گه‌نمه‌شامی‌ له‌میوه‌ ده‌وڵه‌مه‌ندتره‌

http://www.radionawxo.org/kurdi/imag...i28-3-2012.png

ژماره‌یه‌ك زانا له‌زانكۆی‌ (سكرانتون)ی‌ ئه‌مریكا ڕایانگه‌یاند، له‌ئاكامی‌ لێكۆڵینه‌وه‌ له‌سه‌ر ژماره‌یه‌ك جۆری‌ گه‌نمه‌شامی‌ بۆیان ده‌ركه‌وتووه‌، ئه‌و دانه‌وێڵه‌یه‌ ده‌وڵه‌مه‌نده‌ به‌ماده‌ی‌ (بولیفینول)، كه‌ ماده‌یه‌كی‌ دژ به‌ئۆكسیدبوونه‌‌و بۆ ته‌ندرووستی‌ زۆر به‌سووده‌.

زاناكان ڕایانگه‌یاندووه‌، بولیفینول یارمه‌تیده‌رێكی‌ زۆر باشه‌ بۆ قه‌ڵاچۆكردنی‌ گه‌رده‌ زیانپێگه‌یه‌نه‌ره‌كان كه‌ خانه‌كان له‌ناوده‌بن، به‌وته‌ی‌ ئه‌وان، گه‌نمه‌شامی‌ له‌میوه‌‌و سه‌وزه‌ ده‌وڵه‌مه‌ندتره‌ به‌ماده‌ دژ به‌ئۆكسیدبوونه‌كان، كه‌ له‌دژایه‌تیكردنی‌ نه‌خۆشییه‌كاندا زۆر به‌سووده‌.

به‌گوێره‌ی‌ هه‌واڵه‌كه‌ی‌ سایتی‌ ئه‌لئیتحادی‌ ئیماراتی‌، ئه‌و ماد دژ به‌ئۆكسیدبوونانه‌ش زیاتر له‌توێكڵكه‌یدا كۆده‌بنه‌وه‌، له‌به‌ر ئه‌وه‌ی‌ گه‌نمه‌شامی‌ ئاوی‌ زۆری‌ تێدا نییه‌ وه‌ك میوه‌كان، به‌وته‌ی‌ زاناكان توێكڵی‌ گه‌نمه‌شامی‌ زۆرترین سوودی‌ هه‌یه‌ له‌ناوه‌ سپیه‌كه‌ی‌.

پیرترین دوانه‌ی‌ جیهان

http://www.radionawxo.org/kurdi/imag...n28-3-2012.gif

لانا پوگ‌و لیلی‌ میلوارد دوو خوشكی‌ دوانه‌ن، كه‌ ته‌مه‌نیان 102 ساڵه‌و له‌ناوچه‌ی‌ وێڵز ده‌ژین, ئه‌وان كه‌ له‌مانگی‌ كانونی‌ دووه‌می‌ ساڵی‌ 1910دا له‌دایك بوون، له‌لایه‌ن ڕیكخراوی‌ ڕیكۆرده‌ جیهانییه‌كانه‌وه‌ ئاگاداركراونه‌ته‌وه‌، كه‌ ئه‌وان وه‌ك پیرترین دوانه‌ له‌جیهاندا ناویان له‌كتێبی‌ گینسدا تۆماركراوه‌.

لیلی‌ كه‌ له‌ساڵڕۆژی‌ له‌دایكبوونیاندا به‌هۆی‌ شكانی‌ قاچیه‌وه‌ له‌نه‌خۆشخانه‌بوو، هه‌ر له‌وێش به‌هاوڕێیه‌تی‌ خوشكه‌كه‌ی‌، ئاهه‌نگی‌ 102 ساڵه‌ی‌ ته‌مه‌نیان گێڕاو دوای‌ تۆماركردنی‌ ناوی‌ ئه‌م ئه‌م دوو خوشكه‌ وه‌ك پیرترین دوانه‌ی‌ دنیا, یه‌كێك له‌منداڵه‌كانیان كۆپییه‌كی‌ نوێی‌ كتێبی‌ گینسی‌ به‌دیاری‌ پێشكه‌شی‌ ئه‌وان كرد.

ئه‌م دوو خوشكه‌ كه‌ منداڵی‌ پیاوێكی‌ جوتیار بوون، له‌باره‌ی‌ ژیانی‌ ڕابردوویانه‌وه‌ ده‌ڵێن "ژیانێكی‌ تابڵێی‌ خۆش بوو له‌كاتی‌ گه‌نجیماندا له‌كێڵگه‌یه‌كدا كارمان ده‌كردو له‌و كاره‌ش ڕازی‌ بووین، هه‌میشه‌ش ته‌ندروستییه‌كی‌ باشمان هه‌بوو".

لاناو لیلی‌ خۆیان ئاگایان له‌وه‌ نه‌بوو، كه‌ به‌ته‌مه‌نترین دوانه‌ی‌ جیهانن، به‌لاَم دوای‌ ئه‌وه‌ی‌ دوو خوشكی‌ فه‌ره‌نسی‌ بانگه‌شه‌ی‌ ئه‌وه‌یان كرد كه‌ پیرترین دوانه‌ن له‌جیهاندا, ئه‌م دوو خوشكه‌ وێڵزیه‌ به‌دوای‌ به‌ڵگه‌كانی‌ له‌دایكبوونی‌ خۆیاندا گه‌ڕان‌و ئاشكرا بوو، كه‌ خۆیان پیرترین دوانه‌ی‌ جیهانن.

ئايا ده زاني :

زماره ي هه موو ده وله ته كاني جيهان 210 ده وله ته

22 ده وله ت سه ربه جامعه ي عه ره بين

ژماره ي ده وله ته اسلاميه كان 56 ده وله ته

74 ده وله ت زماني ئينكليزي زماني ره سميانه

51 ده وله ت زماني فره نسيه

23 ده وله ت زماني ئيسبانيه

15 ده وله تي تازه سه ربه خون كه پيشتر سه ر به يه كيتي سوفيه تي بيشو بوون

ژماره ي دانيشتواني سه رزه وي نزيكه ي 6800000000مروف ده بيت

ژماره ي موسلمانان 1400000000 مروف ده بيت

ژماره ي زمانه كان له جيهان 7000 زمانه

بۆچی نابێ ئه‌و كه‌سانه‌ی نه‌خۆشی دڵیان هه‌یه‌ جگه‌ره‌ بكێشن؟

http://zhwan.net/wp-content/uploads/2011/01/aaa1.jpeg
http://zhwan.net/wp-content/uploads/2011/01/aaa1.jpeg

جگه‌ره‌كێشان له‌سه‌ر زۆربه‌ی ئه‌ندامه‌كانی جه‌سته‌ كاریگه‌ری نێگه‌تیڤ داده‌نێت‌و زیانبه‌خشه‌، سه‌رباری ئه‌وه‌ش جگه‌ره‌كێشان یه‌كێكه‌ له‌باوترین خووه‌كان. ئه‌مڕۆكه‌ په‌یوه‌ندی جگه‌ره‌ له‌گه‌ڵ شێرپه‌نجه‌‌و ده‌نگه‌ ژێ‌و كاریگه‌ری نێگه‌تێڤی جگه‌ره‌ له‌سه‌ر دڵ‌و كۆئه‌ندامی هه‌رس ‌و …تد، دیاریكراوه‌. جگه‌ره‌ كێشان له‌ناو ته‌مه‌نه‌ جۆراوجۆره‌كان‌و چین‌و ره‌گه‌زی جیاواز هه‌ر له‌گه‌وره‌‌و بچۆك‌و ژن‌و پیاو بگره‌ هه‌تا هه‌ژار‌و ده‌وڵه‌مه‌ند، خوێنده‌وار‌و نه‌خوێنده‌وار له‌به‌ر چاودایه‌. ره‌نگه‌ به‌هۆی گشتگیر بوونی جگه‌ركێشان‌و كاریگه‌ری نێگه‌تیڤ‌و زیانبه‌خشی كه‌متر ده‌رده‌كه‌وێت.
به‌ پێی بیر‌و ڕای پزیشكه‌كان، ئه‌و كه‌سانه‌ی نه‌خۆشی دڵیان هه‌یه‌ نابێ جگه‌ره‌ بكێشن، چونكه‌ جگه‌ركێشان ده‌بێته‌ هۆی گرژبوونی ئه‌و مۆلوولانه‌ی له‌پێست نزیكترن‌و ده‌بێته‌ هۆی ئه‌وه‌ی دڵ بۆ هێنان‌و بردنی خوێن‌و رۆیشتنی له‌ده‌ماره‌ ته‌نگه‌كانه‌وه‌ دژوارتر بكات‌و له‌ئه‌نجامدا دڵ گوشارێكی زیاتری بخاته‌ سه‌ر. جگه‌ له‌وه‌ش خودی نیكۆتین بۆ دڵ زۆر زیانبه‌خشه‌. بۆیه‌ ئه‌و كه‌سانه‌ی نه‌خۆشی دڵیان هه‌یه‌ له‌لایه‌ن پسپۆڕانی ئه‌و كاره‌وه‌ زۆر جه‌ختی له‌سه‌ر كراوه‌ته‌وه‌ جگه‌ره‌ نه‌كێشن.
باشتر وایه‌ بزانین: بۆ یه‌كه‌مین جار نه‌شته‌رگه‌ری په‌یوه‌ندی دڵ له‌لایه‌ن دكتۆر كریستییه‌ن برنارد له‌شاری كاپ (ئه‌فریقای باشوور) له‌ساڵی 1967 به‌سه‌ركه‌وتوویی جێبه‌جێ بوو. دكتۆر برنارد به‌هاوكاری 30 كه‌س‌و له‌ماوه‌ی 5 سه‌عاتدا نه‌شته‌رگه‌ری له‌سه‌ر كه‌سێكی 55 ساڵان ئه‌نجامدا. نه‌خۆشه‌كه‌ ته‌نها بۆ ماوه‌ی 18 رۆژ زیندوو مایه‌وه‌

لیمۆ بكە بە خواردنێكی ڕۆژانە بۆ ئەوەی هەموو كات لەش ساغ بیت

http://zhwan.net/wp-content/uploads/...vrcel0m211.jpg
http://zhwan.net./wp-content/uploads...11-300x238.jpg

ئاشكرایه‌ لیمۆ به‌ خواردنێكی سه‌ره‌كی داده‌نرێت له‌ ژیانی ڕۆژانه‌ماندا و وا ڕاهاتوین ته‌نها له‌كاتی نانخواردندا دایده‌نێین و ده‌یخۆین، بۆیه‌ پێویسته‌ تۆی ئازیز به‌ به‌رده‌وام بیخۆیت و پشت گوێی نه‌خه‌یت چونكه‌ سوودی زۆری بۆمان هه‌یه‌ هه‌م بۆ ته‌ندروستی لاشه‌مان و هه‌م بۆ ڕاگرتنی جوانیمان به‌به‌رده‌وامی.
له‌م بابه‌ته‌دا من چه‌ند سوودێكی گه‌وره‌ و گرنگی ئه‌م خواردنه‌ گرنگه‌ ده‌خه‌مه‌ پێشچاوی ئێوه‌ی ئازیز و دڵنیابن ئه‌مانه‌ ته‌نیا نموونه‌ و چه‌ند سوودێكی لیمۆن نه‌ك هه‌مووی.

1- یه‌كێك له‌ پێكهاته‌ سه‌ره‌كیه‌كانی لیمۆ ڤیتامین ئی یه‌ كه‌ ئه‌و ڤیتامینه‌ به‌ ڤیتامینی گه‌نجان ناسراوه‌ كه‌ زۆر جه‌سته‌مان چالاك ده‌كات و به‌رگریمان زۆرتر ده‌داتێ.

2- بۆ هه‌موو ئه‌وانه‌ی كه‌ كێشی له‌شیان زیاده‌ و قه‌ڵه‌ون، ده‌توانن به‌ خواردنه‌وه‌ی ته‌نها په‌رداخێك ئاوی لیمۆ له‌ ڕۆژێكدا ئه‌و كێشه‌یان داببه‌زێنن و له‌و كێشه‌یه‌ رزگاریان بێت.
من ده‌زانم هه‌موو كه‌س ناتوانێت ئاوی لیمۆی خه‌ست و وخاڵس بخواته‌وه‌، هه‌وڵده‌ن ئه‌گه‌ر زۆریش نه‌بێت، كه‌م كه‌مه‌ بیخۆنه‌وه‌، ئه‌گه‌ریش سوود له‌ بابه‌ته‌كانی دیكه‌مان وه‌ربگرن كه‌ تایبه‌ته‌ به‌ دابه‌زاندنی كێش له‌ به‌شی “خانمان”ـی سایتی “هه‌ولێر”ـدا بڵاو كراونه‌ته‌وه‌.

3- بۆ ئه‌وانه‌ی كه‌ نینۆكیان هه‌یه‌ و حه‌ز به‌ درێژكردنه‌وه‌ی نینۆكه‌كانیان ده‌كه‌ن، ده‌توانن لیمۆ یا ئاوه‌كه‌ی به‌كاربهێنن ئه‌ویش یا لیمۆیه‌كه له‌ نینۆكه‌كانتان بخشێنن یا ده‌ست بخه‌نه‌ ناو ئاوی لیمۆیه‌كه‌ بۆ ماوه‌ی 10 ده‌قیقه‌ یارمه‌تیتان ده‌دات بۆ پاككردنه‌وه‌ و پته‌و كردنی نینۆكه‌كانتان‌.

4- خانمی وامان هه‌یه‌ به‌ ده‌ست چه‌وری ده‌مو چاویه‌وه‌ ده‌ناڵێنێت، بۆیه‌ ده‌ڵێم دوودڵ مه‌به‌ و لیمۆ به‌كاربهێنه‌ ئه‌ویش شه‌وانه‌ پێش خه‌و لیمۆیه‌ك له‌ ده‌موچاوت بخشێنه‌ به‌ڵام به‌و مه‌رجه‌ كه‌ بمێنێته‌وه‌ تا به‌یانی و له‌دوای له‌خه‌وهه‌ستانیش به‌ ئاو و سابوون بیشۆ. پاش ماوه‌یه‌ك هه‌ست به‌ ده‌موچاوێكی ته‌ندروست و ئاسایی و بێچه‌وری ده‌كه‌یت.

5- بۆ ئه‌وه‌ی پێستت له‌ لۆچی و چرچی بپارێزیت، ده‌توانی ئاوی لیمۆیه‌ك له‌گه‌ڵ كه‌وچكێك زه‌یتی زه‌یتون و دوو كه‌وچك هه‌نگوین تێكه‌ڵی یه‌كیان بكه. پاشان جوان بیشێوێنه‌ و ئینجا بیده‌ له‌ ده‌موچاوت بۆ ماوه‌ی سه‌عاتێك له‌ دواییدا به‌ ئاوێكی شیله‌تێن و سابوون بیشۆوه‌.

6- ده‌توانیت ئاوی لیمۆ و زه‌یتی زه‌یتون تێكه‌ڵ بكه‌ی له‌دواییدا له‌و شوێنانه‌تی بده‌یت كه‌ توشی قڵیشان و شه‌قبوون بووه، بێگوومان‌ یارمه‌تی ده‌رته‌ بۆ چاره‌سه‌ركردنی ئه‌و حاڵه‌تانه‌.

7- هه‌روه‌ها بۆ ئه‌وانه‌ی كه‌ قژیان ده‌وه‌رێت، پێویسته‌ ئاوی لیمۆ و زه‌نجه‌فیل تێكه‌ڵ بكه‌ن و بكوڵێنن و دوای ساردبونه‌وه‌ی بیده‌ن له‌ پێستی سه‌ریان كه‌ یارمه‌تیان ده‌دات بۆ كه‌متر وه‌رینی قژ.

8- بۆ سپیكردنه‌وه‌ی ددانه‌كانت ده‌توانیت له‌جیاتی مه‌ڵهه‌م و ده‌رمانی ددان له‌ هه‌فته‌یه‌كدا 2 تا 3 جار لیمۆ بكه‌یته‌ سه‌ر فڵچه‌كه‌ت و له‌ ددانتی بخشێنیت كه‌ یارمه‌تیت ده‌دات بۆ سپیكردنه‌وه‌ و بۆننه‌كردنی ددانه‌كانت.

9- زۆر جار هه‌یه‌ قاچ چڵك ده‌گرێت، یا بۆن ده‌كات، یا ئازاری له‌ نه‌كاوی توش ده‌بێت. جار هه‌یه‌ هۆكاره‌كه‌ی ماندوبونه‌ یا هه‌ر هۆكارێكی تر ده‌توانیت ئاوی 2 لیمۆ بخه‌یته‌ ناو ته‌شتێك ئاوی شیله‌تێنه‌وه‌ و بۆ ماوه‌ی 10 تا 15 ده‌قیقه‌ له‌ ناو ته‌شته‌كه‌دا دایبنێیت و جوڵه‌ی پێبكه‌ی یارمه‌تیت ده‌دات له‌ لێكردنه‌وه‌ی ئه‌و چڵكه‌ یا ئازاره‌كه‌شت كه‌متر ده‌كات.

ئايا ئه زانيت؟؟؟؟؟

. . . . -ئایا ئه‌زانیت یه‌که‌م که‌س که‌ ئاواتی مردنی خواست پێخه‌مبه‌ر يوسف ڕه‌زای خوای له‌سه‌ر بێت ... ...

- ئایا ئه‌زانیت یه‌که‌م نوێژ که‌ پێخه‌مبه‌ر(دروودی خوای له‌سه‌ر بێت)کردی نـــوێــــــــــژی به‌یانی بوو.

- ئایا ئه‌زانیت یه‌که‌م که‌س که‌ زه‌وی بۆی شه‌ق ئه‌بات له‌ ڕۆژی دوای دا محمده‌ دروودی خوای له‌سه‌ر بێت.

- ئایا ئه‌زانیت یه‌که‌م که‌س که‌ ده‌رگای به‌هه‌شت ده‌کاته‌وه‌ محمد ده‌بێت دروودی خوای له‌سه‌ر بێت.

- ئایا ئه‌زانیت یه‌که‌م ئومه‌ت که‌ ده‌چێته‌ به‌هه‌شته‌وه‌ ئومه‌ته‌که‌ی محمده‌ دروودی خوای له‌سه‌ر بێت.

- ئایا ئه‌زانیت یه‌که‌م که‌س که‌ ده‌سه‌ڵاتی پێ درا له‌ ئاسمان جبريل بوو ڕه‌زای خوای لێ بێت.

- ئایا ئه‌زانیت یه‌که‌م که‌س که‌ دواری ئه‌سپ بوو إسماعيل بوو درودی خوای له‌سه‌ر بێت .. یه‌که‌م که‌س که‌ هه‌ینی ناونا هه‌ینی كعب بن لؤي بوو.

- ئایا ئه‌زانیت یه‌که‌م که‌س که‌ وتی: سبحان ربي الأعلى إسرافيل بوو ڕه‌زای خوای له‌سه‌ر بێت..

- ئایا ئه‌زانیت یه‌که‌م ئایه‌تی قوریان که‌ دابه‌زیه‌ سه‌ر زه‌وی اقرأ باسم ربك الذي خلق بوو

- ئایا ئه‌زانیت یه‌که‌م که‌س که‌ به‌ پێنوس نوسی إدريس بوو ڕه‌زای خوای له‌سه‌ر بێت.

- ئایا ئه‌زانیت کۆتا ئایه‌ت که‌ دابه‌زیه‌ سه‌ر زه‌وه‌ی واتقوا يوماً ترجعون فيه إلى الله بوو.

- ئایا ئه‌زانیت یه‌که‌م نوسراو که‌له‌ التوراة هاتبوو بسم الله الرحمن الرحيم بوو - ئایا ئه‌زانیت گه‌وره‌ترین یایه‌ت له‌ قورئانی پیرۆز دا آية الكرسي یه‌.

- ئایا ئه‌زانیت ئه‌وه‌ی له‌ ڕۆژێکدا 100 جار بڵیت ( سبحان الله و بحمده ) خوای گه‌وره‌ لێی خۆش ده‌بێت ئه‌گه‌ر گوناهه‌کانی وه‌ک که‌فی ده‌ریا بێت.. وه‌ ئه‌وه‌ی حه‌وت جار بلێت : (بسم الله الرحمن الرحيم ولا حول ولآ قوة إلا بالله العلي العظيم) له‌ دوای نوێژی به‌یانیان و مه‌غریب دڵ خۆش ده‌بێت. وه‌ بڵێت: ( لآ إله إلآ إنت سبحانك إني كنت من الظالمين ) هه‌ر وه‌ک حه‌زره‌تی یونس ڕه‌زای خوای لێبێت ئه‌م وشه‌نه‌ی له‌ ناوکی حوته‌که‌دا ده‌وت … ابن القيم وتی:چوار شت جه‌سته‌ نه‌خۆش ده‌خات؛زۆر قسه‌ کردن،زۆر نوست،زۆر خواردن،زۆر سێکس کردن” وه‌ چوار شت جه‌سته‌ وێران ئه‌کات: دڵه‌ ڕاوکێ * خه‌م و خه‌فه‌ت * برسیه‌تی* وگومان

ئه‌و پیاوه‌ سێ‌ قاچه‌ی‌ یاریزان بوو

http://www.sarchnar.net/images/stories/HEWll.6/xccc.png

(فرانچیسكۆ لێنتینی‌) كه‌ نازناوی‌ (یاریزانی‌ سێ‌ پا بوو) له‌خێزانێكی‌ (13) كه‌سی‌ هاتبووه‌ دنیاوه‌، له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌دا كه‌ (3) قاچی‌ هه‌بوو، كه‌چی‌ ده‌یتوانی‌ ته‌نانه‌ت یاری‌ (سكێت)یش بكات. ئه‌و له‌كاتی‌ له‌دایكبوونیدا جه‌سته‌یه‌كی‌ زۆری‌ هه‌بوو به‌وه‌ی‌ (2) قاچی‌ گه‌وره‌‌و قاچێكی‌ بچووك كه‌ له‌پشت ڕانیه‌بوو، ورده‌ ورده‌ گه‌شه‌ی‌ كرد تاوه‌كو بوو به‌قاچی‌ سێیه‌می‌.
ئه‌و دوای‌ به‌سه‌ربردنی‌ ماوه‌یه‌ك له‌خانه‌ی‌ په‌ككه‌وتواندا، فێری‌ ڕێكردن‌و دواتریش توانی‌ ته‌نانه‌ت (سكێت)یش بكات.
به‌گوێره‌ی‌ هه‌واڵه‌كه‌ی‌ سایتی‌ زولال نیوز، لێنتینی‌ سێ‌ قاچ له‌ته‌مه‌نی‌ (77) ساڵیدا كۆچی‌ دوایی‌ كردووه‌.

بۆچی ژنان زه‌حمه‌تتر واز له‌جگه‌ره‌کێشان ده‌هێنن؟

http://www.bonekan.net/images/wenayb...gara-afrat.jpg

لێکۆڵینه‌وه‌یه‌کی تازه ‌ئه‌وه‌ی پیشانداوه ‌که‌مێشکی ژنان و مێشکی پێاوان دوو کاردانه‌وه‌ی جیاوازیان هه‌یه‌به‌رامبه‌ر به‌نیکۆتین، هه‌ربۆیه‌ ژنان زه‌حمه‌تتر ده‌توانن واز له‌جگره‌کێسان بهێنن وه‌ك له‌پێاوان.
جگره‌کێشان وا ده‌کات خانه‌وه‌رگره‌کانی نیکۆتین له‌مێشکدا (که‌ئیشیان ئه‌وه‌یه ‌جه‌سته‌ڕابهێنن له‌سه‌ر داواکاردنی زیاتر و زیاتر بڕی نیکۆتین) زیادبکه‌ن. توێژنه‌وه‌که‌ئه‌وه‌ی سه‌لماندووه‌که‌ئه‌م ڕایه‌بۆ نێرینه‌کان راسته‌، به‌ڵام ئه‌وه‌ی جێی سه‌رسوڕمانه‌که‌بۆ مێینه‌کان ڕاست نییه‌، چونکه‌ژماره‌ی ئه‌و خانانه‌ی که‌نیکۆتن وه‌رده‌گرن له‌ئافره‌تێکی جگه‌ره‌کێشه‌وه‌بۆ ئافره‌تێكی جگره‌نه‌کێش هه‌ر وه‌ك یه‌ك وایه‌.
کێڵی کۆسگرۆڤ که ‌پرۆفیسۆری یاریده‌ده‌ره‌ له‌به‌شی سایکیاتری له‌زانکۆی یاڵ ده‌ڵێت" جیاواززییه‌کی زۆر ده‌بینرێت له‌نێوان ئه‌وانه‌ی که‌نێرینه‌ن له‌گه‌ڵ ئه‌وانه‌ی که‌مێینه‌ن".
ئه‌م دۆزینه‌وه‌یه‌گرنگی خۆی هه‌یه‌چونکه‌دوو جۆر جیاواز له‌چاره‌سه‌ر پێشنیار ده‌کات بۆ واز هێننان له‌جگه‌ره‌. بۆ نێرینه‌کان به‌کارهێننای ئه‌و شتانه‌پێشنیار ده‌کات که‌نیکۆتینینان تێدایه وجه‌سته‌لێیانه‌وه‌نیکۆتن وه‌ر ده‌گرێت‌، له‌وانه‌له‌زگه‌و بنێشت. به‌ڵام بۆ خانمان پێشنیاری کۆمه‌ڵێك چالاکی و ته‌کنیك ده‌کات که‌هیچ نیکۆتینێکیان تێدا به‌کارنایه‌ت‌، بۆ نمونه‌وه‌کو وه‌رزشکردن و ته‌کنیکه‌کانی هێورکردنه‌وه‌ی ده‌رونی و ئه‌و ده‌رمانانه‌ی که‌خاڵین له‌نیکۆتین.
ڵێکۆڵینه‌وه‌که‌ئه‌وه‌شی ده‌رخستووه‌، که‌هه‌ندێك شتی ترکه‌په‌یوه‌ندیان به‌نیکۆتینه‌وه‌نییه‌، بۆ نمونه‌وه‌کو بۆنی جگره‌و شێوازی گرتنی جگه‌ره‌ ئه‌مانه‌ زیاتر ژن ئالوده‌که‌ن به‌جگره‌وه‌ك له‌پێیاوان.
ده‌ستنیشانکردنی خانه‌وه‌رگره‌کانی نیکۆتین:
له‌م توێژینه‌وه‌یه‌دا سکان بۆ مێشکی 52 پیاوو 58 ژن کراوه‌، نێوه‌ی به‌ژداربوانی ئه‌م توێژینه‌وه‌یه‌جگه‌ره‌کێش بوون. توێژینه‌وه‌که‌ئه‌وه‌ی ده‌رخستوه‌که‌ئه‌و نێرانه‌ی جگره‌ده‌کیشن به‌شێوه‌یه‌کی به‌رچاو خانه‌وه‌ی وه‌رگری نیکۆتینیان زیاتره‌له‌و نێرانه‌ی که‌جگه‌ره‌ناکێشن به‌م شێوه‌یه‌: 16% له‌ناوچه‌ی ستره‌یتیم، 17% له‌ناوچه‌ی سێریبلم، 13% بۆ %17 له‌ناوچه‌ی کۆرتیكڵ. به‌ڵام به‌دیوه‌ی ئه‌ودیودا، ژماره‌ی ئه‌م خانانه‌له‌ژنه‌جگره‌کێشه‌کان� �ا
هه‌ر به‌هه‌مان ڕێژه‌ی ئه‌و ژنانه‌دا بووه‌که‌جگه‌ره‌ناکێشن.
بۆچی مێشکی ژنان جیاوزه‌؟
دکتۆر لێن هۆرۆڤیتز له‌نه‌خۆشخانه‌ی لینۆکس هیڵ له‌نیۆڕك، پێداگری له‌سه‌ر ئه‌وه‌ده‌کات که‌باشترین ڕێگاکانی چاره‌سه‌رکردن ئه‌و ڕێگایانه‌نن که‌نیکۆتینی تێیدا به‌کار ناهێنرێت.

ئه‌م پزیشکه‌ له‌و بروایه‌دایه‌ که‌له‌ڕێی هه‌ندێك چاره‌سه‌ری نا-نیکۆتیننیه‌وه‌پێویسته‌هاوکار� �
جگره‌کێشه‌کان بکرێت، بۆ نمونه‌ئه‌و پێی وایه‌که‌ئه‌و ئارامبوونه‌وه‌ی له‌ڕیی جگره‌کێشانه‌وه‌جگه‌ره‌کێشه‌ که‌هه‌ستی پێده‌کان، له‌ڕێی ته‌کنیکی هه‌ناسه‌هه‌ڵکێسانی قوله‌وه‌به‌شێك له‌و ئارامییه‌ی ده‌ست بکه‌وێت، ئه‌مه‌جگه‌له‌وه‌ی که‌ئه‌م ته‌کنیکه‌ده‌توانرێت به‌شێوه‌یه‌ك ئه‌نجام بدرێت که‌که‌سه‌که‌وا کردار بنوێنێت وه‌ك ئه‌وه‌ی جگه‌ره‌ی به‌ده‌سته‌وه‌یه‌و دوکه‌ڵ هه‌ڵده‌مژێت.
هۆکاره‌کانی ئه‌م جیاوازییانه‌له‌نێوان ره‌گه‌زه‌کاندا، له‌لێکۆڵیه‌نه‌وه‌که‌به‌نادی اری ماوه‌ته‌وه‌، به‌ڵام پێشنیاری ئه‌وه‌ ده‌که‌ن، که‌ڕه‌نگه‌په‌یوه‌ندی به‌ڕێژه‌ی ده‌ردانی هۆڕمۆنی پرۆجێسترۆنه‌وه‌ هه‌بێت. رێژه‌ی ده‌ردانی ئه‌م هۆرمۆنه‌له‌ئافره‌تاندا به‌رزونزم ده‌کات، ئه‌ویش به‌هۆی قۆناغه‌کانی سوڕمانگانه‌به‌شێوه‌یه‌ك که‌له‌دوای دانانی هێلکه‌وه‌ئه‌م هۆڕمۆنه‌زۆر زیاد ده‌رده‌رێت. لێکۆڵینه‌وه‌که‌ئه‌وه‌ی ده‌رخستووه‌که‌هه‌تا رێژه‌ی هۆڕمۆنی پڕۆجێسرۆن زۆرتر بێت ژماره‌ی خانه‌وه‌رگره‌کانی نیکۆتین که‌م ده‌بێنه‌وه‌، هه‌ربۆیه ‌لێکۆله‌ره‌وان ده‌لێن که‌ئه‌م هۆڕمۆنه‌ ره‌نگه ئه‌م خانانه‌له‌ناو به‌رێت.

نووسینی : ره‌یچڵ ڕێتنه‌ر

وەرگێر : هه‌رێم هادی

" که لانه " یکی از غذاهای سنتی موسم بهار کردستان

http://images.seemorgh.com/iContent2/Files/792.jpg

" که لانه " یکی از غذاهای سنتی منطقه کردستان است که با آغاز فصل بهار در سفره مردم کرد قرار می گیرد.

" که لانه " یکی از غذاهای سنتی منطقه کردستان است که با آغاز فصل بهار در سفره مردم کرد قرار می گیرد. این غذای خوشمزه و بسیار ساده فقط با استفاده از مقداری " پیازچه " یا " پیچک " و نان پخته شده بر روی " ساج " مخصوص درست می شود.درست کردن این غذا اغلب به صورت خانگی و در میهمانی های فامیلی رواج دارد که معمولاً آن را با روغن حیوانی و یا کره چرب می کنند و همراه با دوغ مصرف می کنند.

یکی دو سالی هم هست که پخت " که لانه " به صورت یک شغل درآمدزا درآمده و هم اکنون در چندین مکان در شهر مریوان مغازه هایی دایر شده که به عرضه این غذای بهاری مشغولند.
از دیگر غذاها و خوراک های متنوع محلی کردستان می توان به این موارد اشاره کرد:
دانوله ‌، کفته‌شۆربا ، دۆخه‌وا ‌، شیره‌وا ‌، ترخێنه‌ ‌، دۆینه‌ ‌، که‌شکه‌کین ‌، نیسکێن ‌، پرپۆڵه‌ ، شۆربا ، سایله‌ ، پیازاو ، ھه‌ڵوژاو ، ماشێن ، بۆریاو ، گونێنه‌ورۆن ، یاپراخ ، قبوڵی ، په‌ڕشه‌ ، بڕوێشێن ، سڵقاو ، له‌تکاو ، فڕوجاو ، قه‌یسیاو ، قه‌یماخ ، شلکێنه‌ ، ، کولێره‌گاڵگاڵی ، ناوساجی ، نان ساجی و ...

سودەكانی لیمۆ

http://www.berwra.com/ku/images/stor...2012-37483.jpg

1 .لیمۆ زۆر به‌سوده‌ بۆ گه‌ده‌ی مرۆڤ و ده‌توانێت له‌ زۆربه‌ی كێشه‌كانی سستی هه‌رسكردن بیپارێزێت و خواردنی به‌رده‌وامی ئاوی لیمۆ هۆكاری باشی ڕێخستنی كاری ڕیخۆڵه‌ی مرۆڤه‌ و پاشه‌ڕۆكان ئه‌كاته‌ده‌ره‌وه‌ و له‌ توش بوون به‌ قه‌بزی ده‌یپارێزێت.

2. خواردنی لیمۆ باشترین هۆكاری مانه‌وه‌ی پێستی مرۆڤه‌ به‌ ته‌ندروستی و به‌شێوه‌یه‌كی سروشتی هه‌ندێك پێكهاته‌ی تێدایه‌ كه‌ پێستی مرۆڤ له‌ توش بوون به‌ نه‌خۆشییه‌كان ئه‌پارێزێت.

3. ئاوی لیمۆ ئه‌گه‌ر بكرێته‌ سه‌ر ئازاری ددان خێرا ئه‌و ئازاره‌ نامێنێت و ئه‌گه‌ر كه‌سێك به‌رده‌وام ئاوی لیمۆ بخوات ئه‌وا توشی نه‌خۆشییه‌كان ددان نابێت.

4. لیمۆ هۆكاری پاراستنی ته‌ندروستی مۆۆڤه‌ له‌ توش بوون به‌ نه‌خۆشییه‌كانی قوڕك به‌ تایبه‌تی نه‌خۆشی ئاوسانی قوڕگ.

5. ئه‌گه‌ر ئاوی لیمۆ تێكه‌ڵ به‌ په‌رداخێك ئاو بكرێت ئه‌وا مرۆڤ له‌ توش بوون به‌ نه‌خۆشی قه‌ڵه‌وی ئه‌پارێزێت و كێشی له‌شی به‌ هاوسه‌نگی ئه‌هێڵێته‌وه‌ و چه‌وری له‌ش ئه‌توێنێته‌وه‌.

6. ئاوی لیمۆ كۆڵستڕۆڵی خوێن لاده‌بات و مرۆڤ له‌ به‌رزی په‌ستانی خوێن ئه‌پارێزێت و گێژی له‌ مرۆڤدا لاده‌بات و ووریای ئه‌كاته‌وه‌.

7.خواردنی لیمۆ هۆكاری نه‌هێشتنی سه‌رمایه‌ له‌ له‌شی مرۆگدا و ئه‌گه‌ر كه‌سێك له‌رزی هه‌بێت پێویسته‌ لیمۆ بخوات.

8. لیمۆ خوێنی مرۆڤ پاك ئه‌كاته‌وه‌ و میكرۆب و ڤایرۆسی خوێن ده‌كوژێت چاره‌سه‌ری نه‌خۆشی كۆلێرایه‌.

قازانجی توێكڵی شووتی

http://www.berwra.com/ku/images/stor...0511092142.jpg

شووتى که‌ یه‌کێکه‌ له‌ جۆره‌کانى میوه‌ به‌ شێوه‌کى به‌ربڵاو له‌ هه‌موو جیهاندا به‌کار ده‌هێنرێت و ئاشکراشه‌ لاى هه‌موان که‌ خواردنى شوتى چه‌ندین سودى گرنگى هه‌یه‌ بۆ ته‌ندرودستى مرۆڤ، له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌ى شودى سودێکى زۆرى هه‌یه‌ بۆ مرۆڤ ده‌رکه‌وتوه‌ که‌ توێکڵه‌که‌شى وه‌ک ده‌رمان به‌ سوده‌ بۆ هه‌ندێ نه‌خۆشی،
تاقیکردنه‌وه‌یه‌کی پزیشکی چینى ده‌ریخستووه‌ که‌ توێکڵی شووتی کاریگه‌رییه‌کی چالاکی هه‌یه‌ له‌ چاره‌سه‌رکردنی پێنج جۆری نه‌خۆشی، له‌وانه‌ش به‌رزبوونه‌وه‌ی پاڵه‌په‌ستۆی خوێن و هه‌وکردنی گورچیله‌کان و گیرخواردنی میزو هه‌ڵئاوسان و قه‌بزی درێژخایه‌ن،.
به‌پێى لێکۆلینه‌وه‌ک که‌ له‌ په‌یمانگای پزیشکیى چین ئه‌نجامدراوه‌و له‌ گۆڤارێکی چینیدا بڵاوکراوه‌ته‌وه‌، زانایان پاش ئه‌نجامدانی تاقیکردنه‌وه‌ له‌سه‌ر نزیکه‌ی حه‌وت ملیۆن نه‌خۆش له‌ ناوچه‌ جیاوازه‌کانی چین که‌ ماوه‌ی سێ ساڵ به‌رده‌وام بوو، گه‌یشتنه‌ چه‌ند ده‌رئه‌نجامێک،
له‌ وانه‌ش به‌کارهێنانى توێکڵى شوتى به‌ شێوه‌ى تایبه‌ت و دواى وشک کردنه‌وه‌هاڕین و ورد کردنى چاره‌سه‌ری بۆ به‌رزی پاڵه‌په‌ستۆی خوێن ده‌کات،هه‌روه‌ها یارمه‌تى له‌ناوبردنى هه‌وکردنی گۆرچیله‌کان ده‌دات، به‌ مه‌رجێک بۆ ماوه‌ى مانگێک به‌به‌رده‌وامى به‌کار بهێنرێت،له‌لایه‌کی تریشه‌وه‌ ئه‌گه‌ر بێتو توێکلی شووتى پارچه‌پارچه‌ بکرێت و له‌گه‌ڵ سپێنه‌ی هێلکه‌ تێکه‌ڵاو بکرێت، به‌ به‌کارهێنانى بۆ ماوه‌ی پێنج هه‌فته‌، ئه‌وا باشترین چاره‌سه‌ره‌ بۆ نه‌خۆشى گیرانی میز، ئه‌مه‌ جگه‌ له‌وه‌ى چه‌ندین سودی تریشى هه‌یه‌.

توو

http://www.berwra.com/ku/images/stories/images.jpg

له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌ی خواردنی توو سودێکی زۆر به‌ مرۆڤ ئه‌گه‌یه‌نێت له‌ چه‌ندین روه‌وه‌ ده‌ریش که‌وتوه‌ که‌ سودێکی زۆری هه‌یه‌ بۆ مێشکی مرۆڤ،
تیمێکی زانایانی ئه‌مه‌ریکی گه‌یشتنه‌ ئه‌و راستییه‌ی که‌ توو به‌ هه‌موو جۆره‌کانییه‌وه‌ سوودی زۆری بۆ ئه‌رکه‌کانی مێشک هه‌یه‌ و به‌هێزی ده‌کات و کارده‌کات بۆ سه‌رکه‌وتن به‌سه‌ر کێشه‌ ته‌ندروستییه‌کان، هه‌روه‌ها به‌ شێوه‌یه‌کی رێکوپێک کار ده‌کات بۆ هێشتنه‌وه‌ی خانه‌کانی مێشک له‌ دۆخێکی باشدا و پارێزگارییان لێده‌کات له‌ چه‌ندین نه‌خۆشی جۆراوجۆر بۆ کۆنترۆڵکردنیان و هێشتنه‌وه‌ی بڕی زۆری دژه‌ ئۆکسیده‌کان که‌ کار ده‌که‌ن بۆ پاراستنی خانه‌کانی مێشک له‌ له‌ناوچوون. هه‌روه‌ها ده‌رکه‌وتووه‌ توو توانای خانه‌کانی مێشک به‌هێز ده‌کات و ئه‌و خانانه‌ ده‌پارێزێت که‌ به‌رپرسن له‌ پاراستنی مێشک له‌ هه‌ڵئاوسان،
له‌گه‌ڵ ئه‌مانه‌شدا خواردنی توو به‌ شێوه‌یه‌کی به‌رده‌وام و رێک وپێک سودمه‌نده‌ له‌به‌رگریکردن دژ به‌شێرپه‌نجه‌، به‌تایبه‌تی تووی ڕه‌ش، ڕێژه‌یه‌کی به‌رز له‌ماده‌ی (ئانسوسیانین)ی تێدایه‌، که‌ له‌دژایه‌تیکردنی شێرپه‌نجه‌ی (کۆڵۆن‌و بۆری سورێنچک‌و پێست) زۆر کاریگه‌ره‌و سه‌ره‌رای ئه‌مانش یارمه‌تی هه‌رس کردنی خواردن ده‌دات و ئاره‌زوی خواردنیش بۆ مرۆڤ زیاد ده‌کات.

رێگه‌یه‌كی‌ نوێ بۆ ئاشكراكردنی‌ درۆ

http://aweza.co/news_image/371918_51...8sdu0_copy.jpg

توێژینه‌وه‌یه‌كی‌ نوێ ده‌ریخستوه‌، كه‌ له‌كاتی‌ درۆكردندا پله‌ی‌ گه‌رمیی‌ لوت و ماسولكه‌ی‌ گۆشه‌ی‌ ناوه‌وه‌ی‌ چاو به‌رزده‌بێته‌وه‌.
سایتی‌ (سایه‌نس ده‌یلی‌)ی‌ زانستیی‌ ئه‌مه‌ریكی‌ بڵاویكرده‌وه‌، توێژه‌رانی‌ زانكۆی‌ (گه‌رناته‌)ی‌ ئیسپانی‌ بۆیان ده‌ركه‌وتوه‌ كه‌ له‌كاتی‌ ئه‌نجامدانی‌ ئه‌ركێكی‌ ئه‌قڵی‌، وه‌كو جێبه‌جێكردنی‌ ئه‌ركێكی‌ قورس یان ئه‌نجامدانی‌ چاوپێكه‌وتنێك، ئه‌وكات پله‌ی‌ گرمیی‌ روخسار ده‌گۆڕێت.
ئاماژه‌یان به‌وه‌ش داوه‌، له‌كاتی‌ درۆكردن له‌ ده‌ربڕینی‌ هه‌سته‌كاندا گه‌رمیی‌ لوت به‌رزده‌بێته‌وه‌، كاتێك به‌شێكی‌ مێشك به‌ ناوی‌ توێژاڵی‌ دورخراوه‌ی‌ مێشك چالاك ده‌بێت، ئه‌و به‌شه‌ش له‌ ئاگاداربون و رێكخستنی‌ گه‌رمیی‌ له‌شدا به‌شداره‌.
به‌ وته‌ی‌ زانایان په‌یوه‌ندییه‌كی‌ به‌هێزی‌ پێچه‌وانه‌ له‌نێوان ئه‌و توێژاڵه‌ و پله‌ی‌ گه‌رمیی‌ له‌شدا هه‌یه‌، چونكه‌ تا ئه‌و توێژاڵه‌ هاوكات له‌گه‌ڵ زیادبونی‌ هه‌سته‌كاندا چالاكتر بێت، گۆڕانكاریی‌ له‌ گه‌رمیی‌ له‌شدا كه‌متر ده‌بێت و پێچه‌وانه‌كه‌شی‌ راسته‌.

ئاویزه

ناوه جوانه کانی خوای گه وره

(( ولله الاسماء الحسنى فادعوه بها وذروا الذين يلحدون في اسمائه سيجزون ما كانوا يعملون))
واته‌: بۆ خوای گه‌وره‌یه‌ جوانترینی ناوه‌كان جا به‌وانه‌ بانگی بكه‌ن و واز له‌وانه‌ بهێنن كه‌ له‌ رِاستێتی ناوه‌كانی لاده‌ده‌ن و هاوبه‌شی بۆ په‌یدا ده‌كه‌ن و ناوی تری لێ داده‌تاشن به‌سزای كرده‌وه‌ی خۆیان ده‌كه‌ن.
وه‌ پێغه‌مبه‌ر ده‌فه‌رموێت: (( ان لله تسع و تسعين اسما من احصاها دخل الجنة)) .
واته‌: خوای گه‌وره‌ نه‌وه‌دو نۆ ناوی هه‌یه‌ هه‌ركه‌سێ له‌ به‌ری بكات و ماناكه‌ی بزانێت و برِوای پێ هه‌بێ وه‌ خۆی به‌ ماناكه‌ی برازێنێته‌وه‌ ده‌چێته‌ به‌هه‌شته‌وه‌.
به‌ڵام زانایان ده‌فه‌رموون خوای گه‌وره‌ هه‌ر ئه‌م نه‌وه‌دو نۆ ناوه‌ی نی یه‌و به‌س به‌ڵكو زیاد له‌(150) ناویان هێناوه‌ له‌ قورئان و سوننه‌تدا .



نه وه دو نۆ له ناوه جوانه کانی خوای گه وره

الله: ناوی تاك و پیرۆزی خوایه‌ كۆ*******ه‌وه‌ی نا و سیفه‌تكتنی یه‌تی واته‌ په‌رستراوی حه‌ق.
الاخر: دوایه‌مین.پاش هه‌موو شت ده‌مێنێ.
الظاهر: دیار.ئاشكرا.ده‌سه‌ڵات دار به‌زانستی به‌سه‌ر هه‌موو شتێكدا.
الباطن: په‌نهان و زانا به‌ په‌نهانه‌كان. دیاره‌ به‌ هۆی درووستكراوه‌كانی یه‌وه‌.
العلی: به‌رزی به‌ ده‌سه‌ڵات
الاعلى: بڵند.بڵند بووه‌ته‌وه‌ له‌سه‌ر عه‌رشه‌كه‌ی.
المتعال: زۆر به‌رز خۆ به‌رز گر له‌سه‌ر عه‌رش
العظيم: موزنایه‌تی بێ كۆتا .وه‌ له‌ هه‌موو گه‌وره‌یه‌ك گه‌وره‌ تر.
المجید: پایه‌ به‌رز رێزدار.
الكبیر: گه‌وره‌ی بێ كۆتا له‌ گه‌وره‌یی دا.
السمیع: بیسه‌ری بێ سنوور به‌ هه‌موو شتێك
البصير: بینه‌ری بێ سنوور به‌ ئاشكراو په‌نهان.
العلیم: زانا به‌ هه‌موو دروست كراوان و نهێنی یه‌كانیان.
الخبیر: شاره‌زا به‌ وورده‌ كاری شته‌كان و ئه‌وه‌ی بووه‌و نه‌بووه‌ و ئه‌بێ ونابێ.
الحمید: سوپاس كراو.شایسته‌ی ستایش.
العزیز: زاڵ.ده‌سه‌ڵات دار.
القدیر: به‌ توانای بێ سنوور.
القادر: تواناداری بێ كۆتا و بێ سه‌ره‌تا.
المقتدر: خاوه‌ن سه‌رچاوه‌ی توانا وه‌به‌توانایه‌ به‌ چاك كردنی دروست كراوه‌كانی.
القوی: به‌توانا به‌سه‌ر هه‌موو توانایه‌ك دا.
المتین: به‌هێزی بێ نیاز به‌ هاووتا
الغنی: ده‌وڵه‌مه‌ندی بێ پێویستی
الحكیم: كار به‌جێ لێزان
الحلیم : هێدی.ئارام و پاش خه‌ری سزای رۆزی ده‌ری سه‌رپێچی *******
العفو: لێ بوورده‌ له‌ گوناه
الغفور: لێ خۆش بوو.گوناه پۆش
الغفار: لێ خۆش بوی ته‌نیاوپۆشه‌ری عه‌یبه‌
التواب: ته‌وبه‌ وه‌رگر و لێ خۆش بوو
الرقیب: چاودێرِ به‌ به‌نده‌كانی و به‌ ئاگا به‌ كار و كرده‌وه‌یان
الشهید: ئاگادار هیچی لێ وون نابێ
الحفيظ: پارێزه‌ری به‌نده‌كانی یه‌تی
اللطيف: چاكه‌ *******ی په‌نهان.ووردبین.نه‌رم و چاكه‌ ******* له‌گه‌ڵ دروست كراوان
القریب: نزیك (به‌نواناو زانستی)
المجیب: وه‌ڵامگۆ.وه‌ڵامی پارانه‌وه‌ ده‌داته‌وه‌ به‌ به‌خشین
الودود: خۆش ویستراو له‌ دڵی دۆسته‌كانی دا
الشاكر: سوپاسی كرده‌وه‌ی كه‌م ده‌كات و له‌ گوناهی زۆر خۆش ده‌بێ
الشكور: سوپاس گوزاری سوپاس *******ی به‌نده‌كانی به‌ لێخۆشبوونیان
السید: سه‌روه‌رو گه‌وره‌.خاوه‌نی هه‌موو شته‌
الصمد: جێ ی مه‌به‌ست و جێ ی نیازه‌.وه‌پێویستی به‌ كه‌س نی یه‌
القاهر: به‌تواناو ده‌سه‌ڵاتدار به‌سه‌ر هه‌مووشتێكدا
القهار: گه‌ردن كه‌چ******* به‌ توانای خۆی
الجبار: به‌ده‌سه‌ڵاتی ناچار*******
الحسیب: لێپرسه‌ره‌وه‌و جێ ی راز بۆ به‌نده‌كان وبۆیان به‌سه‌
الهادی: رِێ پیشانده‌ر.رِێنمویی *******
الحكم: فه‌رمان ره‌وا.حوكم ران له‌ نێوان هه‌ق و به‌تاڵ
القدوس: پاك و بێ گه‌رد له‌ هه‌موو عه‌یب و ناته‌واوی یه‌ك كه‌ به‌ ئه‌قڵ دا دێت و نایه‌ت
السلام: بێ عه‌یب.وه‌بلاَو*******ه‌وه‌ی ئاشتی
البر: چاكه‌******* له‌گه‌ڵ دروستكراوه‌كانی دا
الوهاب: زۆر به‌خشه‌ر
الرحمن: به‌به‌زه‌یی.به‌زه‌یه‌كه‌ی هه‌موو شتێكی گرتۆته‌وه‌
الرحیم: به‌خشنده‌.تایبه‌ت به‌ ئیمانداران له‌ رِۆژی دوایی دا
الكریم: به‌رێز رێزگر
الاكرم: رِێزگری دۆشت و هه‌ڵبژاردراوه‌كانیتی و به‌خشه‌ره‌ به‌ بێ
الرؤف: میهره‌بان به‌رانبه‌ر به‌ گوناهباران
الفتاح: ده‌روو*******ه‌وه‌و ئاسان*******
الرازق: رِۆزی ده‌ری هه‌موو زینده‌وه‌ر
الرزاق: سه‌رچاوه‌ی رِۆزی دان
الحی: زیندووی بێ سه‌ره‌تا و كۆتای
القیوم: مشوورگێرو هه‌ڵسورێنه‌ری كارو كرداری بێ حه‌وجێ بكه‌س
الرب: په‌روه‌دگار.دروست******* و ژینه‌ر و مرێنه‌ر و هه‌ڵسورێنه‌ری كار و بونه‌وه‌ر
الملك: سه‌رۆك .پادشا
الملیك: موڵك به‌ده‌ستی دروست كراوه‌كان
الواحد: یه‌ك و ته‌نیایه‌. ته‌نیایه‌ له‌ ژات و سیفه‌ت و كردار و كوڵكی دا
الاحد: تاك. ته‌نیای بێ حه‌وجێ به‌ كه‌س
المتكبر: خۆبه‌گه‌وره‌زان.گه‌وره‌ له‌ سیفاتی دروست كراوان و ته‌نیا له‌ گه‌وره‌یی دا
الخالق: دروست *******.له‌ نه‌بوونه‌وه‌
الخلاق: به‌دی هێنه‌ری كار به‌جێ
الباریء: به‌دی هێنه‌ری جوانكار
المصور: وێنه‌ كێش.وێنه‌كێشه‌ری هه‌موو دروست كراوان هه‌ریه‌كه‌و له‌سه‌ر شێوه‌یه‌ك
المؤمن: دڵنیا*******ی دۆسته‌كانی له‌ سزا.به‌راست دانه‌ری به‌ڵێنه‌كه‌ی بۆ به‌نده‌كانی
المهیمن: زاڵ و به‌سه‌ر راگه‌یشتوو چاودێری پارێزه‌ر
المحيط : ده‌وری هه‌موو شتێكی داوه‌ به‌ زانست و تواناو به‌زه‌یی خۆی
المقیت: بژێوگه‌ێن.ده‌سه‌ڵاتدار
الوكیل: كار پێ سپێردراو.پشت و په‌نا
الكافی: به‌س.بۆ به‌نده‌كانی به‌سه‌ ئه‌گه‌ر بیكه‌نه‌ پشت و په‌نا
الواسع: فراوان .رِۆزی دانی هه‌موو دروست كراوه‌انی گرتووه‌ته‌وه‌و به‌زه‌یی یه‌كه‌ی هه‌موو شتێكی داپۆشیوه‌
الحق: پایه‌دار.رِاست و ره‌وا.هه‌ق
الجمیل: جوانی بێ سنوور له‌ زات و سیفات دا
الرفیق:نه‌رم و له‌سه‌ر خۆ و پێویستی ئاسان ده‌كات كه‌ به‌بێ ئه‌و
الحیی: به‌شه‌رم به‌جۆرێك هاوتایی نی یه‌و له‌ هیچ شتێك ناچێ
الستیر: داپۆشه‌ری عه‌یب و گوناه
الاله: قه‌رستراوی هه‌ق
القابض: رِۆزی لێ گره‌وه‌.وێك هێنه‌ر
الباسط: رِۆزی بۆ فراوان*******.له‌دووده‌ر
المعطي: به‌خشه‌ر.هه‌موو شتێكی چاكی به‌خشیوه‌و داویه‌تی
المقدم: پێشخه‌ری دانه‌ر له‌ شوێنی خۆی دا و پێشخه‌ری سزا بۆ كه‌سێك شایسته‌ بێت
المؤخر: دواخه‌ری دانه‌ر له‌ شوێنی خۆی دا و دواخه‌ری سزا بۆ كه‌سێك شایسته‌ بێت
المبین: رِۆشن *******ه‌وه‌.ِرون *******ه‌وه‌ی زاتی خۆی كه‌ بێ هاوه‌ڵه‌
المنان: خاوه‌نی مینه‌ت و فه‌زڵ و نیعمه‌ته‌كانه‌وه‌ شایسته‌ی منه‌ت كردنه‌
الولی: دۆست.سه‌رخه‌ری گوێ رایه‌ڵی *******انی
المولى: پشت و په‌نا وسه‌رپه‌رشتی *******ی ئیمانداران
النصير: سه‌رخه‌ری برشواداران
الشافی: شیفاده‌ری ده‌رده‌كان ته‌نها ئه‌وه‌
مالك الملك: خاوه‌نی موڵك .چۆن بیه‌وێ ده‌یگۆرێ
جامع الناس: كۆره ه‌وه‌ی خه‌ڵكی له‌ قیاموت دا
نور السموات والارض : نورو رِۆشن و رِووناكی ئاسمانه‌كان و زه‌وی
ذوالجلال والاكرام : خاوه‌نی پایه‌ی به‌رزورِێز.خاوه‌نی ده‌سه‌ڵات و به‌خشنده‌
بدیع السموات والارض: داهێنه‌ری ئاسمانه‌كان و زه‌وی

ناوه گه وره که ی خوای گه وره
اسم الله الأعضم
1- ((اللهم اني اسألك بان لك الحمد لا اله الا انت وحدك لا شريك لك المنان يا بديع السموات والارض ياذا الجلال والاكرام يا حي يا قيوم اني اسألك الجنة و اعوذ بك من النار)) .
واته‌:خوایه‌ من داوات لێ ده‌كه‌م به‌وه‌ی كه‌ سوپاس و ستایش هه‌ر بۆ تۆیه‌ هیچ په‌رستراوێك نی یه‌ به‌ هه‌ق جگه‌ له‌ تۆ ته‌نهای بێ هاوه‌ڵی خاوه‌نی فه‌زڵ ومنه‌تی ئه‌ی به‌دیهێنه‌ری ئاسمانه‌كان و زه‌وی ئه‌ی خاوه‌ن پایه‌ی به‌رز و به‌رێز ئه‌ی زیندووی مشووگێرِ من داوای به‌هه‌شتت لێ ده‌كه‌م و په‌نات پێ ده‌گرم له‌ ئاگر.
2- ((اللهم اني اسألك باني اشهد انك انت الله لا اله الا انت الاحد الصمد الذي لم يلد ولم يولد ولم يكن له كفوا احد)) .
واته‌:خوایه‌ من داوات لێ ده‌كه‌م به‌وه‌ی كه‌ من شایه‌تی ده‌ده‌م كه‌ تۆ ئه‌و خوایه‌یت هیچ په‌رستراویك نی یه‌ به‌ هه‌ق جگه‌ له‌ تۆ ته‌نیای جێ ی مه‌به‌ستی ئه‌و خوایه‌ی كه‌ كه‌ست لێ نه‌بوه‌و له‌ كه‌س نه‌بوویت و كه‌س هاوشێوه‌ی نی یه‌.
3- [ ((ربي اغفر لي و تب علي انك انت التواب الغفور)) ] .
واته‌:په‌روه‌ردگار لێم خۆش ببه‌و تۆبه‌م لێ وه‌رگره‌ به‌راستی هه‌ر تۆ ته‌وبه‌ وه‌رگری لێ بوورده‌ی

ساڵی کوردی

ساڵی كوردییش، هه‌ر وه‌ك ساڵی ئێرانی، ساڵێكی هه‌تاوییه‌. واته‌ به‌گوێره‌ی سووڕی زه‌وی به‌ ده‌وری
هه‌تاوه‌. ژماره‌ی مانگه‌كان و ده‌ستپێك و كۆتاییی ساڵه‌كان و ساتی گۆڕان بۆ ساڵی نوێ، كتومت هه‌ر وه‌ك ساڵی ئێرانییه‌. به‌ڵام دوو جیاوازیی سه‌ره‌كیی هه‌یه‌ كه‌ بریتین‌ له‌:

١. ڕۆژژمێری كوردی به‌پێچه‌وانه‌ی ڕۆژژمێری ئێرانی، كۆچی نییه‌. به‌ڵكوو ساڵی ١ی ڕۆژژمێری كوردی
ئه‌و ساڵه‌یه‌ كه‌ ئیمپراتۆریی مه‌زنی ماد له‌ لایه‌ن "دیاكۆ"وه‌ دامه‌زرا. ئه‌ویش ٧٠٠ ساڵ پێش له‌ زایین
بوو.
٢. له‌ سه‌رده‌می "كۆماری كوردستان" له‌ مه‌هاباددا ناوی مانگه‌كان كران به‌ كوردی كه‌ بریتین له‌:
• به‌هار: (١. خاكه‌لێوه‌ ٢. بانه‌مه‌ڕ ٣. جۆزه‌ردان).
• هاوین: (٤. پووشپه‌ڕ ٥. گه‌لاوێژ ٦. خه‌رمانان).
• پاییز: (٧. ڕه‌زبه‌ر ٨.خه‌زه‌ڵوه‌ر ٩. سه‌رماوه‌ز).
• زستان: (١٠. به‌فرانبار ١١. ڕێبه‌ندان ١٢. ڕه‌شه‌مه).‌

سه‌رنج: به‌ خاكه‌لێوه‌، (نه‌ورۆز) و به‌ بانه‌مه‌ڕ، (گوڵان) و به‌ خه‌زه‌ڵوه‌ر، (گه‌ڵاڕێزان)یش ده‌وترێت.

به‌راوردی ساڵی كوردی له‌گه‌ڵ ساڵی هه‌تاویی كۆچیدا:
ساڵی كوردی (١٣٢١) ساڵ له‌ ساڵی ئێرانی گه‌وره‌تره‌. ئه‌گه‌ر ئه‌مساڵ ساڵی (١٣٨٤)ی هه‌تاوی بێت، ئاوا ده‌بێته‌ كوردی:
(٢٧٠٥ = ١٣٢١ + ١٣٨٤)

یان ئه‌گه‌ر ساڵی كوردیمان هه‌بێت، بۆ ئه‌وه‌ی بیكه‌ینه‌ ساڵی كۆچیی هه‌تاوی (ئێرانی) به‌پێچه‌وانه‌ی سه‌ره‌وه‌ ده‌كه‌ین:
(١٣٨٤ = ١٣٢١ - ٢٧٠٥)

به‌راوردی ساڵی كوردی له‌گه‌ڵ ساڵی زایینیدا:
یه‌كه‌م ساڵی ده‌ستپێكی ڕۆژژمێری كوردی ٧٠٠ ساڵ پێش له‌ زایین بووه‌. به‌هاری ئه‌و ساڵه‌ش ده‌ستپێكی ساڵه‌كه‌ بووه‌. هه‌روه‌كوو چۆن ساڵی كۆچیی هه‌تاوی هاوكات نییه‌ له‌گه‌ڵ ساڵی زایینیدا، ساڵی كوردیش له‌گه‌ڵ ساڵی زایینیدا هاوكات نییه‌. ساڵی كوردی ٧٠٠ ساڵ له‌ ساڵی
زایینی گه‌وره‌تره‌. بۆ گۆڕینی ئاوا ده‌كه‌ین:

١. ئه‌گه‌ر له‌ نێوان ١ی ژانڤییه‌ی ساڵی زایینی تا ٢٠ یان ٢١ی مارس (واته‌ ١ی نه‌ورۆز) بێت، ٦٩٩
ساڵ ده‌خه‌ینه‌ سه‌ر ساڵه‌ زایینییه‌كه‌، ده‌بێته‌ ساڵی كوردی، بۆ نموونه‌ ئه‌گه‌ر ساڵی ٢٠٠٥ بێت ئاوا ده‌كه‌ین:
(٢٧٠٤ = ٦٩٩ + ٢٠٠٥)
كه‌ ئه‌گه‌ر ساڵی كوردیمان هه‌بێت به‌پێچه‌وانه‌ی سه‌ره‌وه‌ ده‌كه‌ین:
(٢٠٠٥ = ٦٩٩ - ٢٧٠٤)

٢. ئه‌گه‌ر له‌ نێوان ٢١ی مارس تا ٣١ی دیسامبر بێت، ٧٠٠ ده‌خه‌یه‌نه‌ سه‌ری. بۆ نموونه‌ ئه‌گه‌ر
٢٠٠٥ بێت ئاوا ده‌كه‌ین:
(٢٧٠٥ = ٧٠٠ + ٢٠٠٥)
كه‌ ئه‌گه‌ر ساڵی كوردیمان هه‌بێت به‌پێچه‌وانه‌ی سه‌ره‌وه‌ ده‌كه‌ین:
(٢٠٠٥ = ٧٠٠ - ٢٧٠٥)

حه‌وت سه‌رسووڕهێنه‌ره‌که‌ی جیهان

http://www.shenaw.com/uploads/1348088512_7.jpg

په‌رسگه‌ی ئارتمیس درافسوس(تورکییه‌)

په‌رسگه‌ی ئارتمیس درافسوس له‌ (تورکییه‌) یه‌کێ له‌ جوانترین خانووبه‌ره‌کانی سه‌رده‌می رابردوو بووه‌. ئه‌و خانووه‌ به‌ 100 ئه‌ستونده‌کی مه‌ڕمه‌ڕی جوانیه‌وه‌ که‌ به‌رزایی هه‌ر کامیان به‌ 15 مه‌ترگه‌یشتووه‌ به‌ یه‌کێ له‌ حه‌وت سه‌رسووڕهێنه‌ره‌که‌ی جیهان ده‌ژمێردرێت. ئه‌و په‌رسگه‌یه‌ پانتاییه‌کی داگرتووه‌ که‌ نزیک به‌ چه‌ند به‌رابه‌ری ئاکروپلیس له‌ ئاتن بووه‌. ده‌توانین بڵێین که‌ په‌رسگه‌ی ئارتمیس گه‌لێ تێشکان و سه‌رکه‌وتنی له‌ ماوه‌ی چه‌ند سه‌ده‌یه‌کدا به‌ خۆ‌یه‌وه‌ بینیوه‌. ئه‌و خانووه‌ 600 ساڵ به‌ر له‌ زایین دروستکراوه‌ و 550 ساڵ به‌ر له‌ زایین له‌ ئاگردا سووتاوه‌. دوای ئه‌وه‌ هه‌میسان به‌ شێوه‌یه‌کی زۆر جوانتر و گه‌وره‌تر نۆژه‌ن کراوه‌ته‌وه‌. ئه‌و خانووه‌ بۆ دووهه‌مین جار هه‌میسان سووتاوه‌ته‌وه‌، له‌ راستیدا ئه‌م جاره‌یان به‌ ده‌ستی ئه‌نقه‌ست و به‌ هۆی که‌سێکه‌وه‌ به‌ ناوی هروستراسوس که‌ بۆ ناودارکردنی خۆی ئه‌و کاره‌ی کردووه‌، رووی دا‌وه‌. به‌ڵام ئه‌و په‌رسگه‌یه‌ دووباره‌ به‌ قاسێکی گه‌وره‌تر و زۆر باشتر له‌ پێشتری دروست کراوه‌ته‌وه‌. ئه‌و په‌رسگه‌ فره‌ جوانه‌ ناو ژووره‌که‌ی به‌ کۆته‌ڵ و په‌یکه‌ری بێ هاوتا رازێنراوه‌ته‌وه‌. ئه‌و په‌رسگه‌یه‌ وه‌کوو خۆی ماوه‌ تا زه‌مانێک که‌ به‌ هۆی په‌لاماری به‌ربه‌ره‌کان له‌ 262 ی به‌ر له‌ زایین تێکدراوه‌ و‌ بۆ تاهه‌تایه‌ له‌ سه‌ر لاپه‌ڕی مێژوو سڕدراوه‌ته‌وه‌ و ئیتر دروست نه‌کراوه‌ته‌وه‌. ئه‌وه‌ی که‌ له‌و په‌رسگه‌یه‌ش جێ ماوه‌ به‌ هۆی بوومه‌له‌رزه‌کانه‌وه‌ به‌ ته‌واوی تێدا چووه‌.

............................................................ ............................................................ ..................................
په‌یکه‌ری زئوس

نزیک به‌ سێ هه‌زار ساڵ له‌مه‌وپێش، ((ئوله‌مپیاد))، ناوه‌ندی ئایینی له‌ باشووری رۆژاوای یۆنان بووه‌. دانیشتوانی یۆنانی که‌ونارا زئوس پاشای خواکانیان ‌په‌رستووه‌ و له‌ هه‌ندێ کاتی دیاریکراودا بۆ رێزگرتن له‌و پاشایه‌ جه‌ژنیان‌ گرتووه‌. له‌و جه‌ژنانه‌دا کێ به‌رکێی یاریش کراون. له‌ روانگه‌ی خه‌ڵکی دنیای قه‌دیمدا ئه‌و یاریانه‌ گه‌لێک گرنگ بوون، تا ئه‌و‌ راده‌یه‌که له‌ کاتی به‌ڕێوه‌بردنی کێ به‌رکێیه‌کاندا، جه‌ژنه‌کان راگیراون تا به‌شداران و بینه‌ران بتوانن به‌ ئاسانی خۆیان به‌ شوێنی کێ به‌رکێیه‌کان بگه‌یه‌نن.
کۆته‌ڵی زئوس خوای یۆنان له‌ ئۆله‌مپیادا یه‌کێ له‌ گه‌وره‌ترین په‌یکه‌ره‌کانی جیهانه‌. ئه‌و مه‌نه‌ره‌ 450 ساڵ به‌ر له‌ زایین له‌ لایه‌ن په‌یکه‌رتاشێکی به‌ ناوبانگ به‌ ناوی فیدیاس دروست کراوه‌. ئه‌و هونه‌رمه‌نده‌ هه‌مان که‌س بووه‌ که‌ کۆته‌ڵی خوای (ئاتنا)شی بۆ په‌رسگه‌ی پارتنون له‌ ئاتن دروست کردووه‌. به‌رزایی کۆته‌ڵی زئوس نزیک به‌ سه‌د و بیست مه‌تر بووه‌. جه‌سته‌ی ئه‌و کۆته‌ڵه‌یان له‌ شفره‌ی فیل و ئاودامان و مووه‌کانی ریش و ‌له‌شیان له‌ ئاڵتوون دروست کردووه‌. به‌رزایی ئه‌و مه‌نه‌ره‌‌ به‌ راده‌یه‌ک بووه‌ که‌ وه‌ میچی په‌رسگه‌که‌ ‌که‌وتووه‌. فیدیاس به‌و کاره‌ی ویستوویه‌تی هێز و ده‌سه‌ڵاتی زئوس پیشان بدات. کۆته‌ڵی زئوس له‌ په‌رسگه‌ی زئوس دابووه‌ که‌ درێژاییه‌که‌ی به‌ 64 مه‌تر گه‌یشتووه‌. 72 ئه‌ستوونده‌کی ده‌ره‌وه‌ی ئه‌و په‌رسگه‌یه‌ که‌ له‌ سه‌ر شێوازی نژیاروانی قه‌دیمی یۆنان بوون ئه‌و په‌رسگه‌یان سه‌رنج راکێشتر کردووه‌. به‌رد ڕێژی ته‌خته‌که‌شی به‌ کۆمه‌ڵه‌ وێنه‌یه‌کی بێ وێنه‌ رازێنراوه‌ته‌وه‌‌. کۆته‌ڵی زئوس نزیک به‌ 850 ساڵ له‌و په‌رسگه‌یه‌دا بووه‌ تا کاتێک که‌ هه‌ندێ له‌ یۆنانیه‌کان بۆ ئه‌سته‌نبووڵیان راگواستووه‌. له‌ راستیدا ئه‌وه‌ش‌ زۆری نه‌خایاندووه؛‌ چونکوو جێگا‌ تازه‌‌که‌شی له‌ گڕه‌پیچه‌کانی ئاگردا سووتاوه‌ و ئه‌و کۆته‌ڵه‌ بۆ تاهه‌تاییه‌ له‌ به‌ین چووه‌.

............................................................ ............................................................ .....

گۆڕخانه‌ی هالیکارناسوس له‌ تورکییه‌

گۆڕخانه‌ی هالیکارناسوس له‌ چوار سه‌ده‌ی‌ به‌ر له‌ زایینه‌وه نه‌ ته‌نیا له‌وپه‌ڕی به‌ سام و شکۆیی دابووه‌، به‌ڵکوو به‌ شێوه‌یه‌کی تا بڵێی جوان به‌ ئه‌ستوونده‌ک و کۆته‌ڵان خه‌مڵێنراوه‌ ‌. میچی ئه‌و گۆڕخانه‌یه‌ به‌ کۆمه‌ڵه‌ کۆته‌ڵێکی ئه‌سپان رازێندراوه‌ته‌وه ، ئه‌و ئه‌سپانه‌ی که‌ کالیسکه‌ی شا ماسالوس و ئارتمیسیای شاژنیان راکێشاوه‌.
به‌رزایی ئه‌و گۆڕخانه‌ مه‌ڕمه‌ڕکارییه‌ به‌ قه‌د خانووبه‌ره‌یه‌کی 14 قاتی بووه‌. له‌ روانگه‌ی ستڕاتیژیکییه‌وه‌ بناری کێوه‌که‌ دروست به‌ سه‌ر هالیکارناسوس و که‌نداوه‌که‌یدا ‌ڕوانیوه‌. شاژن ئارتمیسیا 353 ساڵ به‌ر له‌ زایین ده‌ستووری دروستکردنی ئه‌و گۆڕخانه‌یه‌ی له‌ هالیکارناسوس بۆ هاوسه‌ره‌که‌ی داوه‌. شاژن ئه‌و خانوه‌ی بۆ رێزدانان له‌ هاوسه‌ره‌که‌ی دروست کردووه‌ و بۆ ئه‌و مه‌به‌سته‌ش باشترین هونه‌رمه‌ند و کۆته‌ڵسازانی ئه‌و سه‌رده‌مه‌ی کۆ کردۆته‌وه‌. شا ماسالوس ته‌نیا فه‌رمانڕه‌وای هه‌رێمێکی ئاسایی ‌ ناو ئیمپڕاتۆره‌ گه‌وره‌کانی ئێران له‌ 2300 ساڵی به‌ر له‌ زاییندا بووه‌. شاژن ئارتمیسیا دوو ساڵ دوای هاوسه‌ره‌که‌ی، شا ماسالوس که‌ براشی بووه‌ کۆچی دوایی کردووه‌‌. ئه‌ویش له‌ ته‌نیشت شا و گۆڕخانه‌ی هالیکارناسوسدا نێژراوه‌. ئه‌و خانووه‌ نزیک به‌ 17 سه‌ده‌ ئاوه‌دان بووه‌‌ و 1400 ساڵ دوای زایین به‌ هۆی بوومه‌له‌رزه‌وه‌ تێکڕووخاوه‌.

............................................................ ............................................................ ....................

فانۆسی ئه‌لکساندریا

فانۆسی ئه‌لکساندریا یه‌کی له‌ گه‌وره‌ترین شاکاره‌کانی سه‌رده‌می که‌ونارایه‌. بڵندایی ئه‌و خانووه‌ لانی که‌م به‌ قه‌د خانووبه‌ره‌یه‌کی 40 قاتی ئه‌مڕۆیی بووه‌ و بۆ ماوه‌ی 16 سه‌ده‌‌ خۆی گرتووه‌. به‌ پیچه‌وانه‌ی 6 سه‌رسووڕهێنه‌ره‌که‌ی تر، فانۆسی ئه‌لکساندریا گه‌لێک که‌ڵکی به‌ کرده‌وه‌ی لێ وه‌رگیراوه‌. ئه‌و خانووه‌ یارمه‌تی گه‌میه‌کانی ده‌ریاوانی ‌داوه‌ که‌ به‌ خۆشی له‌نگه‌رگایه‌کان بدۆزنه‌وه‌ و بێ مه‌ترسی بچنه‌ ناویانه‌وه‌. چونکوو به‌رته‌نگه‌ ترسێنه‌ره‌کان دروست له‌ ده‌ره‌وه‌ی له‌نگه‌رگایه‌کان بوون. سپاش له‌و فانۆسه‌ بۆ دۆزینه‌وه‌ی پاپۆڕه‌کانی دوژمن که‌ڵکی وه‌رگرتووه‌. ئه‌و خانووه‌ له‌ رواڵه‌تدا پێکهاته‌یه‌کی به‌ستووی هه‌بووه‌ و بۆ ماوه‌ی 1600 ساڵ خۆی گرتووه‌، به‌ڵام له‌ گه‌ڵ ئه‌وه‌شدا به‌ هۆی تۆفانه‌ ده‌ریاییه‌کانی زستان و بوومه‌له‌رزه‌ زۆره‌کانه‌وه‌ له‌ ناو چووه‌. فانۆسی ئه‌لکساندریا دوو جۆر بورجی پاسه‌وانی هه‌بووه‌که‌ له‌ سه‌ر بستووه‌که‌ی چێ کراون. ئه‌و فانۆسه‌ سێ هێمای خانووبه‌ره‌یی هه‌بووه‌: ئه‌ستوونده‌کی لاکێشه‌یی شکڵ، پاژی هه‌شت پاڵووی ناوه‌ند و به‌شی سه‌ره‌‌وه‌ی که‌ لووله‌کی بووه‌ و بورجه‌کانی ئێشکگریشی له وێنده‌رێ بوون. له‌ سه‌ر یه‌ک بڵندایی ئه‌و سێ به‌شه‌ به‌ 110 تا 180 مه‌ترگه‌یشتووه‌. بێ له‌ هه‌ره‌می میسر تا ئه‌و ده‌مه‌ی که‌ بورجی ئێفێل له‌ 1889 ی زاییندا دروست کراوه‌، فانۆسی ئه‌لکساندریا به‌رزترین خانووی جیهان بووه‌.

............................................................ ............................................................ .........................

کۆته‌ڵه‌ زه‌به‌لاحه‌که‌ی رودس له‌ یۆنان

بڵندایی کۆته‌ڵه‌ لۆزه‌نده‌ره‌که‌ی رودس به‌ پایه‌‌که‌یه‌وه‌ به‌ قه‌د خانوویه‌کی 15 قاتی ئه‌مڕۆیی بووه‌. ئه‌و په‌یکه‌ره‌ شاکارێکی دیاری نژیاروانییه‌ که‌ له‌ سه‌ر دوڕگه‌ی رودس نزیک به‌ 280 ساڵ به‌ر له‌ زایین دروست کراوه‌. هیچ که‌س به‌ دروستی نازانێ که‌ ئه‌و په‌یکه‌ره‌ وه‌کوو چ ‌شتێک چووه‌ یان له‌ کوێ هه‌ڵکه‌وتووه‌. بۆچوونی زۆر‌ سه‌رنج راکێش ئه‌وه‌یه‌ که کۆته‌ڵی رودس له‌ سه‌ر ده‌رگانه‌ی له‌نگه‌رگایه‌کدا دروست کراوه‌ و ئه‌ستوونده‌کانی ئه‌م به‌راوبه‌ر داندراون، به‌ شێوه‌یه‌ک که‌ گه‌میه‌کان به‌ ناو پایه‌کانیدا تێپه‌ڕیون. له‌ راستیدا ئه‌و بۆچوونه‌ زۆر رێی تێده‌چێت. ئه‌و خانووه‌ باس له‌ ئاسته‌نگی و دژواریه‌کانی 3 سه‌ده‌ به‌ر له‌ زایین ده‌کات. هه‌روه‌ها بازرگانی له‌و به‌نده‌رگه‌یه‌دا له‌ کاتی دروستکردنی ئه‌و کۆته‌ڵه‌ دابه‌زیوه‌ و ئه‌و له‌نگه‌رگایه‌ له‌ بره‌وی ئابووری که‌وتووه‌. ئه‌و کۆته‌ڵه‌ به‌ یه‌کێ له‌ حه‌وت سه‌رسووڕهێنه‌ره‌که‌ی جیهان ده‌ژمێردرێت که‌ بۆ ماوه‌یه‌کی کورت و نزیک به‌ 53 ساڵ هه‌بووه‌.
............................................................ ............................................................ .........................

باغه‌ ئاوێزانه‌کانی بابل له‌ عێڕاق

له‌ عێڕاقدا باغه‌ ئاوێزانه‌کانی بابل به‌ یه‌کێ له‌ حه‌وت سه‌رسووڕهێنه‌ره‌که‌ی جیهان ده‌ژمێردرێن که‌ باس و دوانێکی زۆر هه‌ڵده‌گرن ، چونکوو تا ئێستاش هه‌ندێ له‌ دێرینه‌ناسان له‌ مه‌ڕ بوونیانه‌وه‌ به‌ گومانن. دوای ده‌سکه‌وتنی به‌ڵگه‌ سه‌ره‌کییه‌کان و که‌لاوه‌ جێ ماوه‌کانی ئه‌و سه‌رده‌مه‌ هه‌بوونیان سه‌لمێندراوه‌، ئه‌ویش له‌ پێوه‌رێکی که‌متر له‌وه‌‌ که‌ چاوه‌ڕوان ده‌کرا. له‌و نێوه‌دا پرسیارێک دێته‌ گۆڕێ که‌ ئه‌و باغه‌ ئاوێزانانه‌ بۆچی دروست کراون؟ له‌ وڵامی ئه‌و پرسیاره‌دا ده‌توانین بڵێین که‌ باوه‌ڕپێکراوترین به‌ڵگه‌ بریتی له‌وه‌یه‌ که‌ شانبوچاد نزاری دووهه‌م که‌ به‌ که‌سێکی ئیماندار ناسراوه‌، ئه‌و دامه‌زراوه‌ سه‌رسووڕهێنه‌ره‌ی بۆ خۆشحاڵکردنی هاوسه‌ره‌که‌ی 6 سه‌ده‌ به‌ر له‌ زایین دروست کردووه‌، چونکوو هاوسه‌ره‌که‌ی به‌ دیتنی دیمه‌نی چۆلگه‌یه‌کی وه‌ک بابیلۆن بۆ شوێنی ژیانی خۆی دڵته‌نگ و په‌رۆش بووه‌؛ شوێنێک که‌ رازاوه‌ به‌ چیا زه‌نوێر و لێڕه‌واره‌ سه‌وزه‌کان بووه‌. به‌و بۆنه‌وه‌ به‌ فه‌رمانی شا ئه‌و ته‌پۆلکه ده‌سکرده‌ سه‌وز و پاراوه‌‌ دروست کراوه‌ که‌ هه‌موو جۆره‌ دار و گوڵ و گیایه‌کی جوانی تێدا بووه‌. هێندێک ده‌ڵێن که‌ شاژنێکی ئاشووری ده‌سڕۆیشتوو ئه‌و باغانه‌ی بۆ سه‌یران و سه‌رگه‌رمی خۆی دروست کردووه‌‌ و هه‌ندێکی تر له‌ سه‌ر ئه‌و بڕوایه‌ن که‌ ئه‌و باغانه‌ به‌ ده‌ستووری شایه‌کی ئاشووری دروست کراون.

............................................................ ............................................................ .....................

ئه‌هرامی میسر(هه‌ره‌م(قووچه‌ک)ی خوفو)

هه‌ره‌می خوفو گه‌وره‌ترین هه‌ره‌می ناو ئه‌هرامه‌کانی میسره‌. ئه‌و خانووه‌ که‌ کۆنترین و گه‌وره‌ترین خانوو له‌ ناو حه‌وت سه‌رسووڕهێنه‌ره‌که‌ی جیهان دایه‌؛ ته‌نیا خانوویه‌که‌ که‌ تا ئێستا هه‌ر ماوه‌. هه‌ره‌می خوفو 2600 ساڵ به‌ر له‌ زایین دروست کراوه‌. ئه‌و هه‌ره‌مه‌ له‌ 4400 ساڵ به‌ر له‌ زایینه‌وه‌ تا ساڵی 1889 که‌ بورجی ئیڤل به‌ به‌رزایی 300 مه‌تر دروست کراوه‌؛ به‌رزترین خانووی دروسکراوی ده‌ستی مرۆڤ بووه‌. سنوور وکه‌وشه‌نی ئه‌و هه‌ره‌مه‌ به‌ قه‌د 6 پارچه‌ زه‌وی گه‌وره‌ی ناو شار ده‌بێت. زۆربه‌ی ئه‌و به‌ردانه‌ی که‌ له‌و خانووه‌دا ده‌کار کراون به‌ راده‌یه‌ک گه‌وره‌ن که‌ هه‌ر به‌ لۆری ده‌گوازرێنه‌وه‌. رووبه‌ری ناڕێکی ده‌ره‌وه‌ی ئه‌و هه‌ره‌مه‌ که‌ ئێمه‌ ئه‌مڕۆ ده‌یبینین، گۆڕخانه‌ی فیرعه‌ونێک به‌ ناوی خوفو بووه‌ که‌ له‌و کاته‌دا به‌ به‌ردی قسڵینی چوار پاڵووی رێک داپۆشراوه‌. فه‌رمانڕه‌وایانی دوای ئه‌و، پاشان ئه‌و به‌رده‌ به‌ نرخانه‌یان بۆ دروستکردنی گۆڕخانه‌ی خۆیان ‌دزیونه‌ته‌وه‌. ئه‌و کرده‌وه‌ بۆته‌ هۆی ئه‌وه‌ که‌ له‌ به‌رزایی هه‌ره‌م له‌ سه‌دا پێنج که‌م بێته‌وه‌ و به‌ به‌رزایی ئێستای که‌ 138 مه‌تره‌ بگات.‌ هه‌ره‌می خوفو له‌ سێ ژووری ته‌رم ناشتن پێکهاتووه‌. ژووری یه‌که‌م شوێنی ناشتنی شا، ژووری دووهه‌م شوێنی ناشتنی شاژن و ژووری سێهه‌م که‌ بۆ شوێنه‌ونی دزانی هه‌ره‌م بووه‌.

منبع: شیناو

مه‌م و زینی خانی

به‌فه‌رمووده‌ی دوكتۆر بلێچ شێركۆ:

حه‌زره‌تی ئه‌حمه‌دی خانی ساڵی (1061) مانگی به‌رامبه‌ر به‌ (1650 ) زایین له‌دایكبووه ‌، ساڵی (1105) مانگی به‌رامبه‌ربه‌ساڵی (1694) زایینی شاكاری مه‌م و زینی له‌ته‌مه‌نی (44 ) ساڵیدا هۆندووه‌ته‌وه‌ . باوكی (ئه‌لیاس ) له‌قه‌بیله‌ی خانی بووه‌ و له‌ ساڵی (1591 یا 1592) له‌بایه‌زید نیشته‌جێ بووه‌ . عه‌لائه‌دین سه‌جادی فه‌رموویه‌تی : ساڵی (1119)ی‌ مانگی ، كۆچی دوایی كردووه‌ و به‌پێی ئه‌و فه‌رمووده‌یه‌ (58 ) ساڵ ژیاوه‌ . ((تار خانی الی ڕبه‌ )) ئه‌م ڕسته‌ عه‌ڕه‌بیه‌ تاریخی كۆچی خانییه‌ . خانی وێڕای زمانی شیرینی كوردی- فارسی،توركی وعه‌ڕه‌بیشی زانیوه‌ . له‌مزگه‌وت وقوتابخانه‌كانی بایه‌زید ، ئورفه‌ ، خه‌لات و بدلیسدا خوێندوویه‌تی.
له‌گه‌ڵ زانایانی تورك و عه‌ڕه‌ب ئاڵوگۆڕی بیری كردووه‌ . مه‌م و زین كورتكراوه‌ی ناوی (( محه‌ممه‌د وزینه‌ت )) ه‌ .
مه‌م له‌ناوچه‌ی ئالان و زین له‌ناوچه‌ی بۆتان بووه‌ .شاكاری مه‌م و زین چه‌ندها جارله‌ شاره‌كانی برلین ، پاریس ، لینیگراد ، ئه‌ستامبول ، دمشق و تاران به‌ زۆربه‌ی زمانه‌كانی دنیا ، بۆنموونه‌ : ئاڵمانی ، فه‌ڕانسه‌وی ، ڕووسی ، عه‌ڕه‌بی ، توركی و ئه‌رمه‌نی وه‌رگێڕدراوه‌ته‌وه‌ . خانی به‌ ( فیرده‌وسی ) كوردستان ناوبانگی ڕۆیشتووه‌ .خانی زۆرتربه‌شاكاری مه‌م و زین ناوبانگی ده‌ركردووه‌ . شاكاری مه‌م و زین بۆ یه‌كه‌م جارله‌لایه‌ن زانا ( میران حه‌مزه‌ به‌گ ) له‌شاری ئه‌سته‌مبوڵ له‌ساڵی ( 1337-1335) مانگی له‌ ڕووی ده‌ستنووسی خوالێخۆشبوو مه‌لا عه‌زیزكوڕی شیریی مام زیدی چاپ كراوه ‌. ساڵی ( 1954) زایینی زانای پایه‌ به‌رز گیوی موكریانی له‌ (194 ) لاپه‌ڕه‌ وپێشه‌كیه‌كی به‌پێز له‌سه‌ر خانی ، له‌ هه‌ولێر چاپی كردووه‌ . بۆ یه‌كه‌مجار پیره‌ مێرد له‌سلێمانی له‌سه‌ر زاراوه‌ی سۆرانی به‌شانۆ ده‌ریهێناوه‌ . هه‌ژار كردویه‌تی به‌موكریانی . شاكاری مه‌م و زین له‌سه‌ریه‌ك (2673) به‌یت شێعره‌ . دوای سێ مانگ به‌سه‌رمردنی مه‌م و زیندا (ئوزوون حه‌سه‌ن) هێرش ده‌كاته‌سه‌ر میری جزیره‌ ( میر زین الدین ) . زۆری وه‌كوو قه‌ره‌ تاژه‌ الدین و چه‌كۆ و عارف و ده‌وروبه‌ریان به‌تۆڵه‌ی مه‌م و زین پشت له‌میر ده‌كه‌ن . میری‌ بێ سه‌ركرده‌ و بێ مشوورخۆریش له‌ هه‌مبه‌ر ئه‌و هێرشه‌ دا خۆی‌ ناگرێت و ده‌شكێت . ئوزون حه‌سه‌ن میر ده‌كوژێت و ته‌نانه‌ت سێ رۆژ جه‌نازه‌كه‌ی به‌ ده‌روازه‌ی شاره‌وه‌ ده‌بێت ؛ ئینجا ده‌ینێژن . تاژه‌دین حه‌وت ساڵ دوای‌ نه‌مانی مه‌م ده‌مرێت . (حه‌یزه‌بوون) دایكی مه‌لیك زێندین و زین و ئه‌ستی بووه‌ . مه‌م ، تاژه‌دین ، چه‌كۆ و عارف له‌ فه‌رمانده‌ ئازا و ناوداره‌كانی سپای میر ده‌بن . به‌كره‌ شۆڤار نۆكه‌ری میر بووه‌ . شاكاری مه‌م و زینی ئه‌حمه‌دی خانی كۆمه‌ڵێك تایبه‌تمه‌ندی ئه‌وتۆی تێدابه‌دی ده‌كرێت كه‌بێگومان له‌به‌رهه‌مه‌كانی ( 308 ) ساڵ له‌مه‌وبه‌ری نووسه‌رانی ده‌وروبه‌ری خانیدا نابیندرێن و ره‌نگه‌ له‌مڕۆشدا زۆر له‌ نووسه‌ران نه‌توانن كۆمه‌ڵه‌ خاڵێكی ئاوها به‌ قوه‌ت له‌ نووسراوه‌كانیاندا جێ بكه‌نه‌وه‌. بۆ نموونه‌: به‌ گوێره‌ی‌ لێ تێگه‌یشتنی خۆم له‌ شاكاری مه‌م و زین :
1- ئاماژه‌یه‌كه‌ بۆ قۆناغێكی میرایه‌تی و ده‌سه‌ڵاتداری له‌ چوار چێوه‌یه‌كی ته‌سكی فكریدا . وێنه‌یه‌كه‌ له‌ سه‌رده‌می خۆی و چۆنیه‌تی ژیانی كوردان . یان تایبه‌تمه‌ندیه‌كانی چینایه‌تی و جیاوازی فكری وه‌كوو دایكی زین و ئه‌ستی به‌ پیر ده‌ڵێ: ده‌وڵه‌مه‌ندن یان فه‌قیر، نه‌جیب زاده‌ن یان ... واته‌به‌ سه‌ره‌وه‌ بوونی بیری‌ خۆ به‌ گه‌وره‌گری‌ نژادی، خوێنی ، بنه‌ماڵه‌یی و ...
2- چه‌وساندنه‌وه‌ی ژن به‌ ده‌ست پیاو ، خوشك به‌ ده‌ست برا . واته‌ له‌سه‌ر یه‌ك جزیا دانی فكری‌ ، رووحی و جسمی به‌شێك له‌ مرۆڤه‌كان به‌ ده‌ستی به‌شێكی تر و بگره‌ بێ به‌شكردنیان له‌ ساكارترین ویست و بۆچوون . وه‌كوو زین نه‌یتوانی ته‌نانه‌ت بۆ جارێكیش ناوی‌ مه‌م بێنێت ، جا چ بگات به‌وه‌ی‌ بوێرێ‌ بڵێ ئه‌وینداریه‌تی .
3- شاكاری مه‌م و زین بنچینه‌یه‌كه‌ بۆ تێهاویشتنی به‌ردی بناغه‌ی خۆشه‌ویستی به‌ راستی و ئه‌مه‌گناسی به‌رامبه‌ر به‌ یه‌كتر له‌ كۆمه‌ڵگای‌ مرۆڤایه‌تیدا .
4- ده‌رسێكه‌ بۆ یه‌كتر ویستن و به‌ قسه‌ی فیتنه‌ و فه‌سادان نه‌كردن . وه‌كوو: به‌ ئاشكرا نواندوویه‌تی دووبه‌ره‌كی ، كارشكێنی و یه‌كتر نه‌ویستن سه‌ر ئه‌نجامه‌كه‌ی ئه‌وه‌ ده‌بێت كه‌ به‌ سه‌ر مه‌م و زین هات . واته‌ پێك نه‌گه‌یشتن . وه‌كوو به‌ سه‌ر بكره‌ شۆفار هات و له‌ كاتی ناشتنی مه‌م و زیندا قه‌ره‌تاژدین كوشتی و ئه‌ویش به‌ هیچ نه‌گه‌یی . وه‌كوو به‌ سه‌ر میر زێندین هات و هه‌مبه‌ر به‌ دوژمن له‌ شه‌ڕ دا خۆی‌ پێ نه‌گیرا ؛ ته‌نانه‌ت تێشكا و كوژرا و بگره‌ بوو به‌ هۆی‌ له‌ به‌ر یه‌ك چوونی میرنشینایه‌تیه‌كه‌ش .
5- گرنگی خانی و شاکاره‌كه‌ی له‌وه‌ دایه‌كه‌ هه‌رچه‌ند یه‌كه‌م و گه‌وره‌ترین شاعیری كورد نییه ‌، به‌ڵام ئه‌و بوو زمانی عامیانه‌ی بۆ زمانی ئه‌ده‌بی گۆڕی ،جوانكاری له‌زماندا كرد، ده‌لاقه‌یه‌كی تازه‌ی بۆزمانی كوردی كرده‌وه ‌، مه‌كته‌بێكی نه‌ته‌وه‌یی و نوێی داهێنا كه‌ تا ئه‌و ده‌م كه‌س به‌و رێچكه‌یه‌دا نه‌ڕۆیشتبوو .
6- له‌سه‌ریه‌ك خانی به‌چاوی رێزه‌وه‌ جوانمێری و مه‌ردایه‌تی هه‌ڵده‌سه‌نگێنێت و به ‌ئاشكراش پاڵه‌وانانی چیڕۆكه‌كه‌ی به‌چاوێكی مه‌زنانه‌وه‌ سه‌یرده‌كات و له‌ خه‌ڵكی ڕه‌شۆكیان هه‌ڵده‌هاوێرێت. واته‌ كه‌سایه‌تی پێدان له‌ زمانی ئه‌ده‌بیدا به‌ شێوه‌یه‌كی به‌رچاوتر له‌ زمانی سه‌رزاره‌كی .
7- گرنگی خانی له‌وه‌ دایه‌كه‌ئه‌وده‌م شانازی به‌زمانی زگماكی خۆیه‌وه‌ كردووه ‌، شانازی به‌ئاو و خاك و نیشتمانیه‌وه‌ كردووه ‌. هه‌ر وه‌كووله‌زۆرشوێنداسوێند به‌كوردستان ده‌خوات. یان ئه‌وده‌م كه‌مه‌م له‌سه‌ره‌مه‌رگدا ماڵئاوایی له‌نیشتمان ده‌كات و ده‌ڵێ: خواحافیزكوردستان ، ئیترناتوانم هه‌وات هه‌ڵمژم، له‌ كانیاوت بخۆمه‌وه‌ ، له‌رووبارت بپه‌ڕمه‌وه‌ و له‌ده‌شته‌كانت دانیشم .
8- شاكاری مه‌م و زین بوخچه‌یه‌كی داب و نه‌ریت پارێزه‌. وه‌كوو گۆڕینه‌وه‌ی ئه‌نگوستیله‌ی مه‌م و زین ، یان ئه‌ستی و قه‌ره‌تاژه‌دین به‌ یه‌كتر، به‌نیشانه‌ی دڵ گۆڕینه‌وه ‌، به‌نیشانه‌ی یه‌كتر له ‌بیرمان ، به‌نیشانه‌ی گرێبه‌ست و په‌یمان دان به‌ یه‌كتر له‌ ژیانی تاهه‌تاییدا .
9- به‌ نیگار كێشانی دڵ سافی و ساویلكه‌یی كورده‌ ، وه‌كوو نواندوویه‌تی كه‌به‌ته‌نیاجلك گۆڕینێك لایه‌نیان لێ ده‌گۆڕدرێت و به‌ سانایی سكاڵای‌ دڵی خۆیانی لا هه‌ڵده‌ڕێژن . وه‌كوو دایه‌ به‌جلكی دوكتۆرانی ئه‌وده‌م مه‌م و تاژه‌دینی زۆر سه‌یر لێ گۆڕا . هه‌روه‌ها ده‌كرێ بڵێین: لێدانی زه‌نگێكه‌ بۆ ئێمه‌ی‌ كوردانی ئه‌م چاخ و سه‌رده‌مه‌ش .
10- پابه‌ندبوونی كورده‌ به‌قه‌ول و بڕو سووربوونی له‌سه‌رقسه‌ی خۆی ئه‌گه‌ر به‌ زیانیشی بێت . وه‌كوو به‌كره‌شه‌یتان له‌پێناو به‌رژه‌وه‌ندی خۆیدا وای له‌میركرد كه‌ له‌ سه‌ر قسه‌ی‌ خۆی‌ سوور بیت و بڵێ سوێند به‌ ڕه‌چه‌ڵه‌كم زین ناده‌م به‌مه‌م و له‌سه‌رئه‌و قین ئه‌ستورییه‌ش تووشی ئه‌ورۆژ ڕه‌شیه‌ بێت كه‌ بوو .
11- گرنگێكی تری شاكاری مه‌م و زین له‌ وێچواندن و شوبهاندن دایه‌ ، ئه‌ویش به‌جوانی و لێزانی له‌جێگای خۆیدا . وه‌كوو ئه‌وكاته‌كه ‌له‌ زمان كچه‌كانه‌وه‌ به‌دایه ‌ده‌ڵێ: ئێمه‌باغین و تۆ باغه‌وان .
12- گرنگێكی تری شاكاری مه‌م و زین له‌وه‌ دایه‌ كه‌بێ گیان وه‌گیان دێنێت و له‌جیاتی ئه‌و قسه‌ ده‌كات، وه‌كوو ئه‌وشوێنه‌كه‌كاكه‌ مه‌م به‌چه‌می جزیره‌ ده‌ڵێ: خۆش به‌حاڵت كه‌هه‌میشه ‌سه‌رت له‌سه‌ر رانی مه‌عشوقه‌ی خۆته‌، كه‌خاكی پاكی كوردستانه‌. به‌ڵام چه‌م لێی وه‌جواب دێت و ده‌ڵێ: واش مه‌زانه‌ منیش بێ خه‌م بم ، منیش خه‌می دووركه‌وتنه‌وه‌ له‌نیشتمان و ده‌ردی ئاواره‌یی و په‌ڕیوه‌یی وه‌كوو خۆره‌گیانم ده‌خوات .
13- خاڵێكی تركه‌پێویسته‌له‌شاكاری مه‌م و زینداسه‌رنجی بدرێتێ قسه‌له‌سه‌ر (هه‌ست)ی شه‌شه‌مه‌، وه‌كووئه‌وكاته‌ی كه‌مه‌م له‌باغی میردا له ‌به‌رخۆیه‌وه‌ ده‌ڵێ: ناكا زین لێره‌ بێت و له‌پڕ زین ده‌رده‌كه‌وێت .
14- گرنگێكی به‌رچاوی ترله‌شاكاری مه‌م و زیندا له‌ خۆبووردوویی وفیداكاری تاژه‌دینه‌ به‌رامبه‌ر به‌دۆستایه‌تی له‌گه‌ڵ مه‌م. وه‌كووئه‌وده‌مه‌ی كه‌میربه‌سه‌رمه‌م و زیندا ده‌چێت كه‌له‌ناوباغ دابه‌یه‌كه‌وه‌ ده‌بن و تاژه‌دین بۆشێواندی بیری‌ میر و به‌لاڕێدا بردنی فكری‌ ئه‌و و چڵپاوخۆره‌كانی ئاگرله‌ماڵی خۆی به‌رده‌دات و مه‌م و زین نه‌جات ده‌دات .
15- خاڵێكی تری لێ وڕمان له‌شاكاری مه‌م و زیندا جاسوسی و چاوه‌دێری له‌ ڕاده‌به‌ده‌ری به‌كره‌شۆفار به‌ سه‌ر مه‌م و زین دایه‌، بۆنموونه‌ له‌ كاتی داڕشتنی پیلانی شه‌تره‌نج له‌نێوان میرزێندین و كاكه‌مه‌مدا ، وه‌كوو ره‌چاوكردنی زین و به‌ پیلان گۆڕینی جێگای میرو مه‌م بۆ به‌ره‌و ڕوو ویستانی مه‌م له‌گه‌ڵ زین و دۆڕاندنی له‌كایه ‌وگره‌و دا .كه‌ به‌ داخه‌وه‌ واش ده‌رچێت .
16- گرنگێكی ترله‌شاكاری مه‌م و زیندا ئه‌وه‌یه‌كه‌به‌ئاشكراله‌ناڕ ه‌واییه‌كان ده‌دوێت. وه‌كوو غه‌دركردن له‌زین و چه‌وساندنه‌وه‌ی به‌شێوه‌یه‌ك كه‌ئه‌و قه‌سروماڵه‌ی لێ ده‌كرێته‌ زیندان. وه‌كووكۆت و به‌ندكردنی مه‌م به‌تاوانی خۆشه‌ویستی و له‌سیاچاڵ كردنی. وه‌كوو به‌ زۆر پێخواردنی ژه‌هربه‌مه‌م به‌ده‌ستی به‌كره‌شه‌یتان كه‌ داڕشتنی پیلانه‌كه‌ش هه‌ر به‌ فیتی خۆی‌ ده‌بێت .
17- و نوقته‌ قوه‌تی زۆر گرنگی ئه‌وشاكاره‌ له‌مووژده‌ دایه ‌. مووژده‌ بۆ ئه‌وكه‌سانه‌ی كه ‌خۆڕاگرن . واته‌ با دڵنیابن كه‌ئاواتیان وه‌دی دێت . وه‌كوومه‌م و زین به‌خۆڕاگری خۆیان سه‌ركه‌وتن له‌ ئه‌وینداریاندا و به‌سپوتیان گه‌یاند و هه‌موو چاوچنۆكانیان به‌ چۆك داهێنان .هه‌روه‌ها مووژده‌ بۆ فیتنه‌وفه‌سادو سیخوڕان ، كه‌ ئه‌وانیش با دڵنیا بن سه‌رئه‌نجامی چڵپاوخۆری تێداچوونه‌.

هێرش بێتووشی

سه‌رده‌شت - 24/11/1380 ی‌ هه‌تاوی‌

قه‌ڵای‌ دمدم
(تۆڵه‌ی‌ بێ تاوانی!)


(1)

سه‌رچاوه‌كانی مێژوو به‌ درێژی‌ باسی ئه‌و رووداوه‌ گرنگه‌ی‌ ساڵی (1608)ی‌ له‌ دایكبوونیان كردووه‌ .له‌ رووی‌ گێڕانه‌وه‌ی‌ مێژووییه‌وه‌ به‌ ئاسانی ده‌توانین له‌ سه‌رچاوه‌ فارسی و كوردییه‌كاندا بۆ راستی ئه‌م بوێری‌ وبه‌ كۆمه‌ڵ شه‌هیدبوونه‌ی‌ كوردانی سه‌رشۆڕنه‌كه‌ری‌ قه‌ڵای‌ دمدم بگه‌ڕێین.
قاره‌مانانی قه‌ڵای‌ دمدم به‌ سه‌ركرده‌یی (خانی له‌پ زێڕ) تا دوا هه‌ناسه‌ و دوا دڵۆپی خوێن له‌ گه‌ڵ داگیركه‌ر دا شه‌ڕیان كرد و به‌ كۆمه‌ڵ مردنیان له‌ سه‌رشۆڕكردن به‌ باشتر زانی .
ئه‌م تابڵۆ بێ وێنه‌یه‌ له‌ ئه‌ده‌بیاتی كوردیدا زۆر به‌ به‌ربڵاوی‌ ره‌نگی داوه‌ته‌وه‌ . ئه‌گه‌ر هه‌ندێ‌ له‌ داستانه‌كانی تر له‌ داستانی فۆلكلۆره‌وه‌ بۆ داستانی نووسراو و هه‌ڵبه‌ست گۆڕابن ، ئه‌وا داستانی قه‌ڵای‌ دمدم له‌ رووداوی‌ مێژووییه‌وه‌ بووه‌ به‌ داستانی فۆلكلۆر و له‌ داستانی فۆلكلۆریشه‌وه‌ بووه‌ به‌ چیرۆكی سه‌ر شانۆ و رۆمانی نوێ‌ .
له‌ سه‌ره‌تای‌ سه‌ده‌ی‌ حه‌ڤده‌هه‌مه‌وه‌ تا ئه‌مڕۆ ئازایه‌تی جه‌نگاوه‌رانی قه‌ڵای‌ دمدم له‌ سه‌ر زار و زمانی گۆرانی بێژ و به‌یت بێژانی كورده‌ و له‌ هه‌موو ناوچه‌كانی كوردستاندا به‌ هه‌موو زاراوه‌كانی كوردی‌ ده‌گێڕدرێته‌وه‌ .
ئه‌و رووداوه‌ تراژیدیایه‌ی‌ قه‌ڵای‌ دمدمی لێكه‌وتۆته‌وه‌ ، ئه‌وه‌ندی‌ بڵێی تاڵ و دڵڕووشێن و برینێكی به‌رین و قووڵه‌ ، هه‌ندێكی بڵاو كراوه‌ته‌وه‌ و به‌شێكی زۆری‌ تا ئێستاش له‌ ده‌روازه‌ی‌ گه‌روه‌كاندا له‌ به‌ر زۆر بۆیان ! هه‌ر وا به‌ شاراوه‌یی ماوه‌ته‌وه‌ . رۆژهه‌ڵاتناسه‌كان گه‌لێك له‌ ئێمه‌ زیاتر بایه‌خیان به‌ كاره‌سات و رووداوی‌ قه‌ڵای‌ دمدم داوه‌ و وه‌ریشیانگێڕاوه‌ته‌وه‌ سه‌ر زمانی خۆیان .
زانای‌ كوردزمانی رووسیایی (ئۆردیخانی جه‌لیل) چه‌ند بابه‌تێكی گرنگی به‌رگوێ‌ كه‌وتووی‌ له‌ كاره‌ساتی داستانی دمدم وه‌رگێڕاوه‌ته‌وه‌ سه‌ر زمانی رووسی و له‌ گه‌ڵ پێشه‌كێكی به‌ پێزدا له‌ ساڵی (1967)ی‌ زاییندا بڵاوی‌ كردۆته‌وه‌ .
ئه‌سكه‌نده‌ر به‌گی توركمان – نووسه‌ر و میرزای‌ ده‌رباری‌ شاعه‌بباسی سه‌فه‌وی‌ ،كه‌ بۆ خۆی‌ شاهیدی‌ ئه‌و له‌شكركێشییه‌ و گرتنی قه‌ڵای‌ دمدم بووه‌ ، له‌ لاپه‌ڕه‌كانی (817-807)ی‌ كتێبی (عاله‌م ئارای‌ عه‌بباسی) دا ، به‌ پێچه‌وانه‌ی‌ هه‌ندێ‌ له‌ مێژوونووسه‌ چه‌واشه‌كاره‌كان ، مێژوو بۆ پێخۆشبوون و به‌ردڵكه‌وتنی كه‌س و بوغزاندنی كه‌س ناشێوێنێت و راستییه‌كان وه‌كوو خۆی‌ ده‌گێڕێته‌وه‌ . به‌ راشكاوی‌ له‌ ده‌ورانی ره‌شی سه‌ره‌ڕۆیی كوشت و كوشتاری‌ پاشایه‌كی وه‌كوو شاعه‌بباسی زۆردار و پیاوه‌تی ئه‌میرخان و ئازایه‌تی كوردان ده‌دوێت و بێ په‌رده‌ دوژمنایه‌تی ئه‌و شایه‌ له‌ گه‌ڵ كوردان ئاشكرا ده‌كات كه‌ چۆن به‌ خوێنی سه‌ریان تینوو بووه‌ و ده‌ڵێ :
- ((له‌ نێو كورداندا باوه‌ ده‌ڵێن : له‌ پێش ئیسلامدا، له‌ سه‌رده‌می ساسانیه‌كان هه‌ر له‌و شوێنه‌ قه‌ڵایه‌ك هه‌بووه‌ كه‌ پێی گوتراوه‌ ، قه‌ڵای‌ دمدم . ئه‌و قه‌ڵایه‌ له‌ شه‌ڕێكی مه‌زندا گیراوه‌ و خاپوور كراوه‌ .
قه‌ڵای‌ دمدم له‌ سه‌ر دوندی‌ كێوێكی یه‌كجار به‌رز دروست كراوه‌ ، كه‌ پارچه‌ به‌ردێكی درێژی‌ ته‌سكی باریكه‌ ، چه‌شنی پشتی گا . لای‌ باكوور و باشووری‌ قه‌ڵاكه‌ ، دوو دۆڵی زۆر قووڵ هه‌یه‌ كه‌ كه‌س ناتوانێ پێیان هه‌ڵگه‌ڕێ‌ ، هه‌ر بۆیه‌ ئه‌م دوو به‌ره‌ی‌ قه‌ڵاكه‌ پێویستی به‌ دیوار و شووره‌ نییه‌ .
له‌ لای‌ رۆژهه‌ڵاته‌وه‌ پاڵی وه‌ به‌رزایی چیا داوه‌ و شووره‌یه‌كی زۆر ته‌واوی‌ بۆكێشراوه‌ و بورجی بڵندی‌ هه‌ن و ده‌رگایه‌كی هه‌یه‌ .
لای‌ رۆژاوا كه‌ له‌ گۆڕایی نزیكتره‌ ، شووره‌یه‌كی یه‌كجار قایمی هه‌یه‌ و ده‌رگایه‌كی به‌ره‌و باشوور ده‌كرێته‌وه‌ . له‌ ده‌روازه‌كه‌وه‌ بۆ عه‌رز، رێگایه‌ك به‌ نێو به‌رداندا هه‌یه‌ كه‌ هێنده‌ باریك و ته‌نگه‌به‌ره‌ ،سواركارێكی به‌ زه‌حمه‌ت تێوه‌ ده‌چێت...
ئاوی‌ قه‌ڵا له‌ ئه‌ستێره‌یه‌كی گه‌وره‌ دا ئه‌نبار ده‌كرێت‌ ، كه‌ به‌ هۆی‌ به‌فر و بارانی ساڵ ئاوه‌كه‌ی‌ دابین ده‌كه‌ن . به‌ڵام له‌ لای‌ باكووره‌وه‌ ، له‌ نێو گڵیدا ، نیزیكی قه‌ڵا ، كانیه‌ك هه‌یه‌ ئاوه‌كه‌ی‌ زۆر كه‌مه‌ ، ئه‌میرخان جۆگه‌ی‌ بۆ كێشاوه‌ و رێی بۆ كردووه‌ته‌وه‌ و خستوویه‌ته‌ سه‌ر ئه‌ستێره‌كه‌ . ئاوی‌ ئه‌و كانیه‌ له‌ ئێواره‌وه‌ تا به‌یانی ئه‌ستێره‌كه‌ پڕ ده‌كات ، به‌ڵام هه‌ر به‌شی رۆژێكی قه‌ڵانشینان ده‌بێت ...
ئه‌م قه‌ڵایه‌ له‌ پێنج قه‌ڵا پێكهاتووه‌ ، یه‌كیان ئه‌سڵی قه‌ڵاكه‌یه‌ ، دووهه‌میان قه‌ڵای‌ خواره‌وه‌ ، یه‌ك (سوڵق) و یه‌ك (بوزڵق) و ئه‌وی‌ دیكه‌یان بورجی گه‌وره‌ی‌ ده‌ره‌وه‌ی‌ ده‌رگای‌ رۆژهه‌ڵاته‌ ، كه‌ له‌ پێشدا باسمان كرد . هه‌ر پێنجیان ئه‌وه‌نده‌ به‌رز و قایمن ، كه‌ په‌یكی تیژڕۆی‌ بیر و مێرووله‌ی‌ خه‌یاڵ رێیان تێ نابات و وێیان هه‌ڵناگه‌ڕێت‌ ...
كاتێك خاوه‌ن شكۆ (ئیعتمادولده‌وله‌) وه‌زیری‌ شاعه‌بباس له‌ گه‌ڵ ئه‌میره‌كان بڕیاری‌ گرتنی قه‌ڵا ده‌ده‌ن ، خه‌یمه‌ و باره‌گای‌ شه‌ڕی‌ له‌ ده‌وره‌ ده‌خه‌ن . ده‌سبه‌جێش پێنج سه‌د تفه‌نگچی له‌ له‌شكری‌ تایبه‌تی خاوه‌ن شكۆ شاعه‌بباس به‌ سه‌ركردایه‌تی سه‌فه‌رقولی‌ به‌گی یوزباشی و قۆڕچییه‌كانی ، ده‌گه‌نه‌ جێ . گه‌نجعه‌لی خانیش ، كه‌ له‌ ته‌ورێز بوو ، به‌ له‌شكرێكی په‌رداخه‌وه‌ به‌ هیمدادیانه‌وه‌ دێت‌ .
به‌ره‌كانی شه‌ڕ به‌م چه‌شنه‌ له‌ دژی‌ ئه‌میرخان دابه‌ش كران :
حه‌سه‌نخان و ئه‌میرخانی هاوڕێی و تفه‌نگچیه‌كانی ئیسفه‌هانی كه‌ میرفه‌تاح سه‌ركرده‌یان بوو ، بۆ به‌ری‌ رۆژهه‌ڵات دانران و به‌ری‌ رۆژاواش به‌ پیربوداقخان ئه‌سپێردرا . مراد سوڵتانی چینی و خه‌لیل سوڵتان و محه‌ممه‌د ته‌قی به‌گ ، له‌ به‌رامبه‌ر قه‌ڵایچه‌ی‌ بوزڵق راگیران و پاراستنی ده‌روازه‌ی‌ ئه‌ولا به‌ گه‌نجعه‌لیخان ئه‌سپێردرا . تفه‌نگچیانی مازنده‌رانی ده‌گه‌ڵ سه‌فه‌رقولی به‌گ و قۆڕچی چگنی بۆ به‌ری‌ باكووری‌ قه‌ڵا دیاری‌ كران . به‌رخورداربه‌گی ئه‌نیس و تۆپچییه‌كانی ، به‌ دوو تۆپی گه‌وره‌ و یه‌كی بالیمزه‌وه‌ دامه‌زران.قه‌بان سوڵتان بیگدلی به‌ سه‌ركرده‌ی‌ تۆپخانه‌ دانرا .
سه‌ره‌تا تۆپێكی بچووكیان له‌ ده‌ریای‌ ره‌شه‌وه‌ به‌ كه‌شتی هێنا و له‌ سه‌نگه‌ری‌ حه‌سه‌نخان دابه‌سترا ...
جه‌لالییه‌كان به‌ سه‌ر به‌شه‌كانی له‌شكر دا دابه‌ش كران . پێنج هه‌زار توومه‌ن زێڕی‌ شا عه‌بباس كه‌ بۆ باربووی‌ جه‌لالییه‌كان هێنرابوو ، به‌ سه‌ریاندا دابه‌ش كرا . بۆ هه‌ر هۆزێكیان جێ هه‌وارێك له‌ پێش چاو گیرا ...
له‌ به‌ر وشكه‌ساڵی و كه‌م بارانی ، ئاوی‌ ئه‌ستێره‌كه‌ی‌ قه‌ڵا زۆری‌ له‌ كه‌می دابوو ، ئه‌وه‌ی‌ مابووش بۆنی گرتبوو و بۆ خواردنه‌وه‌ نه‌ده‌بوو . قه‌ڵانشینه‌كان له‌ به‌ر كه‌م ئاوی‌ سه‌خڵه‌ت ببوون و وه‌ك ماسی نێو تۆڕ ، هه‌ڵبه‌ز هه‌ڵبه‌زیان بوو . له‌ گه‌ڵ ئه‌وه‌شدا ئازایانه‌ شه‌ڕیان ده‌كرد .
كورده‌كان له‌ به‌ری‌ به‌یانییه‌وه‌ ده‌ڕژانه‌ سه‌نگه‌ره‌وه‌ و شه‌ڕی‌ باشیان ده‌كرد . ده‌م به‌ ده‌م هاڕه‌ی‌ تیژپه‌ڕی‌ تیری‌ ئه‌وان په‌یامی ئه‌جه‌لی به‌ گوێی غازییه‌كاندا ده‌چرپاند .
له‌ سه‌نگه‌ری‌ حه‌سه‌نخانه‌وه‌ ئه‌و تۆپه‌ی‌ به‌ره‌و بورجه‌كه‌ دامه‌زرابوو ، پاش بیست رۆژ ، بگره‌ مانگێك تۆپ باران ، چڕژێكی له‌ بورجه‌كه‌ كردبوو ، به‌ڵام هێشتا وا نه‌بوو كه‌س پێیدا وه‌سه‌ر بكه‌وێت‌ .
به‌رده‌وام له‌ هه‌واڕا به‌ تۆپ و تفه‌نگ ، له‌ ئه‌رزه‌وه‌ به‌ نێزه‌ و شمشێر و گورز و خه‌نجه‌ر و تیر و كه‌وان و تووره‌كه‌ و سه‌وه‌ته‌ رێژكردنی سه‌نگه‌ران ، له‌ ژێر ئه‌رزه‌وه‌ به‌ بودڕ و خه‌نده‌ك لێدان ، هێرش ده‌كرایه‌ سه‌ر قه‌ڵا .
كورده‌كان زۆر هه‌راسان ببوون . كه‌ شه‌و راده‌شكا ، لاوی‌ ئازا و ته‌یار و په‌رداخ و چه‌كدار ده‌هاتنه‌ ده‌رێ‌ و له‌ ده‌وره‌ی‌ سوڵق ، شه‌ڕ ده‌س پێده‌كرا و ئازایه‌تیان ده‌نواند .له‌م لایه‌شه‌وه‌ مه‌شخه‌ڵ هه‌ڵده‌گیرسان و له‌ به‌ر رووناكایی مه‌شخه‌ڵان ، تفه‌نگچییه‌كان به‌ربه‌ره‌كانیان ده‌كرد . هه‌موو شه‌وێ‌ ژماره‌یه‌ك له‌ هه‌ر دوو لایان ده‌كوژران و بریندار ده‌كران ...)
دوای‌ گه‌لێك فرت و فێڵی نامرۆڤایه‌تیانه‌ ، كه‌ هه‌ر هیچیان پێ له‌ گه‌ڵ قه‌ڵا و قه‌ڵانشینانی ناكرێت‌ ، له‌ رێگایه‌كی تره‌وه‌ بۆی‌ ده‌چن و به‌ پێی پیلانێكی له‌ پێشدا دارێژراو داوای‌ وتووێژ له‌ گه‌ڵ خان ده‌كه‌ن و لێی ده‌گێڕنه‌وه‌ میوانیان بێت و به‌ رواڵه‌ت پێك بێنه‌وه‌ . با بزانین ئه‌سكه‌نده‌ر به‌گ ئه‌و باسه‌مان چۆن بۆ ده‌گێڕێته‌وه‌ :
- (( خان ئه‌بداڵی موكریانی ناردرایه‌ قۆناغی ئه‌لیاس خه‌لیفه‌ ، كه‌ له‌و كاته‌ دا ئه‌لیاس خه‌لیفه‌ خۆی‌ له‌ سه‌نگه‌ر دابوو . كاتێك هاته‌وه‌ ، دیتی خان ئه‌بداڵ به‌ خۆی‌ و هاواڵه‌كانییه‌وه‌ به‌ چه‌كه‌وه‌ دانیشتوون ، ئه‌لیاس خۆی‌ له‌ خزمه‌تكاره‌كانی تووڕه‌ كرد ، كه‌ بۆچی چه‌ك و به‌رگی شه‌ڕتان له‌ براده‌ران وه‌رنه‌گرتووه‌ كه‌ سووك و ئاسووده‌ دابنیشن . ئه‌وسا فه‌رمانی ده‌ركرد كه‌ چه‌ك و به‌رگی شه‌ڕیان لێ وه‌ربگرن .
خان ئه‌بداڵ و هاواله‌كانی وه‌كوو پیلانێك هه‌ست به‌و هه‌ڵوێسته‌ ده‌كه‌ن و ده‌سبه‌جێ له‌ جێی خۆیان راده‌په‌ڕن و شیران هه‌ڵده‌كێشن ، ئه‌لیاس خه‌لیفه‌ ده‌كوژن و چه‌ند كه‌س له‌ خزم و پیاوه‌كانیشی له‌ نێو خێوه‌تدا بریندار ده‌كه‌ن . غازیه‌كانی قه‌راداغلوو به‌ مه‌ ده‌زانن و به‌ شیری‌ رووته‌وه‌ له‌ خێوه‌ت وه‌ژوور ده‌كه‌ون ، خان ئه‌بداڵ و هاوڕێكانی له‌ت و په‌ت ده‌كه‌ن .
ئه‌وجار قزڵباشی غه‌زاكه‌ر ڕۆ بوونه‌ شیران و ده‌سه‌ر كه‌سه‌وه‌ نه‌چوون . له‌شكری‌ تووڕه‌ ، وای‌ ده‌ست به‌ كوشتار كرد ، كه‌ ئه‌و كه‌سانه‌ی‌ شه‌ش مانگ له‌ وه‌ی‌ پێشیش هاتبوونه‌ ده‌ر ، ده‌رباز نه‌بوون . ته‌ڕ و وشك پێكه‌وه‌ سووتا . ئه‌وانه‌ی‌ له‌ قه‌ڵاش مابوونه‌وه‌ ئاسه‌واریان لێ نه‌هێشتن ... ))

رابردوویه‌كی شه‌مزاو

http://www.shenaw.com/uploads/1316295023_krmashan.jpg



وردبوونه‌وه‌یه‌ك له‌ زمان و پێناسی كورد له‌ كرماشان

زمانی كوردی‌ مێژوویه‌كی چه‌ند هه‌زار ساڵه‌ی‌ هه‌یه‌ و ته‌نانه‌ت له‌ كه‌تیبه‌كانی ((بێستوون)) و ((تاقی بووستان)) یش كۆنتره ‌. په‌ڕتووكی ئاوێستا كه‌ یه‌كێ له‌ گرنگترین به‌ڵگه‌ نووسراوه‌كانی وڵاتی ئێرانه‌ ، به‌ پێی وته‌ و نووسراوی‌ زۆربه‌ی‌ هۆزان و كارناسان به‌ هه‌ورامی (گۆرانی) نووسراوه‌ ، یان لانی‌ كه‌م له‌ ناو زمان و زاراوه‌كانی ئێستای‌ ئاریاییدا له‌ هه‌ورامی نزیكتره‌ . زمانی كوردی‌ یه‌كێ له‌ زمانه‌ سه‌ربه‌خۆ و ریشه‌داره‌كانی هیند و ئاریایی (هیند و ئێرانی)یه‌ . هه‌ر وه‌ك ((مینورسكی)) و ((سه‌رسیدنی ئیسمیت)) زمانی كوردییان به‌ زمانێكی سه‌ربه‌خۆ و جیا له‌ هه‌ر زمانێكی تر ژماردووه‌ و به‌ دایكی زمانه‌كانی تری‌ ئێرانی وه‌ك فارسی و... ناو بردووه‌ . دره‌ختی زمانی كوردی‌ لك و پۆیه‌كی زۆری‌ لێده‌بێته‌وه‌ . بۆ نموونه‌ ((میرشه‌ره‌ف خانی بدلیسی )) زمانی كوردی‌ به‌ چوار لكی سه‌ره‌كی ((كرمانج ، گۆران ، لوڕ و كه‌لهوڕ)) دابه‌ش كردووه‌ و مینورسكی زمانی كوردی‌ به‌ سی لكی ئه‌رده‌ڵانی باشوور ، كه‌لهوڕی‌ رۆژهه‌ڵات ، سۆرانی و موكریانی باكوور (كرمانجی) دابه‌ش كردووه‌ . به‌ڵام ئه‌مڕۆكه‌ له‌ شیاوترین شێوه‌ی‌ دابه‌شبووندا زمانی كوردی‌ به‌ سه‌ر چوار زاراوه‌ و زیاتر له‌ ده‌یان شێوه‌زار، به‌ شێوه‌ی‌ خواره‌وه‌ دابه‌ش ده‌بێت :
1- كرمانجی باكوور كه‌ كورده‌كانی توركیه‌ ، بادینانی عێڕاق و به‌شێك له‌ ئازه‌ربایجانی رۆژاوا و خوڕاسان و... قسه‌ی‌ پێده‌كه‌ن .
2- كرمانجی ناوه‌ندی‌ یا سۆرانی كه‌ كورده‌كانی سلێمانیه‌ ، هه‌ولێر ، موكریان و ئه‌رده‌ڵانی پێی ده‌دوێن .
3- كرمانجی باشوور كه‌ خه‌ڵكی كه‌لهوڕ ، له‌ك ، لوڕ ، فه‌یلی و به‌ختیاری‌ به‌و شێوه‌ زاره‌ قسه‌ ده‌كه‌ن .
4- گۆرانی كه‌ هه‌ورامی ، زازایی و ... بن لكه‌كانی ئه‌و شێوه‌ زاره‌ن .

كرماشان ، زمان و پێناسی كورد

واژه‌ی‌ كرماشان كه‌ له‌ وشه‌ی‌ كرمانج وه‌رگیراوه‌ به‌ واتای‌ گجه‌ و وه‌رزێر دێت و كرماشان كۆی‌ كرماجان / وه‌رزێرانه‌ و هیچ پێوه‌ندی‌ به‌و ناوه‌ هه‌ڵبه‌ستراوه‌وه‌ نییه‌ كه‌ ده‌ڵێ ((به‌هرام)) شای‌ كرمان ، كاتێك بووه‌ به‌ فه‌رمانڕه‌وای‌ كرماشان ، به‌ بۆنه‌ی‌ فه‌رمانڕه‌وایی و شایه‌تی خۆیه‌وه‌ ناوی‌ ئه‌و شوێنه‌ی‌ ((كرمان + شا)) كه‌ ناسناوی‌ خۆی‌ بووه‌ داناوه‌ ، ئه‌وه‌ هه‌ڵه‌یه‌كی جێكه‌وتوویه‌ و هیچ پێوه‌ندی‌ به‌ كرماشانه‌وه‌ نییه‌ . به‌ڵام به‌ داخه‌وه‌ واژه‌ی‌ كرمانشا له‌ سه‌رده‌می قاجاره‌وه‌ هاته‌ ناو ئه‌ده‌بیاتی نووسراوی‌ ئیداره‌كانه‌وه‌ و خه‌ڵكیش له‌ نووسراوه‌كانیاندا ناچار بوون وشه‌ی‌ به‌ هه‌ڵه‌جێكه‌وتووی‌ ((كرمانشا)) له‌ بری‌ ((كرماشان)) به‌ كار ببه‌ن و ئه‌وه‌ش یه‌كه‌م هه‌نگاوی‌ پاكتاو و سڕینه‌وه‌ی‌ ناسنامه‌ له‌ گه‌وره‌ترین و به‌رچاوترین شاری‌ كوردستان بوو .
كرماشان تا به‌ر له‌ هاتنه‌ سه‌ركاری‌ قاجاره‌كان یه‌كێ له‌ ناوه‌نده‌ گرنگه‌كانی راپه‌ڕین و جوڵانه‌وه‌ رزگاریخوازه‌كانی كورد بووه‌ . بۆ نموونه‌ دوای‌ راگوێزی‌ ده‌سه‌ڵات له‌ ماده‌وه‌ بۆ پارس به‌ هۆی‌ ((كورش)) ه‌وه‌ ، یه‌كه‌م راپه‌ڕین بۆ راگواستنه‌وه‌ی‌ ده‌سه‌ڵات بۆ ماده‌كان به‌ هۆی‌ ((گئوماتا)) له‌ كرماشان سه‌ری‌ هه‌ڵدا . هه‌ڵكه‌ندنی وێنه‌ی‌ به‌ كۆیله‌گرتنی ئه‌و كورده‌ شۆڕشگێڕه‌ به‌ هۆی‌ داریوشه‌وه‌ له‌ بێستوون ، به‌ خۆڕایی له‌و ده‌ڤه‌ره‌ كه‌نده‌كاری‌ نه‌كراوه‌ . هه‌روه‌ها له‌ سه‌رده‌می هێرشی عه‌ڕه‌به‌كان بۆ سه‌رئێران و خۆسه‌پاندنیان به‌ سه‌ر ئه‌م وڵاته‌ و وڵاتانی تری‌ ده‌ورووبه‌ردا ، ئه‌وه‌ كرماشان بوو كه‌ ئایین و زمانی عه‌ڕه‌به‌كانی به‌گه‌ن نه‌كرد و وه‌ك ناوه‌ندی‌ پارێزه‌ر و په‌ره‌پێده‌ری‌ زمان و ئایینی كوردان به‌رگری‌ له‌ خۆی‌ كرد . له‌ راستیدا ده‌سپێكی راپه‌ڕینه‌كان له‌ دژی‌ خۆسه‌پاندنی عه‌ڕه‌به‌كان ، له‌ ناوچه‌كانی كرماشان و كێوه‌كانی ((شاهۆ)) و ((داڵاهۆ)) دا له‌ ژێر ناوی‌ شۆڕشی نه‌ته‌وه‌یی / دینی ((یارسان)) سه‌ری‌ هه‌ڵ دا . ئه‌و بزوتنه‌وه‌ دینییه‌ شێوه‌ خۆسازدانه‌وه‌یه‌ك و جاڵه‌بوونه‌وه‌یه‌ك بۆ سه‌رده‌می پێش هورووژمی عه‌ڕه‌به‌كان و ره‌دكردنه‌وه‌ی‌ دینی بێگانه‌ بوو . ئه‌وه‌ له‌ حاڵیك دابوو كه‌ ته‌واوی‌ مه‌ڵبه‌نده‌كانی تری‌ ئێران و وڵاتانی وه‌ك میسر و ... وێڕای‌ ئایین ، زمانی عه‌ڕه‌بیشیان قبوڵ كردبوو و به‌رهه‌مه‌كانی خۆیانیان به‌و زمانه‌ ده‌نووسین . بۆ نموونه‌ به‌رهه‌مه‌كانی ((ئیبنی سینا)) ، ((غه‌زالی)) ، ((بیروونی)) و ... به‌ڵگه‌یه‌كی زیندووی‌ ئه‌م وته‌یه‌ن . به‌ڵام كرماشان به‌ ته‌نیایی و به‌ پشتیوانی خه‌ڵكه‌كه‌ی‌ پێناس و زمانی كوردی‌ پاراست و یه‌كه‌مین به‌رهه‌می نووسراوی‌ په‌خشان و هۆنراوی‌ كوردی‌ تایبه‌ت به‌و سه‌رده‌مه‌یه‌ كه‌ بریتین له‌ هۆنراوه‌كانی((باباتاهیر))و ئامۆژگاریه‌كان و هۆنراوه‌ دینیه‌كانی یارسان .
كرماشان له‌ سه‌رده‌مه‌كانی دواتریشدا ناوه‌ندی‌ راپه‌ڕین و ناساندنی پێناس و زمانی كوردی‌ بووه‌ . بۆ نموونه‌ ((كه‌ریم خانی زه‌ند)) به‌ هه‌وڵ و تێكۆشانی به‌ره‌باب و بنه‌ماڵه‌كانی ((كه‌لهوڕ)) ، ((زه‌نگه‌نه‌)) ، ((زه‌ند)) ، ((له‌ك)) و ((لوڕ)) به‌ پاشایه‌تی ئێران گه‌یشت و بۆ جارێكی تر كوردی‌ به‌ هێز و ده‌سه‌ڵات گه‌یاندنه‌وه‌ كه‌ به‌ شایه‌دی‌ مێژوو ئه‌و سه‌رده‌مه‌ یه‌كێ له‌ خۆشترین و ئارامترین سه‌رده‌مه‌كانی مێژووی‌ پاشایه‌كانی وڵاتی ئێران بووه‌ . چونكوو كه‌ریم خانی زه‌ند هه‌رگیز تاڵان و قه‌ڵاچۆی‌ به‌ كۆمه‌ڵی خه‌ڵكی نه‌كرد و وه‌كوو ده‌وره‌كانی به‌ر له‌ خۆی‌ په‌لاماری‌ هیچ وڵاتێكی نه‌دا . هێزه‌ چه‌كداره‌كانی كورد شان به‌ شانی سه‌رۆكی خۆیان سه‌لماندیان كه‌ به‌ راست پاشماوه‌كانی ((دیاكۆ)) ی‌ مادن ، ئه‌و مادانه‌ی‌ كه‌ یه‌كه‌م حكومه‌تی شۆڕایی و هه‌ڵبژێردراویان له‌ مێژووی‌ ئێراندا دامه‌زراند . له‌ راستیدا كرماشان دواتریش له‌ ناو ئێران و كوردستاندا رۆڵێكی گرنگی گێڕاوه‌ كه‌ وه‌ك نموونه‌ ده‌كرێ‌ به‌ پێكهێنانی كابینه‌ی‌ وه‌زیرانی ده‌وڵه‌تی كۆچه‌ر به‌ سه‌رۆكایه‌تی ((نیزاموسه‌ڵته‌نه‌ی‌ مانی)) ،مه‌شرووته‌خوازی‌ ((یارمحه‌ممه‌دخان)) و راپه‌ڕینه‌كانی ((داودخان)) و ((زه‌نگه‌نه‌)) و ((قه‌ده‌م خێر)) و شه‌ڕ و تێكهه‌ڵچوون له‌ گه‌ڵ رووس و ئینگلیسدا ئاماژه‌ بكرێ‌ .
دوژمنانی ئێران و كوردستان به‌ گرنگ نرخاندنی رۆڵی ناوه‌ندیه‌تی كرماشان له‌ سه‌رده‌مه‌ جیاوازه‌كاندا هه‌وڵیان داوه‌ ئه‌و ده‌ڤه‌ره‌ له‌ ته‌وه‌ریه‌تی شۆڕشه‌ ئازادی‌ ویسته‌كان بخه‌ن و زۆرتر به‌ خۆیه‌وه‌ خه‌ریك بكه‌ن . بۆ راسته‌ڕێكردنی ئه‌و ویسته‌شیان به‌ شێوه‌یه‌كی كۆجێ و گه‌ڵاڵه‌كراو له‌ سه‌رده‌می ((محه‌ممه‌د عه‌لی میرزای‌ ده‌وڵه‌ت شا)) وه‌ هه‌وڵیان داوه‌ شێوه‌ دابڕانێك له‌ پێناس و كولتووری‌ خۆیی له‌ كرماشاندا په‌ره‌ پێ بده‌ن . ده‌وله‌تشای‌ قاجار بۆ راپه‌ڕاندنی ئه‌و ئه‌ركه‌ی‌ زۆرتر له‌ بازرگانان ، كاربه‌ده‌ستانی ناوچه‌یی و لێپرسراوی‌ ئیداره‌كان كه‌ زۆرتر تاسه‌باری‌ پله‌ و پایه‌ و پاراستنی بار و دۆخی خۆیان بوون ، كه‌ڵكی وه‌رگرتووه‌ و هه‌وڵی داوه‌ راسته‌وخۆ یان ناراسته‌وخۆ تێیان بگه‌یێنێ كه‌ شه‌رتی مانه‌وه‌یان له‌و پله‌ و پایانه‌دا پێوه‌ندی به‌ چوونه‌ ژێر باری‌ فه‌رهه‌نگ و زمانی زاڵ و فه‌رمی واته‌ فارسییه‌وه‌ هه‌یه‌ . له‌ ره‌گه‌وه‌ هێنان و بژاركردنی پێناسی كوردی‌ له‌ كرماشان له‌و ده‌هۆیه‌وه‌ ده‌ستی پێكرد . له‌ راستیدا پێویسته‌ ئاماژه‌ به‌وه‌ش بكرێ‌ كه‌ بارودۆخی جوگڕافیایی و به‌ پیت و رێژه‌وی‌ خاكی كرماشان و هه‌ڵكه‌وتنی له‌ سه‌ر رێگای‌ بازرگانی ((به‌غدا)) / ((خوڕاسان)) و زیاره‌تگا مه‌زنه‌كانیش بۆته‌ هۆی‌ ئه‌وه‌ كه‌ هه‌ندێ‌ كه‌سی به‌ ناو كاسب و بازرگان له‌و شاره‌ نیشته‌جێ بن ، كه‌ به‌ هۆی‌ ده‌سترۆیشتوویی ئه‌وان و بێگانه‌په‌رستی كورده‌كانه‌وه‌ به‌ شێوه‌یه‌كی به‌رچاو و دیارتر له‌ ناو خه‌ڵكیدا ده‌ركه‌ون . ئه‌و جۆره‌ سیاسه‌تانه‌ له‌ سه‌رده‌می ره‌زاخاندا زیاتر په‌ره‌یان پێ درا . ره‌زاخان به‌ چاولێكه‌ری‌ (ئاتاتورك) و هاوبیری‌ له‌ گه‌ڵ عه‌ڕه‌به‌كانی عێڕاقدا كه‌وته‌ ئه‌و هه‌وڵه‌وه‌ شارێكی گه‌وره‌ی‌ وه‌ك كرماشان كه‌ وه‌ك جه‌مسه‌ر و ناوه‌ندی‌ ناوچه‌ كوردنشینه‌كانی ئێران چاو لێده‌كرا ، له‌ ناوه‌ندیه‌تی بخات و وه‌ك ناوه‌ندی‌ پارێزگایه‌كی بچكۆله‌ی‌ لێ بكاته‌وه‌ . بۆ گه‌یشتن به‌و ویسته‌شی پارێزگای‌ پێنجه‌می به‌ چه‌ند پارێزگا دابه‌ش كرد . ئه‌و كاته‌ی‌ كه‌ ئاتاتورك حاشای‌ له‌ بوونی كورده‌كانی ((دیاربه‌كر)) ده‌كرد و به‌ توركه‌ كێویلكه‌ی‌ ناو ده‌بردن ، عه‌ڕه‌به‌كان له‌ هه‌وڵی به‌ عه‌ڕه‌ب كردن و سه‌پاندنی پێناسی عه‌ڕه‌ب له‌ ((كه‌ركووك)) دا بوون ، ره‌زاخانیش به‌ وه‌كۆكردن و فارسیسمی ده‌وڵه‌تی له‌ هه‌وڵی ئه‌وه‌دابوو جیا له‌ پێناسی فارس هه‌رچی پێناسه‌ نه‌یهێڵێ . ئه‌و هه‌وڵه‌ له‌ كرماشان به‌ تاوتر بوو . چونكوو حكومه‌تی ئێران به‌ هاوكاری‌ توركه‌كان له‌ سه‌رده‌می عوسمانی / سه‌فه‌ویدا سیاسه‌تی سه‌ركه‌وتوانه‌ی‌ ده‌ست به‌ سه‌رداگرتنی قه‌ڵا و دژه‌ دژواره‌كانی یارسان و كوردستانیان تاقی كردبۆوه‌ و بزاڤی یارسان كه‌ تا ئه‌و ده‌م جوڵانه‌وه‌یه‌كی هێرش به‌رانه‌ی‌ / راگه‌یاندنی بوو به‌ ئاینێكی دڵخوازی‌ / ده‌روونیان گۆڕی‌ و قه‌ڵایه‌كانی ((پاڵنگان)) ، ((حه‌سه‌ناوا)) ، ((زه‌ڵم)) و ((مه‌ریوان))یان له‌ ده‌س ده‌رێنان و لایه‌نگرانی ئایینی یارسانیان بۆ شاره‌كانی تری‌ كوردستان وه‌ك ((كه‌ره‌ند)) ، ((سه‌حنه‌)) و ((كرماشان)) راگواست و به‌ بڵاوه‌پێكردنیان و له‌ ناوبردنی دوایین فه‌رمانره‌واییه‌كانی كوردی‌ گۆران له‌ ((پاڵنگان)) و ((ده‌رته‌نگ)) به‌ كرده‌وه‌ كورده‌كانی یارسانیان له‌ بارێكی به‌رگریكه‌رانه‌دا هێشتنه‌وه‌ . ره‌زاخان به‌ ده‌رس وه‌رگرتن له‌و هاوپه‌یمانیه‌ی‌ سه‌فه‌ویی له‌ گه‌ڵ عوسمانیه‌كاندا ، له‌ خۆی‌ نووسا دڵی كوردستان واته‌ كرماشان له‌ كار بخات و بۆ ئه‌و مه‌به‌سته‌ش له‌ زمان و پێناسیانه‌وه‌ كه‌ ناسنامه‌ی‌ هه‌ر نه‌ته‌وه‌یه‌كه‌ ده‌ستی پێكرد . سه‌ره‌تا هه‌وڵی دا خه‌ڵكی دلێر و دڵپاكی كرماشان به‌ درووشمی هه‌موومان ئێرانین و ... له‌ شوینیسمی ره‌زاخانی نزیك بكاته‌وه‌ ، ئینجا به‌ بڵاوكردنه‌وه‌ و داڕشتنی به‌رنامه‌ی‌ ماده‌ هۆشبه‌ره‌كان و... له‌ پێناسی راسته‌كی خۆیانیان دووره‌بخاته‌وه‌ . به‌ داخه‌وه‌ ئه‌مڕۆ ده‌ركه‌وتووه‌ كه‌ ئه‌و كارانه‌ی‌ تا راده‌یه‌كی زۆر شوێندانه‌ر بوون . به‌ شێوه‌یه‌ك كه‌ زۆربه‌ی‌ بنه‌ماڵه‌كان له‌ گه‌ڵ منداڵه‌كانیاندا به‌ زمانی ناكوردی‌ ده‌دوێن و ناولێنانی كوردی‌ له‌ منداڵانیان له‌ ناو بنه‌ماڵه‌كاندا تا راده‌یه‌ك پاش گوێ‌ خراوه‌ . هه‌ندێ‌ كه‌س به‌ كوردی‌ دوانیان به‌ لاوه‌ شه‌رمه‌ و به‌ كه‌سری‌ شانی ده‌زانن و بۆ پڕكردنه‌وه‌ی‌ ئه‌و ناته‌واوییه‌یان ده‌سته‌وداوێنی زمانی سه‌پاوی‌ فارسی ده‌بن . ئێمه‌ چ چاك چ خراپ كوردین و ئه‌گه‌ر به‌ زمانی فارسیش بدوێیین نابین به‌ فارس . كه‌ واته‌ چ باشتر كه‌ بۆ پاراستن و پێشكه‌وتنی زمان و پێناسی خۆمان تۆكمه‌ و تێكۆشه‌ر بین و دڵنیا بین كه‌ زمانی كوردی‌ له‌ هیچ زمانێك كه‌متر نییه‌ . به‌ڵكوو ئه‌وه‌ ئێمه‌یین كه‌ خۆمان به‌ كه‌م ده‌گرین .
بۆ به‌رهه‌می ئه‌و هۆنه‌ر و فیلم سازه‌ گه‌ورانه‌ی‌ ئێمه‌ گشتیان به‌ كوردی‌ نین كه‌ ره‌نگدانه‌وه‌یه‌ك له‌ ژیانی گه‌لی كوردن . ئه‌دی‌ بۆ خێرا له‌ دنیادا ده‌نگ ده‌ده‌نه‌وه‌ و به‌ زۆربه‌ی‌ زمانه‌كانی جیهانیش وه‌رده‌گێڕدرێنه‌وه‌ ؟ چونكوو بۆ هه‌موو خه‌ڵكی جیهان و ئه‌وانه‌ی‌ كورد زمانیش نین په‌یامیان پێیه‌ .
به‌ راستی ئه‌مڕۆ كرماشان چی به‌سه‌ر هاتووه‌ ؟ ئه‌و كرماشانه‌ی‌ كه‌ هه‌ر ماوه‌یه‌ك له‌مه‌وبه‌ر رادیۆ كوردییه‌كه‌ی‌ گه‌وره‌ هونه‌رمه‌ندانی وه‌ك: ((حه‌سه‌ن زیره‌ك)) ، ((مه‌زهه‌ری‌ خالقی)) ، ((سه‌یدتاهیر هاشمی)) ، ((ره‌بیعی)) ، ((كه‌مانگه‌ر)) و... راده‌ستی كۆمه‌ڵگای‌ ئێران و كوردستان كردووه‌ . ئه‌مڕۆ هه‌ر له‌و ده‌نگ و ره‌نگه‌یه‌وه‌ كورد و زمانه‌كه‌ی‌ به‌ دواكه‌وتوو ، لادێی و به‌دوور له‌ هه‌موو فه‌رهه‌نگ و ژیاریه‌ك پیشان ده‌درێت‌ . ئێمه‌ ناتوانین حاشا له‌ پێناسی خۆمان بكه‌ین ، چونكوو كه‌س ئێمه‌ی‌ به‌ پێناسێكی جیا له‌ كوردبوون ناوێ‌ . ئایا ئه‌و سه‌رلێشێواوییه‌ له‌ ناشاره‌زاییمان به‌ سه‌ر مێژوو ، فه‌رهه‌نگ و زمانی خۆماندا سه‌رچاوه‌ ناگرێت‌ ؟ ئه‌م وته‌یه‌ به‌ واتای‌ پاش گوێدان و كه‌ڵك وه‌رنه‌گرتن له‌ زمانه‌كانی تر نییه‌ ، چونكوو ئێمه‌ ته‌نیا نه‌ته‌وه‌یه‌كین كه‌ وێڕای‌ زمانی زگماكی خۆمان به‌ زمانه‌كانی فارسی ، توركی و عه‌ڕه‌بیش ده‌توانین بخوێنین و بنووسین و ئه‌گه‌ریش له‌و هه‌ل و هاته‌ ره‌خساوه‌ به‌ جوانی كه‌ڵك وه‌ربگرین ده‌سكه‌وتێكی تا بڵێی گه‌وره‌مان پێ بڕاوه‌ .
له‌ كۆتاییدا شایانی باسه‌ كه‌ ئه‌گه‌ر له‌ ده‌یه‌ی‌ (20)ی‌ هه‌تاوییدا مه‌هاباد ناوه‌ندی‌ بڵاوكردنه‌وه‌ی‌ فه‌رهه‌نگ و زمانی كوردی‌ بووه‌ ،له‌ شۆڕشی پڕ شكۆی‌ گه‌لان له‌ ساڵی (1357)ی‌ هه‌تاوییشدا سنه‌ی‌ پێوه‌ زیاد بووه‌ ، ده‌بێ له‌ هه‌نگاوی‌ سێهه‌مدا كرماشان وه‌ك ناوه‌ندی‌ بڵاوكردنه‌وه‌ی‌ فه‌رهه‌نگ ، زمان و پێناسی كوردی‌ ئه‌و كه‌لێنه‌ پڕ بكاته‌وه‌ .

سه‌رده‌شت – 27/2/1388 – ی‌ هه‌تاوی‌
نووسینی : محه‌ممه‌د باقری‌ پیری‌
وه‌رگێرانی له‌ فارسییه‌وه‌ : هێرش بێتووشی

تەوالیتی شەرقی یا غەربی تەندروستە؟؟

http://www.sarbast.com/wp-content/up...29408842_n.jpg

له‌ڕووی زانستییه‌وه‌ كامیان باشتره‌؟

ته‌والێتی غه‌ربی داهێنانێكی تازه‌یه‌ و له‌دوای شۆڕشی پیشه‌سازی هاته‌ به‌رده‌ستی به‌كارهێنه‌ران و له‌زۆر وڵات به‌كاردێت و خه‌ڵك زۆر خۆشحاڵن به‌و داهێنانه‌، له‌دوای ئه‌و لێكۆڵینه‌وانه‌ی له‌سه‌ر ته‌والێتی غه‌ربی كراوه‌ و به‌راورد كراوه‌ به‌ ته‌والێتی شه‌رقی.
توێژه‌ران ده‌ریان خستووه‌ له‌دوای دانیشتن له‌ ته‌والێتی غه‌ربی هه‌ست ده‌كرێت هه‌ست به‌مانه‌وه‌ی پیسایی ده‌كرێت له‌ ڕیخۆڵه‌دا و هه‌ست به‌ئارامی ناكرێت، زاناكان هۆكاری ئه‌و نائارامییه‌ ده‌گه‌ڕێننه‌وه‌ بۆئه‌وه‌ی دانیشتن له‌سه‌ر ته‌والێتی غه‌ربی ده‌رچه‌ی كۆم داده‌خات و ناهێڵێت به‌ته‌واوی بكرێته‌وه‌، به‌ڵام له‌ ته‌والێتی شه‌رقیدا كۆم به‌ته‌واوه‌تی ده‌كرێته‌وه‌ و هه‌موو پیساییه‌كه‌ ده‌رده‌كرێته‌ ده‌ره‌وه‌ و دواتر هه‌ست به‌ئارامی ده‌كرێت.
له‌ وڵاتانی ئه‌وروپا و ئه‌مریكا به‌هۆی ئه‌م جۆره‌ ته‌والێته‌وه‌ ڕێژه‌یه‌كی به‌رچاو شێرپه‌نجه‌ی قۆڵۆن ده‌بینرێت و نه‌خۆشی ڕیخۆڵه‌ زۆره‌ به‌ڵام ئه‌و جۆره‌ حاڵه‌تانه‌ له‌و وڵاتانه‌ی ته‌والێتی شه‌رقی به‌كارده‌هێنن زۆركه‌مه‌ و هه‌ندێك خه‌ڵك ئه‌و جۆره‌ نه‌خۆشییانه‌ نازانن و پێی ئاشنا نه‌بوون.
زیانێكی تری ته‌والێتی غه‌ربی گه‌ڕانه‌وه‌ی پیساییه‌ بۆناو ڕیخۆڵه‌ باریكه‌ و ئه‌و گه‌ڕانه‌وه‌یه‌ زیانی گه‌وره‌ ده‌گه‌یه‌نێت به‌ سه‌ره‌تای ڕیخۆڵه‌ ئه‌ستووره‌، هه‌ندێك جار ئه‌و مادده‌ ژه‌هراوییانه‌ ده‌گه‌ڕێنه‌وه‌ بۆ ناو خوێن و په‌ستان له‌سه‌ر جگه‌ر درووست ده‌كه‌ن، جگه‌ر ده‌بێت هه‌موو ئه‌و ژه‌هرانه‌ له‌ناو به‌رێت و خوێن پاك بكاته‌وه‌.
زاناكان له‌دوای لێكۆڵینه‌وه‌ی ورد ڕایانگه‌یاند دانیشتنی ته‌والێتی شه‌رقی زۆر ته‌ندرووسته‌، هه‌روه‌ها وه‌رزشێكه‌ بۆ ده‌ره‌چه‌ی كۆم و كه‌سه‌كه‌ هه‌ست به‌ئارامی ده‌كات له‌دوای پرۆسه‌ی ده‌رهاویشتن، ئێستا زاناكان ئامۆژگاری ڕۆژئاواییه‌كان ده‌كه‌ن بۆئه‌وه‌ی ته‌والێتی شه‌رقی به‌كاربهێنن

چەند ئامۆژگارییەک بۆ خانمانی دووگیان

http://www.sarbast.com/wp-content/up...43102013-b.jpg

مانگی یەکەم، هەفتەی چوارەم

خانمەکەم لەم کاتەدا گۆڕانکاریەکان زیاد دەکەن، واتە زیاتر دەبێت ئاگاداری خۆت بیت و هەروەها چەند خوارنێک نەخۆیت چونکە زیانیان دەبێت.
پێشەکی پێویستە تۆ ئەوە بزانیت کە چ گۆرانکاریەک بەسەر جەستەت و کۆرپەلەکەتدا دێت:
ئێستا هێلکە پیتێنراوەکە لە دیواری هێلکەداندا دابەش دەبێت بەشێکیان دێتە ناو منداڵدان و بەشەکەیتر دەبێت بە وێڵاش تاکو کۆرپەکە بتوانێت لە رێگەیەوە خواردن لە دایکەکەی وەربگرێت.
ئەو پارچەیەش کە دەچێتە ناو منداڵدان وردە وردە گەورە دەبێت و دەبێت بە کۆرپەلە، بە تێپەربوونی کات و بەشەکانی جەستەی دروست دەبێت.
هەروەها دایک لەم تەمەنەدا دووچاری توڕەبوون و خەمۆکی دەبێتەوە، هەروەها ئازار دروست دەبێت لە جەستەیدا بەتایبەتی لە ناو دەم و پووکیدا ئەمەش دەگەڕیَتەوە بۆ ئەوەی کە ناتوانێت زۆربەی دەرمانەکان بەکاربهێنیَت، چونکە مادەی کیمیاویان تێدایە و زیان بە کۆرپەکەی دەگەیەنن، بۆ ئەمەش دایکەكه‌ دەبێت دەم وددانەکانی ئیهمال نەکات و رۆژانە وەک کاتی ئاسایی ددانی بشوات، بەڵام ئەو دەرمانانە بەکاربهێنیَت کە هیچ مادەیەکی کیمیاویان تێدا نیە.
لەم خواردنانە دوور بکەوەرەوە:

پێویستە لە خواردنانە دوور بکەویتەوه‌، کە سەرەکانیان داناپۆشرێن و بەکتریاو میکرۆبەکان لەسەری گەشە دەکەن، هەروەها گۆشت و هێلکە دەبێت بە باشی بکوڵێنرێن پاشان بخورێن و هەروەها دەبیَت دووربکەیتەوە لە خواردنی خوارنەوە گازیەکان.

هۆکارەکانی جوانکاری و جل و بەرگ:

لێرەدا دەتوانیت وەک کاتەکانیتر جل و بەرگی ئاسایی خۆت بپۆشیت، چونکە گۆرانکاری زۆر بەسەر جەستەتدا نەهاتوە، هەروەها نابێت دایکەکە لەم ماوەیەدا گرنگی بە خۆی نەدات بەڵکو دەبێت زیاتر لە جاران هەوڵی خۆ جوانکردن بدات، بەڵام نابێت بۆیاخی قژ یان ئەو دەرمانانەی مادەی کیمیاوی زۆریان تێدایە بەکاربهێنرێن، چونکە زیانی دەبێت بۆ کۆرپەلە، هەرەوها نابێت پێڵاوی بەزر بەکاربهێنیَت، چونکە رەنگە دووچاری کەوتن ببێتەوە، ئەمەش ببێتە هۆی لە دەستدانی منداڵەکەی.
هەروەها دەبیَت دوور بکەویتەوە لە جگەرە کێشان، چونكه‌ زیانی زۆر بە منداڵەکەت دەگەیەنێت و دەبێت خواردنە بە سوودەکانی وەک میوەکان و سەوزەکان بخۆیت و گرنگی بەو خواردنانە بدرێت کە کالیسێۆم ڤیتامینەکان و پڕۆتینەکانیان تێدایە.
دەبێت سەردانی پزیشک بکەیت تاکو کاتەکانت بۆ دیاری بکات و هەروەها بە پرسی پزیشکەکەت فۆلیک ئەسید بەکاربهێنیت.

وەرگێڕانی: راز سیروان
سەرچاوە:mbc.net

كێشانی نیرگیله‌ بۆ ماوه‌ی یه‌ك كاتژمێر به‌قه‌د كێشانی دووكه‌ڵی 100 بۆ 200 جگه‌ره‌یه‌


http://www.sarbast.com/wp-content/up..._n-220x300.png

به پێێ چه ن لێكوڵینه وه یه كی زانستی دكتۆرانی ئه ڵمانیا ده ریان خستووه ڕاسته‌ كێشانی توتن كه‌ به‌ناو ئاودا تێپه‌ڕ ده‌بێت گه‌رمیه‌كه‌ی كه‌متره‌ وه‌ك كێشانی جگه‌ره‌ نیه‌، به‌ڵام ئه‌م تێپه‌ڕكردنه‌ یان بڵق پێكردنه‌ به‌ ناو ئاو له‌كاریگی شێرپه‌نجه‌كانی ماده‌ كیمیاییه‌كان كه‌م ناكاته‌وه‌، به‌قه‌د كێشانی جگه‌ره‌ زیان به‌ سنگ و دڵ ده‌گه‌یه‌نێت.
كێشانی نه‌رگیله‌ سه‌ختتره‌ له‌كێشانی جگه‌ره‌ چونكه‌ ده‌بێته‌ هۆی ئالوده‌ بون، هه‌ردوكیان سوتاندنی و كێشانی توتنه‌ كه‌ ماده‌ی نیكۆتینی تێدایه‌، توتنی نه‌رگیله‌ بۆندار ده‌كرێت به‌ بۆنی میوه‌ی جیاواز له‌گه‌ڵ هه‌نگوین و شیرینی تێكه‌ڵ ده‌كرێت به‌ڵام هه‌ر توتنه‌ ، به‌ به‌راورد له‌گه‌ڵ جگه‌ر كێشان نه‌رگیله‌ برێكی زیاتر له‌ماده‌ی ئارسنك و قورقوشم و نیكڵی تێدایه‌ هه‌روه‌ها 36 جار زیاتر تاره‌و 15 جار زیاتریش یه‌كه‌ ئۆكسیدی كاربۆنی تێدایه‌، لێره‌دا مه‌به‌ست له‌وه‌ نیه‌ كه‌ جگه‌ر باشتره‌ له‌نه‌رگیله‌ به‌ڵكو هه‌ردوكیان هۆكاری سه‌ره‌كی نه‌خۆشیه‌كان دڵ و سیه‌كانن.

بۆ ئه‌وه‌ی خانمان شیریان زیاد بێت

http://www.sarbast.com/wp-content/up...9%86%D8%A9.jpg

بۆ ئەوەی خانمان بە باشترین شێوە شیر بە منداڵه‌كانیان بدەن، پەنا بۆ كۆمەڵێك خۆراكی جۆراوجۆر دەبن، بەڵام هەندێك سەوزە هەن سوودی زۆری هەیە بۆ دایكان، لێرەدا ئاماژە بە بەشێك لەو سەوزانە دەكەن:

ريحان
خواردنی رێحانە، تەلخون و رازیانە شیری دایك زیاد دەكەن.
رووەكەكانی وەكوو رێحانە، فستق ، تەلخون ورازیانەی بۆندار دژە كۆلۆنن و دایكان بە خواردنی ئەم رووەكانە پێش لە ژانی دڵی منداڵەكانیان دەگرن.
رێحانە یەكێك لەو رووەكە بۆندارانەیە و دژە كۆلۆنی دایكان و منداڵانە و رازیانەش وەكوو رێحانە ئەم تایبەتمەندییەی هەیە كە لە رێگای خواردنیان دەچنە ناو شیری دایك و منداڵانیش تێر شیر دەبن.
لە لایەكی دیكەوە ئەم رووەكانە دژە ئازار، دژە شێرپەنجە، یارمەتیدەر بۆ هەرسی خۆراك و دابه‌زاندنی پەستانی خوێن. پەتاتەش بۆ دایكان خۆراكێكی بەهێزە و گرنگرترین كاریگەری ئەو دژە ژان، هێور كەرەوە و كێشەی مێزی منداڵان چارەسەر دەكات.

زيانه‌كانى چپسى په‌تاته‌ بۆ مناڵان

زۆر خواردنی له‌ منداڵان ده‌بێته‌ هۆی زیان گه‌یاندن به‌ ته‌ندروستی منداڵان سه‌ره‌رای ئه‌وه‌ی زیانی بۆ لێدانی دڵ و قه‌ڵه‌وی
هه‌یه‌ ده‌بێته‌ هۆی زیادبوونی رێژه‌ی توشبوون به‌ شێرپه‌نجه‌, رێكخراوی ئه‌مریكی تایبه‌ت به‌ خواردن و ده‌رمان ده‌ریان خستووه‌, ده‌بێت مرۆڤێكی پێگه‌یشتوو رۆژانه‌ دوو هه‌زار كالۆری وه‌ربگرێت.
منداڵان تامه‌زرۆی خواردنی چپسی په‌تاته‌ن به‌ڵام له‌ راستیدا چپسی په‌تاته‌ وه‌ك ژه‌هر وایه‌ بۆ منداڵان, زۆر خواردنی چپسی په‌تاته‌ له‌ منداڵان ده‌بێته‌ هۆی زیانگه‌یاندن به‌ ته‌ندروستی منداڵان بۆ نموونه‌ نادروستی له‌ لێدانی دڵ و قه‌ڵه‌وی زیاد ده‌كات له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌شدا ده‌بێته‌ هۆی زیادبوونی رێژه‌ی توشبوون به‌ شێرپه‌نجه‌, كاریگه‌ری هه‌یه‌ له‌سه‌ر ته‌ندروستی ئاینده‌ی منداڵان.
رێكخراوی ئه‌مریكی تایبه‌ت به‌ خواردن و ده‌رمان ده‌ریان خستووه‌, ئه‌و منداڵانه‌ی رۆژانه‌ دوو پاكێت چپس ده‌خۆن, رێژه‌ی رۆن و خوێیان له‌ له‌شیان زۆر زیاتره‌ له‌ چاو كه‌سێكی پێگه‌یشتوو, ئاماژه‌شیان به‌وه‌كردووه‌ كه‌ ده‌بێت مرۆڤێكی پێگه‌یشتو رۆژانه‌ ٢٠٠٠ كالۆری وه‌ربگرێت, هه‌روه‌ها رێكخراوی ته‌ندروستی جیهانی سه‌لماندویانه‌ كه‌ رۆژانه‌ ٦٥ گرام رۆن بۆ له‌شی مرۆڤ پێویسته‌.
هه‌ر له‌به‌ر ئه‌و هۆیانه‌, زۆر خواردنی چپسی په‌تاته‌ له‌لایه‌ن منداڵانه‌وه‌ كه‌ رێژه‌یه‌كی زۆر رۆن و خوێی تێدایه‌, زیانی بۆ سه‌ر ته‌ندروستی منداڵان هه‌یه‌.
رێكخراوه‌كه‌ ئاماژه‌شی به‌وه‌ش كردووه‌ كه‌ رۆژانه‌ شه‌ش گرام خوێ‌ بۆ مرۆڤی پێگه‌یشتوو پێویسته‌, به‌ڵام بۆ منداڵان سێ گرام پێویسته‌.

پياوان ده‌توانن تاته‌مه‌نی 80ساڵی منداڵ بخه‌نه‌وه‌ به‌ڵام ژنان نا بۆچی؟

http://www.sarbast.com/wp-content/up...3b-300x175.jpg
د.مانی ئالڤارێز، پسپۆڕی‌ نه‌خۆشییه‌كانی كۆئه‌ندامی زاوزێ و ژنان له‌ زانكۆی‌ شیكاگۆ له‌ ئه‌مه‌ریكا‌و سه‌رنوسه‌ری‌ هه‌واڵه‌ ته‌ندروستییه‌كانی ماڵپه‌ڕی‌ فۆكس نیوز له‌ وه‌ڵامی پرسیاری‌ كه‌سێكدا ده‌ڵێت؛ “پیاوان وه‌ك ژنان ته‌مه‌نێكی دیاریكراویان هه‌یه‌ بۆ وه‌چه‌خستنه‌وه‌”.
د.مانی ده‌ڵێت؛ “هه‌رچه‌نده‌ پاش ته‌مه‌نی 50 ساڵی بڕو جۆرو توانای‌ جوڵانی تۆوه‌كان كه‌مده‌بێته‌وه‌‌و ده‌گۆڕێت، به‌ڵام چه‌ندین نمونه‌ی‌ زیندوو هه‌یه‌ كه‌ ده‌یسه‌لمێنێت پاش ئه‌و ته‌مه‌نه‌ش پیاوان توانای‌ خستنه‌وه‌ی‌ نه‌وه‌ی‌ نوێیان هه‌یه‌”.
مانی چارلی چاپلنی وه‌ك نمونه‌ هێناوه‌ته‌وه‌ كه‌ له‌ ته‌مه‌نی 73 ساڵیدا منداڵی بووه‌، له‌وه‌ش گرنگتر ئه‌و پزیشكه‌ نمونه‌ی‌ پیاوێكی هندی‌ به‌ناوی‌ نانو رام هێناوه‌ته‌وه‌ كه‌ له‌ ساڵی 2000داو له‌ته‌مه‌نی 90 ساڵیدا منداڵی بووه‌.
ئه‌و پزیشكه‌ باسله‌وه‌ش ده‌كات ئه‌مه‌ مانای‌ ئه‌وه‌ نیه‌ گۆڕانكاری‌ له‌ توانای‌ منداڵخستنه‌وه‌ی‌ پیاواندا روونادات، به‌ڵكو به‌تێپه‌ڕبوونی ته‌مه‌ن جوڵه‌ و بڕو جۆری‌ تۆوه‌كان گۆڕانكارییان به‌سه‌ردادێت و له‌ ته‌مه‌نی نه‌زۆكبون پیاوان نزیك ده‌كه‌نه‌وه‌، به‌ڵام به‌شێكیان به‌چالاكی ده‌مێننه‌وه‌ له‌ ژێر كاریگه‌ری خۆراكی باش و پاكی ژینگه‌ و وه‌رزش و راهێنانی جه‌سته‌دا.

هۆكاری بەكارهێنانی بەرگی سەوز لە ژووری نەشتەرگەریدا

http://www.sarbast.com/wp-content/up...01576451_n.jpg
هۆكاری بەكارهێنانی بەرگی سەوز لە ژووری نەشتەرگەریدا
ڕەنگە زۆربەمان ئەم پرسیارەمان لەخۆمان كردبێت كە بۆچی ئەو كەسانەی لە ژووری نەشتەرگەری دان پۆشاكی سەوزی كاڵیان پۆشیوە ئەپرسین نەدەكرا لەجیاتی ئەم ڕەنگە ڕەنگی سپی یاخود هەر ڕەنگێكی تریان بەكارهێنابا
ڕەنگی سەوز هەردەم لەگەڵ ڕەنگی سووری بنچینەیی دەگونجێت ، وە چۆنییەتی گونجانەكەش ئەوەیە كە كاتێك چاو بۆ ماوەیەكی درێژ سەیری ڕەنگی سووری كرد ئەوا ئەو چاوە خۆكارانە بەدوای ڕەنگێكدا دەگەڕێت كە بگونجێ لەگەڵی و ئارامی بكاتەوە بێگومان ڕەنگە سەوزەكەیە كە ئارامی دەكاتەوە ، چونكە ڕەنگی سوور چاو ماندوو دەكات ئەگەر بۆ ماوەیەكی درێژ سەیر بكرێت.
كاتێك دكتۆرێك چەند كاتژمێرێك سەیری خوێن دەكات لەكاتی نەشتەرگەریدا، ئەو ساتەی دكتۆرەكە سەری بەرز ئەكاتەوە چاو لە پڕ خۆكارانە بەدوای ڕەنگی سەوزدا دەگەڕێت بۆئەوەی ئارامی بكاتەوە، كە لە ئەنجامی زۆر سەیركردنی ڕەنگی خوێنەكەدا ماندوو بووە ، بێگومان دڵ و دەروونی دكتۆرەكەش لەو كاتەدا لەگەڵی دا ئاسودە و ئارام دەبێتەوە .
هەروەها ڕەنگی سەوز بێجگە لەوەی كە ئارام بەخشە بۆ چاو، لەڕووی زانستی پزیشكییەوە سەلمێنراوە كە میكرۆب و ڤایرۆسەكان ناتوانن لەگەڵ ڕەنگی سەوز بژین لەو ناوچانە بەدوورن كە ئەم ڕەنگەی تیادا بەكارهێنراوە، بۆیە ئەبینین ژووری نەشتەرگەری و دكتۆر و ستافەكانی تایبەت بە ژووری نەشتەرگەری گشتی سەوزن .
هەرچی ڕەنگی شینە ئەو ڕێژەیە كەمترە بۆیە ستافەكانی دەرەوەی ژووری نەشتەرگەری دەكرێ ڕەنگی شینی كاڵ بپۆشن چونكە لە ژووری نەشتەرگەری نین واتە گواستنەوەی میكرۆب و ڤایرۆسەكان بۆ نەخۆش كەمترین ڕێژەی هەیە لە ڕەنگی سەوز.

سودەکانی شیری دایک

http://www.sarbast.com/wp-content/up...shereidaik.jpg
سایتی (ساینس ده‌یلی) ئه‌مریكی، رایگه‌یاندوه‌ كه‌ژماره‌یه‌ك له‌توێژه‌رانی سه‌ر به‌ناوه‌ندی توێژینه‌وه‌ گشتیه‌كان له‌ئیسپانیا بۆیان ده‌ركه‌وتوه‌ كه‌شیری دایك ژماره‌یه‌كی زۆری به‌كتریای تێدایه‌ كه‌زۆر له‌وه‌ زیاتره‌ كه‌پێشبینی ده‌كرێ و ژماره‌شیان زیاتر له‌700 جۆره‌. هه‌رچه‌نده‌ ئه‌و توێژه‌رانه‌ هێشتا نه‌گه‌یشتوه‌نه‌ته‌ ئه‌وه‌ی تێبگه‌ن ئایا رۆڵی ئه‌و به‌كتریایه‌ چییه‌، به‌ڵام دڵنیان له‌وه‌ی جۆراوجۆری ئه‌و به‌كتریایانه‌ هاوكاری منداڵ ده‌دات بۆ هه‌رسكردنی شیر و به‌هێزكردنی سیستمی به‌رگری له‌ش. توێژینه‌وه‌كه‌ سودی له‌و شیره‌ وه‌رگرتوه‌ كه‌له‌دوای له‌دایكبوونی منداڵه‌كه‌ له‌دایكه‌كه‌ وه‌رده‌گیرێ. له‌وباره‌یه‌وه‌ (ماریا كارمن كۆلادۆ) توێژه‌ری به‌رپرسیار له‌توێژینه‌وه‌كه‌ رایگه‌یاندوه‌ هێشتا نه‌گه‌یشتوینه‌ته‌ ئه‌و ده‌ره‌نجامه‌ی ئایا ئه‌و به‌كتریایه‌ له‌نێو ده‌می منداڵه‌كه‌دا هه‌بوه‌ یاخود له‌شوێنی تره‌وه‌ چۆته‌ نێو ده‌میی ئه‌و منداڵه‌ و توانیویه‌تی ئه‌و پێكهاته‌ی شیره‌ بگۆڕێت. به‌ڵام توێژینه‌وه‌كه‌ ده‌ریخستوه‌ شیریی ئه‌و دایكانه‌ی كه‌كێشیان زۆره‌ یاخود پێشتر نه‌شته‌رگه‌ری قه‌یسه‌رییان بۆكراوه‌، جۆرێكی كه‌متری به‌كتریا له‌نێو شیره‌كه‌یاندا هه‌یه‌.

بامێ سوودی هەیە یان زیان؟؟

http://www.sarbast.com/wp-content/up...img.ashx_3.jpg
بامیە پڕە لە ریشاڵ و دەتوانێ یارمەتیت بدات لە كەمكردنەوەی رێژەی كۆلیسترۆل.
بامیە دەتوانێ لە سەدا 10 ی پێویستی رۆژانەی مرۆڤ بۆ ڤیتامین B6 و ترشی فۆلیك دابین بكات.
بامیە چەند سودێكی دیكەشی هەیە، لەوانە سودی فیسیۆلۆجی، بۆیە چەند ناوێكی دیكەی لێنراوە لەوانە green panax لە ژاپۆن و رووەكی ڤیاگرا لە ئەمریكا ” بەهۆی ئەوەی ئەو مادە شەكریانەی، كە لە بامیەدا هەن، بەهەمان شێوەی حەبی ڤیاگرا مولولەكانی خوێن دەكەنەوە.
ماددەی خۆراكی:
یەك كوپ لە بامیە تەنها 33 كالۆری و بڕێكی باش لە ڤیتامین و خوێی كانزای تێدایە لەوانە كالیسیۆم. هەروەها تۆوی بامیە بڕێكی زۆر مادەی دژە ئۆكسیدی تێدایە.
لق و گەڵای رووەكی بامیە بایەخێكی تەندروستی زۆریان هەیە و لە مێژەوە بۆ چارەسەری زۆر نەخۆشی بەكاردەهێنرێن.
هەروەها بامیە خاسیەتی تایبەت بە دژە شەكرە، دەستگرتن بەسەر رێژەی چەوری و پاراستنی خانەكانی دەمار لە مێشكدا.

له‌ كاتى سووڕی مانگانه‌دا، سه‌رت مه‌شۆ

http://www.sarbast.com/wp-content/up...10590015_n.jpg
له‌كۆندا خانمان ئاگادار كراونه‌ته‌وه‌ کە سەریان نەشۆن لەکاتی سووڕی مانگانەدا، لەبەر ئەوەی لەدواییدا کار دەکاتە سەر ژیانی ئافرەتەکەو توشی شێرپەنجەی مەمك و هێلکەدانی دەکات.
ئێستاش هەر بەردەوام ئافرەت لەکاتی سووڕی مانگانەدا وا دەزانێت ئەگەر سەری وشك کردەوە بە وشککەرەوە(مجففه‌) شتێکی ئاساییەو هیچ جۆرە مەترسییەکی نییە، بەڵام ئەم جۆرە کردارە هیچ نایان پارێزێت لە توشبوون بە نەخۆشی شێرپەنجە.
پزیشکێکی بەناوبانگی تایوانی، پسپۆر لە لێکۆلینەوەکانی تایبەت بە نەخۆشی شێرپەنجە پشكنینی ٣٠ هەزار نەخۆشی توش بووی کرد، کە زۆر ئاگاداری هەڵبژاردنی خواردنیان ده‌بن و سەریشیان دەشۆن لەکاتی سووڕی مانگانە، له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌شدا شتی قورس هەڵدەگرن و شتی ساردیش دەخۆنەوە، ئەمەش وایان لێدەکات هێلکەکە بە تەواوەتی لەهێلکەدان نەیەتە دەرەوە، ماددەیەکی ژەهری کاردەکاتە سەر تێکچوونی هاوسەنگی هۆڕمۆن لەلەشی و دەبێتە هۆی تووش بوونی بەنەخۆشی شێرپەنجەی مەمك و هێلکەدان.
بۆ خۆ پاراستن له‌م حاڵته‌ش ده‌توان هەندێك لەو ڕێگایانەی خواره‌وه‌ جێبه‌جێبكه‌ن:

١- خواردنی سەوزە بەشێوەیەکی بەردەوام.
٢- نه‌شۆردن سەر لەکاتی سووری مانگانەدا، لەبەر ئەوەی سەرما کاریگەری لەسەر بەیەکداچوونی هێلکە دان دەکات.
٣- خوێن بەربوونیکی زۆر ئه‌گه‌ر هه‌بوو به‌زوویی دەبێت پشکنینی بۆ بکرێت لەڕێگەی پزیشك.
٤- نابێت شتی سارد بخۆیت ئەگەر هەست بە تینویەتی کرد یاخود لەسەرسنگت بخەویت .

نیشانەکانی شرپەنجە کە زۆر کەس نایزانن

http://www.sarbast.com/wp-content/up...23-300x150.jpg
شێرپه‌نجه‌ نه‌خۆشیه‌کی ترسناک و درێژخایه‌نه‌ ئه‌گه‌ر بێت و به‌ زووی چاره‌سه‌ر نه‌کرێت ده‌بیته‌ هۆی کۆتایهێنان به‌ ژیانی ئه‌و که‌سه‌،
بۆیه‌ پێویسته‌ زۆر به‌ زووی ده‌ست نیشانی نیشانه‌کانی شێرپه‌نجه‌ بکه‌ین و سه‌ردانی پزیشکی تایبه‌ت بکرێت ، هه‌ندێک نیشانه‌ هه‌یه‌ له‌ ئافره‌تاندا که‌ لێی بێئاگان هه‌تا نه‌خۆشیه‌که‌ ده‌گاته‌ حاڵه‌تی ترسناک ئنجا پێی ده‌زانن و سه‌ردانی پزیشک ده‌که‌ن،
ئه‌مانه‌ هه‌ندێ له‌ نیشانه‌کانی شێرپه‌نجه‌ له‌ ئافره‌تاندا بۆیه‌ پێویسته‌ کاتێ هه‌ست به‌ هه‌ر نیشانه‌یه‌ک له‌مانه‌ ده‌کرێت سه‌ردانی پزیشکی تایبه‌تی بکرێت به‌ زووی بۆ ئه‌وه‌ی ژێرپه‌نجه‌که‌ ته‌شه‌نه‌ نه‌کات و به‌ زووی چاره‌سه‌ر بکرێت :

1-خوێن به‌ربوون : هه‌رخوێن به‌ربوونێکی نائاسای که‌ ڕووبدات له‌ ئه‌ندامی زاوزێ واته‌ هه‌ر خوێن به‌ربونێ له‌ کاتی سوڕی مانگانه‌دا ،پێویسته‌ له‌م حاڵه‌ته‌دا به‌زووی سه‌ردانی پزیشک بکرێ.
2-له‌ده‌ست دان و دابه‌زینی کێش به‌ شێوه‌یه‌کی کتوو پڕو نائاسای
3-هه‌ست کردن به‌ ماندووبون هه‌موکاتێ:ئه‌گه‌ر بۆ ماوه‌ی 2 هه‌فته‌ هه‌ستت به‌ ماندوو بونێکی زۆرو نائاسای کرد پێویسته‌ به‌زووی سه‌ردانی پزیشکی تایبه‌ت بکرێت.
4-هه‌رگۆڕانکاریه‌کی نائاسای له‌ ئه‌ندامی زاوزێ دا له‌گه‌ڵ بوونی خوێن ،که‌ ئه‌مانه‌ هه‌ندێ نیشانه‌ن بۆ هه‌وکردن زۆر جار هۆکارێکیشه‌ بۆ توشبوون به‌ شێرپه‌نجه‌ .
5-ئاوسانی قاچه‌کان:له‌ کاتێکدا هه‌ست ده‌که‌یت یه‌کێک له‌ قاچه‌کانت ئاوساون به‌ شێوه‌یه‌کی نائاسای که‌ ئه‌مه‌ له‌وانه‌یه‌ ئازاریشی له‌گه‌ڵدا نه‌بێت که‌ ئه‌مه‌ له‌ وانه‌یه‌ هۆکارێک بێت بۆ توشبوون به‌ شێرپه‌نجه‌.
6-هه‌ست کردن به‌ تێربوون هه‌مووکات: نه‌مانی ئاره‌زووی خواردن و هه‌ست کردن به‌ تێر بوون که‌ ئه‌مه‌ نیشانه‌یه‌ بۆ ژێرپه‌نجه‌ به‌تایبه‌ت ژێرپه‌نجه‌ی هێلکه‌دانه‌کان ،ئه‌گه‌ر بۆ ماوه‌ی 2 هه‌فته‌ ئه‌م گۆڕانکاریه‌ له‌ ئاره‌زووی خۆراکتا هه‌بوو پێویسته‌ سه‌ردانی پزیشک بکه‌یت.
7-ئازارله‌ ناوچه‌ی حه‌وزو ناوسک:ئه‌گه‌ر بۆ ماوه‌ی 2 هه‌فته‌ هه‌ست به‌ ئازاری نائاسای له‌ ناوچه‌ی حه‌وزوناوسک بکه‌یت پیویسته‌ سه‌ردانی پزیشکی تایبه‌ت بکه‌یت.
8-ئاوساوی له‌ناوچه‌ی ورگ و سک: ئاسای له‌دوای خواردنی زۆر و خواردنه‌وه‌ گازیه‌کان یان له‌کاتی سوڕی مانگانه‌ ورگ ده‌ئاوسێت بۆ چه‌ند کاتژمێرێک ،به‌ڵام ئه‌گه‌ر هه‌ستت به‌ هه‌ر ئاوساویه‌کی نائاسای تری ناوچه‌ی ورگ کرد بۆ ماوه‌ی زیاتر له‌ 2 هه‌فته‌ به‌ زووی سه‌ردانی پزیشک بکه‌.
9-هه‌رسکردنی خۆراک به‌ ناڕه‌حه‌ت وڕشانه‌وه‌:زۆرجار ڕشانه‌وه‌ و له‌ده‌ستدانی توانای هه‌رس یه‌کێکه‌ له‌ نیشانه‌کانی ژێرپه‌نجه‌ تایبه‌ت به‌ ئه‌ندامه‌کانی زاوزێ.
10- ده‌رکه‌وتن و دروست بوونی گۆڕانکاری نائاسای له‌ ناوچه‌ی مه‌مک دا و گۆڕانی نائاسای له‌ پێستی ده‌م و چاوو کۆکه‌ی به‌رده‌وام و که‌م خه‌وی .
ئه‌مانه‌ نیشانه‌ن بۆ توشبوون به‌ جۆره‌کانی شێرپه‌نجه‌ به‌ڵام مه‌رج نیه‌ به‌ دڵنیایه‌وه‌ هۆکاربن بۆ توش بوون به‌ شێرپه‌نجه‌ بۆیه‌ پێویسته‌ بۆ خۆپاراستن و ژیانێکی ته‌ندروست له‌ کاتی هه‌ست کردن به‌م نیشانانه‌ بۆ زیاتر له‌ 2 هه‌فته‌ پێویسته‌ به‌ زووی سه‌ردانی پزیشکی تایبه‌ت بکرێت.

سووده‌ سه‌رسوڕهێنه‌ره‌كانی ماست

http://www.sarbast.com/wp-content/up...52172013_1.jpg
به‌ پێی لێكۆڵینه‌وه‌ پزیشكییه‌كه‌كان باشترین كات بۆ خواردنی ماست پێش (خه‌وتن)ه‌ واتا نیو كاتژمێر یا كاتژمێرێك به‌ر له‌ چوونه‌ ناو جێگا و خه‌وتن

سووده‌كانی ماست

١- خواردنی ماست ڕێگری ده‌كات له‌ كۆبونه‌وه‌ی چه‌وری له‌ ناوچه‌ی كه‌مه‌ر ( سك )
٢-ماست كۆمه‌ڵه‌ به‌كتریای سوود به‌خشی تێدایه‌ كه‌ هاریكارن له‌ كراداری هه‌رس و ڕێگرن له‌ ئاوسان، هه‌روه‌ها گه‌ده‌ پاك ده‌كه‌نه‌وه‌ له‌ پاشه‌ڕۆی زیان به‌خش
٣-پێكهاته‌كانی ماست چه‌وری ناو ماسولكه‌كان ده‌سوتێنێت و ماسولكه‌كان به‌هێز ده‌كات چونكه‌ ماست ده‌وڵه‌مه‌نده‌ به‌ كالیسیۆم كه‌ یاریده‌ده‌ره‌ له‌ سوتاندن و به‌كارهێنانی چه‌وری
٤- ماست مه‌ترسییه‌كانی سه‌ره‌تانی كۆڵۆن كه‌م ده‌كاته‌وه‌ ، چونكه‌ كۆئه‌ندامی به‌رگری به‌هێز ده‌كات
٥-پێكهاته‌كانی ماست ڕۆڵ ده‌بینێت له‌ دابه‌زاندنی ئاستی جۆره‌ خراپه‌كانی چه‌وری(LDL) له‌ خوێندا
٦- به‌رگری دروست ده‌كات دژی ته‌نینه‌وه‌ی مشه‌خۆره‌كان
٧- هه‌ندێ پڕۆتین له‌ پێكهاته‌ی ماستدا هه‌یه‌ كه‌ په‌ستانی خوێن داده‌به‌زێنێت
٨-ڕێگر ده‌بێت له‌ كۆبونه‌وه‌ی چه‌وری له‌ دیواری لووله‌كانی خوێن ( به‌ تایبه‌ت ئه‌و خوێنبه‌رانه‌ی كه‌ خوێن بۆ دڵ و مێشك ده‌به‌ن )
٩-گه‌ده‌ به‌هێز ده‌كات و رێگری ده‌كات له‌ سكچوون و پله‌ی گه‌رمی له‌ش جێگیر ده‌كات
١٠- رۆڵ ده‌بینێت له‌ چاره‌سه‌ری هه‌وكردنی جگه‌ر و گورچیله‌
١١- مرۆڤ ده‌پارێزێت له‌ باكردن( غازات)
١٢- هاریكار ده‌بێت له‌ دابه‌زاندنی كێش
١٣- ئێسكه‌كانی له‌ش به‌هێز ده‌كات و ڕێگی ده‌كات له‌ پووكانه‌وه‌ی ئێسكه‌كان
چونكه‌ ڕێژه‌یه‌كی زۆر كالیسیۆمی تێدایه‌
١٤-به‌هۆی بوونی ڕێژه‌یه‌كی زۆر كالیسیۆم ماست سوودی زۆره‌ بۆ به‌هێز كردنی به‌رگه‌ ئێسكی ددانه‌كان.

ئاماده‌كردنی : محمد به‌رزنجی
سه‌رچاوه‌: سایتی وێب میدیسن، سایتی ویكی صحه‌ ، راپۆرتێكی ڕۆژنامه‌ی ده‌یلی مه‌یل ئۆنلاین ،

زانیاری لەبارەی دووپشک و دەرمانی دژە دووپشكەوە

http://www.sarbast.com/wp-content/up...img.ashx_7.jpg
لەسەر ئاستی جیهاندا و لە كۆی 1500 جۆری دووپشكـ، تەنها 50 جۆریان ژەهرینن، بەڵام لەنێوان ئەوانەی رۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا لە ترسناكترین جۆرەكان بوونی هەیە.
بەپێی توێژینەوەیەكی زانكۆی بابل، كە لە سێ پارێزگای ناوەڕاستی عێراق ئەنجامی داوە، مانگی تەمموز زۆرترین ژمارەی دووپشك لە عێراقدا تێبینی دەكرێن و لەناویاندا جۆری ئەندرۆكتۆنەس كراسیكاودا هەیە كە بە یەكێك لە ترسناكترین جۆرەكانی دووپشك دادەنرێت و پێوەدانەكەی دەبێتە هۆی ژەهراویكردنی دەمارەكان و سەرەنجام ئیفیلجبونیان و پێدەچێ مردنی قوربانییەكەی لێبكەوێتەوە.
دەرمانی دژە دووپشك لە سیرەمی ئەو ئەسپانە درووستدەكرێت كە ژەهری دووپشكەكەیان لێدەدرێت و بەرگری لە بەرامبەریدا پەیدا دەكەن. بۆیە بۆ ئەوەی كاریگەر بن، باشترە جۆرەكانی دووپشكی وڵاتەكە دیاریبكرێن و كوتانەكە لەدژی ژەهری ئەوان درووست بكرێت.
3ی ئابی 2011 یەكەم دەرمانی دژە دووپشك لە ئەمریكا پەسەندكرا، ئەویش دوای ئەوەی ڕوون بووەوە كاریگەرە لەدژی دووپشكەكانی ئەو وڵاتە و لەماوەی 4 كاژێردا كاریگەری ژەهرەكە لەسەر جەستەی زۆربەی قوربانییەكان ناهێڵێت.
ساڵانە لەسەر ئاستی جیهان 1.2 ملیۆن كەس دووپشك پێیانەوە دەدات كە 3250 كەسیان گیان لەدەستدەدەن.هەتا كەسێك بەهۆی ژەهری مارەوە گیان لەدەستدەدات، 10 كەس بە ژەهری دووپشك گیان لەدەستدەدەن.
لە هەرێمی كوردستاندا ڕووپێوییەكی ورد نییە جۆرەكانی دووپشك بەشێوەیەكی زانستی پۆلێن بكات، ئەمەش وادەكات ئاسان نەبێت دژە دووپشكی تایبەت بە هەرێم درووست بكرێت و ناچار ئەو جۆرانە هاوردە دەكرێت كە بەشێوەیەكی گشتی جۆرە كاریگەرییەكیان هەیە و توێژینەوەی تایبەتیش لەگۆڕێ نییە كاریگەریی ئەم دژە دوپشكانە دیاری بكات، كە لە هیندستان و وڵاتی دیكە درووست دەكرێن.

پاش كوڵاندنی هێلكە ئاوەكەی فڕێ مەدە!

http://www.sarbast.com/wp-content/up...2013_helka.jpg
ئەو ئاوەی كە هێلكەی تێدا دەكوڵێنیت، زۆر سوود بەخشە و دەوڵەمەندە بە ماددە كانزاییەكان و كالیسیۆم، هەر بۆیە سادەترین سوودی ئەم ئاوە دەتوانرێت بۆ ناو ئینجانەی گوڵەكان بەكاربهێنرێت.
گەر پاش كوڵاندنی ‌هێلكە، ئاوەكەی بۆ ئاودانی ئینجانەی ماڵەكان بەكار بهێنیت، جارێكی دی ژیان بە گوڵەكان دەبەخشێتەوە. سوودێكی دیكەی ئەم ئاوە، دەتوانرێت بۆ زیندووكردنەوەی تاڵەكانی قژ بەكاربهێنرێت.
پاش كوڵاندی هێلكە، پڕۆتینەكانی نێو هێلكەكە بەشێوەی پڕۆتینی تواوە لەناو ئاوەكەدا دەمێننەوە، بۆیە دەتوانرێ ئەم ئاوە بە گەرمییەكی گونجاو (قژ نەسووتێنێ)، بە قژدا بكرێت و سوودێكی زۆری بۆ بەهێزكردن و زیندووكردنەوەی قژ هەیە.

دەزانن بۆچی گوێ سمینی ژنان سونەتە؟

http://www.sarbast.com/wp-content/up...img.ashx_3.jpg

سارا خاتوون خێزانی یەكەمی پێغەمبەر ئیبراهیم (د.خ)، ماوەیەكی زۆر لای پێغەمبەر ئیبراهیم بوو و منداڵی نەدەبوو، كاتێكیش پێغەمبەر ئیبراهیم (د.خ) هاجەرە خاتوونی هێنا، دوای ماوەیەكی كەم هاجەرە خاتوون كوڕێكی بوو كە ئیسماعیل پێغەمبەرە (د.خ)، ئەمەش سارا خاتوونی تووشی ئیرەی كرد.
بۆیە سارا خاتوون سوێندی خوارد كە ئەندامێكی جەستەی كون بكات، دواتریش پێغەمبەر ئیبراهم داوای لێكرد كە سوێندەكەی نەشكێنێ و گوێكانی كونبكات و شتێكیان تێبكات، بۆیە سارا خاتوون هەڵدەستێ بە كوونكردن و گوارەتێكردنی گوێكانی هاجەرە خاتوون، دواتریش هەرخۆی پەشیمان دەبێتەوە كە دەبینێ هاجەرە خاتوون پێی جوانتربووە.

بۆ نه‌مانی تینوێتی شه‌ربه‌تی رێواس بخۆنه‌وه‌!

http://www.sarbast.com/wp-content/up...20482013_2.jpg

شه‌ربه‌تی رێواس خواردنه‌وه‌یه‌كه‌ كه‌ جگه‌ له‌ نه‌هێشتنی تینوێتی به‌رگری له‌ش به‌ درێژایی رۆژ به‌رز ده‌كاته‌وه‌ و له‌ش له‌ ژه‌هره‌كان پاك ده‌كاته‌وه‌.
خواردنه‌وه‌ی ئه‌و خواردنه‌وه‌كانی كه‌ تینوێتی ناهێڵن و توانای له‌ش به‌هێز ده‌كه‌ن زۆر پێویسته‌. پسپۆڕان ئه‌م شه‌ربه‌ته‌ به‌ پێویست ده‌زانن له‌ مانگی ره‌مه‌زاندا.
ئه‌م شه‌ربه‌ته‌ له‌ ئه‌نجامی تێكه‌ڵ كردنی چه‌ندین شه‌ربه‌تی روه‌كی وه‌كو چای سه‌وز و دارچین و گه‌ڵای لیمۆ پێكهاتووه‌ و به‌هۆی ئه‌سید گلورۆنیك ، سیستمی له‌ش به‌هێز ده‌كات و ته‌مبه‌ڵی ریخوڵه‌كان چاره‌سه‌ر ده‌كات.
خواردنه‌وه‌ی شه‌ربه‌تی رێواس له‌ رۆژانی ئاسایی بریتیه‌ به‌ر له‌ ژه‌می به‌یانی و ئێواران‌. به‌ڵام بۆ رۆژو وانان 30 خوله‌ك دوای باربانگه‌ و دوای پارشێوه‌.
سودێكی تری رێواس رێگه‌ گرتنه‌ له وه‌رینی قژ و چرچی و لۆچی پێست و توند بوونی ده‌ماره‌كان و ماسوكه‌كان و جومگه‌كانه‌.

چارەسەری سروشتی بۆ سەرئێشە

http://www.sarbast.com/wp-content/up...img.ashx_8.jpg

لە لێكۆڵینەوەیەكی ئەڵمانیدا دەركەوتووە كە زەیتی نەعناع سەر ئێشە ناهێڵێت .
مەرجەكانی زەیتی نەعناعی باش، دەبێ بێڕەنگ بێت، یان زەردێكی كاڵ، یاخود زەردێكی مەیلەو سەوز بێت، وە دەبێ بۆنی نەعناعەكەی زۆر زۆر بێت.
لە لێكۆڵینەوە ئەڵمانیەكەدا دەركەوتووە كە بۆنكردنی زەیتی نەعناع دەبێتە هۆی نەهێشتنی سەر ئێشە لە ماوەی 10 خولەكدا، هەروەها دەبێتە هۆی كەمكردنەوەی ژانە سەر لەكاتی بوونی شەقیقەدا.
بۆ بەكارهێنانی زەیتەكەش ئەو كەسەی سەری ژاندەكات دەبێ بۆنی زەیتەكە بكات بەمەرجێك زیادەڕەوی لە كرداری هەڵمژینەكە نەكات، بەمەش بە لایەنی زۆرەوە دوای 10 خولەك سەر ئێشەكە چاك دەبێت.
لەبەر ئەوەی بڕی 10% ئەو رۆنە بەقەدەر بڕی 1000 مللی گرام لە ” ئەسیتامینۆفین” كە ئەمەش مادەیەكە لە دروستكردنی ئەو حەبانە بەكاردێت كە بەكاردەهێنرێن بۆ چارەسەركردن سەرئێشە .