توکوفرول) موجود در جوانه‌ی گندم پدیده‌های اکسیداسیون، احیا و در نتیجه خونرسانی پوست سر را تسهیل می‌کند.
● مشتقات پروتئینی
مولکول‌های پروتئینی بزرگتراز آن هستند که به مو نفوذ کرده به داخل کراتین (جزء اصلی تشکیل دهندهی مو) فیکس شوند. این مولکول‌ها را می‌توان به صورت تجزیه شده به قطعات کوچکتر به کاربرد. عصاره‌های کراتین شاخ گاو، موی اسب، پشم یا مو، و نیز پروتئین های ابریشم، کلاژن، ژلاتین، کازئین و ... به صورت ساده و یا همراه با اسیدهای چرب به کار می‌روند.
● مواد کاهندهی کشش سطحی (سورفکتان)کاتیون اکتیو
موی طبیعی را می‌توان به صورت یک ژل آمفوتریک حاوی گروههای بازی و اسیدی با قدرت تقریباً معادل و عکس هم در نظر گرفت. ارجحیت مختصر گروههای اسیدی کافی است تا مو ماهیتی به صورت یک رزین آنیونی پیدا کند. این حالت در مورد موهای آسیب‌دیده و به خصوص موهای رنگ بری شده رخ می‌دهد به طوری که این موها آکنده از گروههای اسیدی آزاد ناشی از تخریب و اکسیداسیون پیوندهای سیستئینی می‌گردند. این گروههای اسیدی آزاد شامل اسیدهای سولفونیک می‌شود که اسیدهای قوی هستند که به سطح موکیفیتی آنیونیک می‌دهد. تماس زیاد با آفتاب نیز ممکن است منجر به چنین تغییری شود (از راه اثر اشعه‌ی ماورای بنفش بر پیوندهای سیستئینی و افزایش حساسیت مو).
مشتقات کاتیون، اکتیو، سورفکتان‌هایی با یک گروه کاتیونیک هیدروفیلیک حامل یک یا دو زنجیره‌ی چرب هیدروکربن لیپوفیل هستند. وقتی یک ترکیب کاتیون اکتیو با موی آسیب دیده با سایت‌های متعدد آنیونی تماس پیدا کند یک پیوند الکتروشیمیایی بین تارمویی که بار منفی دارد و سایت‌های ماده‌ی کاتیون اکتیو با بار مثبت کاتیونی رخ می‌دهد. ترکیبات کاتیون اکتیو اهمیت زیادی در رشته‌های کراتین‌دارند. این ترکیبات به خاطر قطبی بودن (Polarity) قادر به خنثی کردن و رفع عدم توازن شارژهای الکتریکی بین انواع مو هستند.
اساساً عملکرد سورفکلتان‌های کاتیون اکتیواین است که یک لایه‌ی نازک تک مولکولی را از طریق باندهای الکتروشیمیایی به موفیکس کند. بلافاصله حتی آسیب دیده‌ترین موها نیز یک حالت نرمی و شانه‌پذیری مطلوب پیدا می‌کنند چرا که این لایه‌ی نازک از زنجیره‌های چربی تشکیل شده که لغزندگی تار مو را افزایش داده اثرات سایندگی شانه و برس کشیدن را به حداقل می‌رساند.این کیفیت روی موی مرطوب بیشتر به چشم می‌آید و روی موی خشک کمتر. انواع مختلفی از مواد کاتیون اکتیو وجود دارد و بسته به نوع آنیون یا کاتیون، خصوصیات این مواد متفاوت است. پاک‌کننده‌ها (دترژان‌ها)، امولسیفایرها (emulsifiers) و حالت دهنده‌ها خواص گوناگون این مواد را نشان می‌دهند ترکیبات با زنجیره‌ی بلندتر مثل استئاریل به مراتب حالت دهندگی مؤثرتری ایجاد می‌کنند تا ترکیبات با زنجیره‌ی کوتاه مثل لوریل‌ها. این دسته مواد شامل:
۱) نمک‌های آمونیوم چهارتایی با یک یا دو زنجیره‌ی چرب مثل نمک‌های استئاریل یا اولئیل دی متیل بنزیل آمونیوم، لوریل پیریدینیوم و دی استئاریل دی متیل آمونیوم.
۲) آمین‌های چرب مثل استئاریل دی متیل آمین
۳) آمین‌های چرب اتوکسیله، کواترنیزه یا غیر کواترنیزه مثل کواترنیوم ۵۲
۴) اسیدآمینه‌های آلفا و بتای چرب مثل آلکیل دی متیل گلایسین و الکیل متیل بتا آلانین
۵) قندها یا مشتقات کواترنیزه از قبیل آمیدهای آمینه‌ی گلوکونیک کواترنیزه از جمله کواترنیوم ۲۲
۶) آمیدهای آمینه‌ی کواترنیزه یا غیر کواترنیزه‌ی اسیدهای چرب مثل استئاریل آمینوپروپیل دی متیل آمین (مثل کواترنیوم‌های ۶۱، ۶۲، ۶۳ و ۷۰) ، یا آمیدهای لانولین اسید، مثل کواترنیوم ۳۳، یا اسیدهای چرب روغن mink (مثل کواترنیوم ۲۶).
۷) اکسیدهای آمینه که به خصوص در شکل کمپلکس‌های آنیون، کاتیون ایجاد شده در اثر تأثیر یک ترکیب کاتیون اکتیو با یک ترکیب آنیون اکتیو مفید هستند. مثلاً اگر آمونیوم اولئات با یک آمین چرب در نسبت‌های خاص (Stoichiometric) مخلوط شوند، نتیجه‌ی آن یک کمپلکس آنیون - کاتیون (اولئات آن آمین چرب) حاصل می‌شود. وقتی محلول هیدروالکلیک اولئات آمین را به یک موی رنگ‌بری شده بزنیم انتظار داریم که گروههای اسید آزاد در کراتین مو که قوی‌تر از اسید اولئیک هستند آن را جابه جا کرده با باندهای الکترو والان زنجیره‌ی کاتیون چرب را فیکس کنند.
اسید چرب رها شده خود با فزاینده جذب سطحی adsorption به مو فیکس می‌شود و به این ترتیب، موتوسط تبادل آنیون، کاتیون (همانگونه که درمورد یک فرآورده‌ی کاتیون اکتیو رخ می‌دهد) و توسط جذب سطحی (مثل مورد ترکیبات چرب) تحت تأثیر قرار می‌گیرند