هنر نمد مالی
هنر- صنعت نمد مالی یکی از قدیمی ترین دستاوردهای بشر ساکن نجد ایران است. در این مقاله به شرح تاریخی و خصوصیات این بافته منحصر به فرد می پردازیم.
کشف برخی از محصولات نمدی از جمله زیرانداز، پوشش و عرق گیرهای حیواناتی چون اسب و استر در گوردخمه های باستانی در فلات ایران، بصورت مستند، عمر این هنر- صنعت را به حدود هزارة اول ق.م میرساند و همچنین پوشش و کلاه ملتزمان پارسی و مهمانان مادی که در نقش برجسته های تخت جمشید در ردیفی که ملازمان و مهمانان را بر دیوار بارعام به قصد شرفیابی به محضر پادشاه نمایش میدهد، از قدیمیترین مستندات تصویری موجود این نوع دست بافته میباشد.
براساس سهولت مراحل و مراتب ساخت محصولات نمدی (برحسب شناختی که ما از نحوه تولید این هنر- صنعت داریم) همچنین فراهم نمودن مواد و ابزار مورد نیاز برای تولید این محصول بدست انسانهای دامدار و بیابانگردی که فلات ایران را در مینوردیدند، میتوان با اتکاء به حدس و گمان قدمت این هنر- صنعت را به گذشتههای بسی دورتر از دوران تاریخی ایران زمین نسبت داد. با توجه به خاصیت گرمایی و نیز مطلوبیت آن به عنوان عایق رطوبتی میتوان حدس زد این محصول بدست مردمی ساخته شده که خطر سرما و رطوبت بیشتر از کسان دیگر حیاتشان را تهدید میکرده است. لذا محدوده مناطق کوهستانی و دامنه های سلسله جبال البرز و زاگرس و دیگر مناطق سردسیر فلات ایران به احتمال قوی مراکز عمده تولید این محصول میباشند. همچنین محتمل مینماید قشر دامدار به لحاظ سهولت در فراهم نمودن مواد اولیه آن بیشتر به ساخت این دستبافته اهتمام ورزیده باشند.
نمد و نمدمالی همسوی با کهنترین صنایع بشری تابع یک فرم و قاعده دیرین دووجهیست. وجه نخست مبتنی بر نیاز و خلق ابزاری جهت فائق آمدن بر نیازمندیهاست که از این حیث، آثار، ارزش مادی دارند. وجه دوم معطوف به حس هنرنمایی و بهرهمند گشتن از زیبائیست، لذا از این باب، آثار، ارزش معنوی بیشتری داشته و بشر مطمع نظر سازنده بوده است. چنانکه مذکور افتاد نمد و نمدمالی را به لحاظ سهولت در فراهم آوردن ابزار و موادمورد نیاز، آن هم برای مردمی که پیشه آنان دامداری و دامپروری می بود، میتوان از قدیمیترین دستساختههای بشری قلمداد کرد که از وجود آن دو نیاز عمده مفرش و پوشش مرتفع میگردید.
با توجه به خاصیت گرمایی و نیز مطلوبیت آن به عنوان عایق رطوبتی میتوان حدس زد این محصول بدست مردمی ساخته شده که خطر سرما و رطوبت بیشتر از کسان دیگر حیاتشان را تهدید میکرده است. لذا محدوده مناطق کوهستانی و دامنه های سلسله جبال البرز و زاگرس و دیگر مناطق سردسیر فلات ایران به احتمال قوی مراکز عمده تولید این محصول میباشند
در سرزمین پهناور ایران دامداران علیالخصوص ایلات و عشایر که معیشت ایشان مبتنی بر دامداری است و لازمه آن کوچهای بلند است از پشم که یکی از فرآورده های مهم و اصلی دام است در قالب نمد برای ساختن انواع کفپوشها و تنپوشها و حتی پوشش سکونتگاهها خصوصاً در بعضی از مساکن متحرک عشایری بهره میبرند، لذا محاسن و مزایای فراوانی برای آن برشمرده اند، از جمله:
الف) رطوبت را از خود عبور نمیدهد.
ب) عایق بسیار مناسبی برای سرما و گرما میباشد.
ج) از استحکام قابل ملاحظهای بهره میبرد و نیز عمر زیادی میکند .
د) تا حد قابل توجهای انعطافپذیر است.
ذ) ابزار کار برای تهیه نمد ساده، محدود و ارزان است.
ر) مواد اولیه آن ارزان و در دسترس می باشد.
ز) نمدمالان مزد کمی برای ساخت آن میگیرند و لذا باعث تهیه ارزان آن میگردد.
س) در بسیاری موارد از پشم بصورت خام استفاده می شود و احتیاج به صرف نیرو و فعالیت اضافی ندارد.
ش) زیراندازها، پوشاک و سایر وسایلی که از نمد تهیه می شود نرم بوده و لذا تنآزار نمی باشد.
ص) زمان تهیه و ساخت یک قطعه نمدی در سایزهای معمولی کوتاه است و معمولاً در هر اندازهای تنها یک روز وقت برای ساخت آن لازم میباشد و سه تا چهار روز نیز برای خشک شدن آن کافی است.
ض) هر شیء نمدی طی دوره استفاده و مراحل استهلاک میتواند با کمی کار بر روی آن (برش و رودوزی) تبدیل به شیء قابل مصرف دیگری شود. به عبارتی یک قطعه نمدی تا آخرین مراحل استهلاک کاربردهای گوناگونی میتواند داشته باشد.
ط) ارزش افزوده آن زیاد بوده و تقریباً 80 درصد قسمت فروش را دستمزد سازنده تشکیل میدهد.
ظ) خاصیت ایمنی بخش(محافظتی) قابل توجهی دارد، نیش گزندگان و چنگ و دندان درندگان در آن کارگر نیست، حتی خود نمدمالان مدعیاند که نمد خیس خورده را ، شمشیر هم نمی برد و حتی گلوله نیز از آن نمی گذرد.
همه این مزایا سبب شده، نمدمالی جای خاصی در زندگی مردم کوچ نشین و عشایر و نیز در زندگی مردم روستایی به خود اختصاص دهد. استعداد این محصول از لحاظ انعطاف پذیری در فرم و نقش ما را بر آن داشته که هم به جهت حفظ یکی از کهنترین هنر- صنعتهای انسان ایرانی و هم به لحاظ معرفی محصولی که قابلیت بالایی در ارائه و حضور در زندگی انسان امروزی نیز میتواند داشته باشد، یکبار دیگر نگاهی به این هنر- صنعت رو به زوال و در حال احتضار بیندازیم و در این اثنا هنرمندان و صنعتگرانی را که دغدغه هویت و اصالت داشته، متوجه این میراث ارزشمند سازیم.