نقاشي نياز فرهنگي هر انسان است : گفتگو با استاد فرشچیان

[دانه کولانه]

نقاشي نياز فرهنگي هر انسان است : گفتگو با استاد فرشچیان

نقاشي نياز فرهنگي هر انسان است
اوضاع به هم ريخته نگارگري ايران در گفتگو با استاد فرشچيان

نويسنده: مجيد احمدي

اشاره: براي نقاشي نگارگري و بخصوص مينياتور ايران بسياري زحمت كشيده اند، ولي در تمام اين دوران و بخصوص صد ساله اخير كمتر كسي مانند فرشچيان در اين هنر خدمت و جهش ايجاد كرده است به طوري كه حتي برخي مينياتور و نگارگري معاصر ايران را به 2 بخش قبل و بعد از فرشچيان تقسيم كرده اند. هنر فرشچيان نه بر ديوار گالري ها و نه در موزه هاست، بلكه آثارش در زندگي مردم رسوخ كرده است. هر ساله در ايام محرم بيشتر از هر اثر هنري تابلوي عصر عاشورا از آثار وي ديده مي شود. فرشچيان متولد سال 1308 در اصفهان، پس از تعليم گرفتن از هنروراني بزرگ چون حاج ميرزاآقا امامي و استاد عيسي بهادري و گذراندن دوره هنرستان هنرهاي زيبا به اروپا رفت و چندين سال به مطالعه و كار در موزه ها مشغول شد. منتقدان و هنرشناسان بزرگ جهان، هنر او را مورد بررسي و تحسين قرار داده اند و تابلوهاي او در موزه هاي معتبر دنيا جاي گرفته است.
فرشچيان در نقاشي ايران صاحب سبك و مكتب خاص است. بيش از هر هنر و تكنيكي بخصوص در تابلوي عصر عاشورا آنچه در تابلوهاي فرشچيان ديده مي شود، زندگي جاري و سيال در آنهاست. رنگ بندي، تركيب بندي و فضاسازي تابلوهاي او بيش از هر چيزي انگاره هاي خيال را در ذهن مخاطب زنده و چشم هايش را به بازي رنگ و طرح دعوت مي كند. اين استاد نگارگري معتقد است نقاشي نو به آخر رسيده و حرفي براي گفتن ندارد؛ اما نقاشي ايراني به دليل بهره گرفتن از احساس و يك روح اصيل ايراني هر چه پيش رود، دامنه ايده و احساس گسترده تري دارد.
فرشچيان كه به اعتقاد بسياري از هنرشناسان دنيا در عين توجه به اصالت هاي نقاشي و هنر ايراني به ابداع و نوآوري با شيوه و سبك شخصي خود پرداخته است، در بخش ديگري از اين گفتگو ظرفيت نقاشي ايران را بي نهايت توصيف كرد: نقاشي كه در دنيا به عنوان نقاشي نو عرضه مي گردد به آخر خط رسيده است و ديگر حرفي براي گفتن ندارد. من به ديدن نمايشگاه هاي زيادي رفته ام آنها حرفي براي گفتن ندارند، ولي نقاشي ايراني به دليل بهره گرفتن از احساس و يك روح اصيل ايراني هر چه پيش رود، دامنه ايده و احساس گسترده تري دارد. با توجه به رونمايي آخرين كتاب او در هفته گذشته گفتگويي با استاد انجام داده ايم.

شما آثار بسيار نفيسي درخصوص شاهنامه و معراج نامه داريد؛ چرا از آنها به اندازه تابلوي عصر عاشورا دفاع نمي كنيد؟
اين مسلم است كه تابلوي عصر عاشورا خيلي بيشتر مورد استقبال قرار بگيرد و حتي خود من هم به اين تابلو علاقه مند باشم. كيفيت اين اثر شايد به خاطر امام حسينع و با عنايت امام رضاع باشد. (فرشچيان اين اثر را به موزه آستان قدس رضوي اهدا كرده است.) راجع به فردوسي يك كتاب شاهنامه نقاشي كردم كه 22 تصوير داشت. تابلوهاي زياد ديگري نيز در ژانرهاي مذهبي غيرمذهبي كار كردم، ولي عصر عاشورا بسيار بيشتر مورد توجه قرار گرفت. به عقيده من دليل اين توجه روحيه اي است كه در خود تابلو نهفته است؛ زيرا اين تابلو مرتبط با فردي است كه وراي تمام انسان هاي روزگار است.
شما تعدادي طرح و آثار قلم گيري داريد كه در كتاب مجموعه آثار فرشچيان نيز چاپ شده است. اينها قدرت فرشچيان در طراحي است، ولي كمتر كسي آنها را ديده است، با اين كه آنها جزو قوي ترين كارهاي طراحي قلم گيري در مقايسه با هنر چين و هند است؛ چرا اين كار را ادامه نمي دهيد؟
قرار بود اولين كتاب من چاپ شود و من هر شب يكي از آنها را طراحي مي كردم و تا تمام نمي شد، كار را رها نمي كردم. هم اكنون هم كار طراحي مي كنم، اتفاقا از ايده شما خوشم آمد و شايد تصميم بگيرم كتاب طراحي هايم را نيز چاپ كنم.

به نظر مي رسد شما بيشتر دوست داريد كارهايتان رنگي باشد؟
علاقه شخصي من نيست. رنگ در نقاشي مي تواند در عين حال زيبايي بخشي؛ فريبندگي نيز داشته باشد. هر انساني يك رنگ را دوست دارد و يك اثر هنري با رنگ هاي متفاوت مي تواند بنا به فراخور علاقه منداني را جذب كند.
رنگ اگر در نقاشي خوب و به جا كار برده شود و صحيح در جاي خود قرار گيرد، بسيار موفقيت بزرگي براي نقاش است و اين مشكل است كه نقاش بتواند با تفكر درست رنگ ها را طوري به كار ببرد كه يكديگر را ضايع و خنثي نكنند. در نقاشي هاي من رنگ ها با هم تركيب مي شود، بازي مي كند و قوس و قزح نامرئي مي سازد.

آيا كار غيررنگي را هم دوست داريد؟
بله. كارهاي دو رنگ زيادي هم كرده ام و آنها را در كتابي در آينده چاپ خواهم كرد. در كتاب پنجم خيلي از كارهاي طراحي جديد دو رنگ و سه رنگ را هم چاپ خواهم كرد.

شما مدت زيادي است شاگرد تربيت مي كنيد. دل شما مي خواسته كه شاگردانتان مينياتوريست باشند يا نگارگر يا صرفا هنرمند بودنشان برايتان مهم است؟
هنرمند بودنش مطرح است. من هميشه به شاگردانم كه اكنون همگي دوستان من هستند، بارها و بارها گفته ام كه مقيد نباشند كه سبك مرا دنبال كنند. برخي استادان همواره علاقه مند هستند كه شاگردانشان را به پيروي و اعمال سبك خودشان مجبور كنند، ولي من به شاگردانم گفته ام كه خودتان مبتكر يك سبك باشيد؛ زيرا آنقدر دنيا چيزهاي زيادي براي ديدن و حرف هايي براي گفتن دارد و آنقدر تصاوير به وجود نيامده بايد خلق شود كه ديگر احتياجي به تكرار نيست.

يعني شما دوست نداريد شاگردانتان شما را تكرار كنند؟
من هيچ وقت به آنها نمي گويم كه مرا تكرار كنند يا نكنند. دوست داشتن من در اينجا مطرح نيست هر چه آنها دوست دارند، من هم دوست دارم؛ اما نمي توانيم اشخاص را مطابق فكر و ذهن خود پرورش دهيم و تقويت كنيم، بلكه فقط بايد كار را به آنها ياد بدهيم.

از كدام يك از شاگردانتان بيشتر از همه راضي هستيد؟
از همه راضي هستم. همه موفق هستند.

مينياتورهاي فرشچيان چقدر آيينه زمانه است. در سال هاي آينده كه فرهنگ امروز ايران بررسي مي شود، مينياتورهاي شما چه سهمي خواهد داشت؟
در طول تاريخ هنري ايران آثاري به وجود آمده اند كه شاهكار بودند، آثار نقاشاني مانند سلطان محمد، كمال الدين ميرزا و كمال الملك ولي چيزي كه ايجاد تنش كند و در حال زمان باشد، خيلي خيلي كم داريم. نقاشي صفوي بيشتر تزئيني است، ولي حرفي براي گفتن ندارد.
نگارگري ما در وضعيتي مبهم و نگران كننده قرار دارد. علاقه مندان و مشتاقان زيادي در ميان جوانان وجود دارند ولي زياد علمي و آكادميك كار نمي كننددر زمان قاجاريه نيز بيشتر چهره كشيده شد يا پرتره شاهان قاجار ولي در سبك هندي من حرف هايي زده مي شود. من آثارم آيينه اجتماع است و برخي آثارم مانند تابلوي زني كه بليت بخت آزمايي مي فروشد، حتي طنز گزنده اجتماعي نيز وجود دارد. زبان ما زباني است براي انعكاس زمان.

به عقيده شما نسبت مينياتور با وضعيت و نياز انسان معاصر چيست؟
نياز انسان معاصر به آب و غذا و كلاماديات است. نقاشي، شعر و متون ادبيات نياز مادي و نياز معمولي نيست. اينها جزو نيازهاي روحي انسان است كه مي تواند از اين راه تزكيه بشود و مي تواندچشم بيننده را به يك دنياي معنوي باز بكند. نياز فرهنگي هر انساني در هر جامعه بي ترديد نقاشي است، مينياتور نيز جزو آنهاست.

آيا اين درست است كه شما اصرار داريد از فرهنگ كهن ايران دفاع مي كنيد؟
نه؛ به طور يقين فرهنگ كهن ايران آنقدر عظيم هست كه نيازي به دفاع من نداشته باشد.

چه عاملي در فرهنگ و زندگي معاصر شما را اذيت مي كند؟
در بحث فرهنگي آنچه مرا آزار مي دهد و دلم را مي شكند، اين است كه توجهي نمي كنند به آنچه كه بايد بكنند. لزوم يك دانشگاه هنري براي اصالت هاي هنر ايراني را بارها و بارها به اولياي امور گوشزد كردم. به بيشتر وزراي فرهنگي و آموزش عالي، نامه نوشتم كه واقعا در كنار اين همه دانشگاه با نام هاي مختلف دانشگاهي براي هنرهاي اصيل ايراني نيز ضرورت دارد. من سمت و كرسي نمي خواهم، من هيچ چيز نمي خواهم، بلكه خود را بشدت هم كنار مي كشم، ولي اين دانشگاه را يك ضرورت فرهنگي مي دانم. شاهد گواه حرف هاي من افت شديد صنايع دستي از نظر كيفي و كمي است.

فرشچيان يك آدم مذهبي است و ذاتا الهي نگراست در اين شكي نيست؛ زيرا تجلي نگاه مذهبي اش در كارهاي مستقيم مذهبي مانند عاشورا، ضامن آهو و ابراهيم خليل الله نمود پيدا كرده است. آيا اين نگاه در كارهاي غيرمستقيم مذهبي تان نيز وجود دارد؟
من خود فكر مي كنم كه مذهبي بودن بسيار مورد عظيمي است و هميشه خواسته ام به تكاليفم عمل كرده باشم. من علاقه مند به مذهبي بودن هستم. اين نگاه در كارهاي ديگرم نيز هست و آن روح و حسي كه يك بيننده مي تواند احساس كند بدون شك مذهبي و الهي است و در آثار من وجود دارد. من به طور كلي سعي كرده ام كارهايي بكنم كه وسعت جهاني پيدا كند.

كلاچند اثر داريد و كجا هستند؟
زيادند. واقعا تعداد دقيق آنها را به ياد ندارم؛ آنها همه جا هستند و پراكنده شده اند كه به عقيده من نشر آنها به نفع فرهنگ ماست؛ زيرا در حقيقت نشر مظاهر فرهنگي ماست. ما در عين حال كه معتقد و مسلمان هستيم، ايراني نيز هستيم و بايد تعهد خود به وطنمان را نيز انجام دهيم و خدمتگزار فرهنگ و وطنمان نيز باشيم.

آقاي فرشچيان وضعيت نگارگري ايران را در حال حاضر چگونه مي بينيد؟
وضعيت نگارگري ما در حالتي مبهم و نگران كننده است. از يك سو علاقه مندان و مشتاقان زيادي در ميان جوانان وجود دارد و از سوي ديگر، اين كه آنها زياد علمي و آكادميك كار نمي كنند. در گذشته اگر مي خواستند يك نمايشگاه بگذارند فقط تعداد كمي بودند كه كار مي كردند و چندين سال بود كه همين تعداد كم يا زياد مي شد. ولي اكنون وقتي آمار شركت كنندگان در دوسالانه ها را بررسي مي كنيم، به اين حقيقت پي مي بريم كه تعداد آنها واقعا زياد شده است.
در اين ميان، كارهاي بسيار خوبي نيز گاهي به نمايش در مي آيد، ولي اين وضعيت مبهم است. زيرا آكادميك نيستند، البته اشتباه نشود، من علاقه اي به مدرك گرايي كه اين روزها بسيار زياد شده است ندارم، بلكه به عقيده من بايد علاقه مندان در شرايط بسيار سختي وارد دانشگاه هنر شوند و در شرايط بسيار سخت تر از آنها خارج شوند تا استاد شوند. شرايط نگارگري در هر دوره اي فرق مي كند. زماني شاگرداني كارآموزي مي كردند.
امروزه مدرك گرايي ارج و قرب بيشتري دارد و بيشتر به كارشناسي و كارشناسي ارشد توجه مي شود. اين وضعيت ايجاب مي كند دانشگاه يا هنركده هايي به وجود بيايد. علاقه مندان زيادي به آن مراجعه مي كنند، ولي بايد مكان هايي وجود داشته باشد كه آموزش را به طور صحيح انجام دهند.
فكر مي كنم عمق معنا و فلسفه در نگارگري امروز ايران در راه است. چند سال پيش وقتي درباره مينياتور سخن گفته مي شد، تصور يك پيرمرد در كنار جوي آب و مانند آنها تداعي مي شد ولي امروزه نقاشي ايراني حرف و مطلب زياد دارد و همراه با تعمق است.
نگارگري بايد مورد حمايت بيشتري قرار بگيرد. چند سال پيش چند درصد از بودجه وزارتخانه ها به خريد آثار هنري اختصاص يافت، ولي متاسفانه سهمي از اين بودجه به نگارگري تعلق نگرفت و كساني كه نقاشي اروپايي كار مي كردند شامل حال اين برنامه شدند. من مطمئن هستم اگر به نقاشي ايراني بها دهيم، اهميت آن از نقاشي چين و ژاپن بيشتر مي شود.

□