زندگی نامه کاک کورش امینی نودشه از زبان خودش

سپیده دمان برفی روزی سرد و کولاکی چله زمستان سال 1356، در گوشه‌ای دنج و باصفا از شاهراه دامنه‌های سنگلاخی زاگرس شمالی آنجا كه تپش‌های سیروان یادها از فرط شوق و شادی به بلندای شاهو و دةربةن می‌رسند، در شهر زیبای نودشه چشم به محنت سرای دنیا گشودم. مادرم که همه آسمان در چشمانش لانه کرده عایشه است و پدرم که بلندای کوهستان مفتخر به لمس گیوه هایش می باشد، محمدرشیدش نام است.

http://s3.picofile.com/file/74203419...amera_6174.jpg

دوران ابتدایی و راهنمایی تحصیلم مقارن با جنگ و دربدری بود و نودشه هم بواسطه مرزی بودنش از آسیب و ویرانی های ناشی از جنگ در امان نماند، بطوریکه حتی 3 بار بمباران شیمیایی شد. هر چند که عوارض آن سالهای سال بعد از اتمام جنگ هنوز که هنوزه شب و روز همنفسمان است. صدای توپ و خمپاره و ویراژ جنگنده های عراقی، ملودی و موسیقی زندگیم در آن دوران و اندیشه های کودکانه ام در چنین فضای مسمومی از گاز خردل و استرس و اضطراب جنگ شکل گرفته اند. دوران ابتدایی، راهنمایی و دبیرستان خویش را در نودشه گذراندم و فارغ التحصیل کارشناسی بهداشت حرفه ای از دانشگاه علوم پزشکی کرمانشاه و همدان می باشم. از همان کودکی به مطالعه علاقه داشتم و یادم هست که کتابی با عنوان «بهترین داستانهای کوتاه دنیا» در دوران راهنمایی جایزه گرفتم که تا همین اواخر هم در کتابخانه شخصی ام بود.
در بطن اجتماع بوده ام و شادی و شیونش را با پوست و گوشت خود درک کرده ام و نان و آزادی و آگاهی مردم را اصلی ترین دغدغه های خویش می دانم. ساختار ویژه شهر نودشه ‌ از نظر فرهنگی(پلورالیسم فکری و تضاد آرا و اندیشه) روی رشد فکری من نیز، بسان خیلی از همسالانم تاثیر مثبتی گذاشت و مرا بی تفاوت رها نکرد. یادم می آید بازار قدیمی نودشه از «ده ره و مه سوورا» تا مه یدان یعنی شرق تا غرب بازار که غروبگاهان پرسه می زدیم از ابتدا تا انتها، صدای رادیوهای بیگانه بود که مردم در حال گوش دادن بودند. برای اولین بار یادم نیست که سال 74 یا 75 بود که اولین نوشته خود که رنگ و بوی اجتماعی هم داشت، را بنام «نقطه صفر» در ماهنامه «ایران فردا»ی آنروزها منتشر کردم. و اما زبان هورامی:
در باور ما زبان هورامی بخشی از میراث معنوی جهان است و هر گونه تلاش در جهت پاسداشت و زنده نگه داشتن آنرا نه تنها وظیفه خویش که کوششی در راستای حفظ و پایداری صلح جهانی می دانیم و هر گونه اهمال کاری در این زمینه را بویژه از جانب اهالی قلم و روشنفکران بی درد و کاغذی نه تنها گناهی نابخشودنی دانسته که به اعتقاد ما دلیل و توجیهی واهی بوده و چنین افرادی بایستی در برابر تاریخ پاسخگو باشند. در این دنیای آشوب‌زده و زمانه پر التهاب كه هر دم آن آبستن حوادث تازه‌ای است ، پرداختن به مفاهیمی بسان فرهنگ كه برخی مواقع برخی از افراد - البته سودجو - اینگونه مفاهیم را در دسته‌بندیهای انتزاعی جای می‌دهند، غافل از اینكه عینیت مسالة بسان سنگریزه‌ای است كه واقعیت آبی آب را فریاد می‌كند؛ پای در وادی شیران نهادن و همتی پولادین می‌طلبد. ما معتقدیم و به این گفته خویش نیز ایمان داریم كه مسئولیت ایجاد دگرگونی با ماست. ما می‌خواهیم آغازگر عصری نوین، انفجاری مهیب و انقلابی عظیم در اذهان پوسیده و باور اطرافیانمان باشیم. باشد که از این راه، شهادت ما را پایانی نباشد.
شمه ای از فعالیت های فرهنگی:
شرکت در اکثریت کنگره و همایش های برگزار شده در کردستان ایران و عراق و ارائه مقاله و شعر در اغلب آنها
انتشار چندین و چند مقاله ادبی، فرهنگی و شعر در هفته نامه سیروان، پیام مردم، ئاسو، ماهنامه سروه، مهاباد، هه ورامان، (ده لاقه و بعدا" زبار از نشریات داخلی انجمن فرهنگی ادبی بیسارانی)، وانیار، چیا و ...

عناوین کتابهای چاپ شده:
1) ترجمه رمان «شازده کوچولو» به زبان هورامی. انتشارات احسان
2) ترجمه رمان «قلعه حیوانات» به زبان هورامی. له بلاوکراوه کانی مه لبه ندی روشنبیریی هه ورامان
در دست چاپ:
کتاب «آوایی از سرزمین سنگ و بلوط» در قطع وزیری و در حدود 320 صفحه همراه با آقای مصطفی طاهری کتاب مجموعه شعر به زبان هورامی
کتاب تاریخچه داستان مینی مال به همراه چندین بهترین داستان کوتاه و مینی مال از نویسنده و ترجمه کتاب فرهنگ جیبی فارسی به هورامی «گه شاوه ز» به معنی روشنفکر

عناوین برخی از مقالات و نوشته ها در جراید:
1) نگاهی گذرا به همایش گستره فرهنگ هورامان، رؤزنامة سیروان، شمارة 384
2)از تبارنور و باران ، " " " 401
3)زبان هورامی بدنبال هویت دیرین، " " " 390
4)چزارة پاوزة نویسكاریو دةرگیر چنی بیةی ئینسانی " " " 472
5)شعر"زمسان"ترجمه زمستان اخوان ثالث " ئاسؤ
6)شعر " ئةدَام " " پیام مردم - -
7)" پاییز " ترجمه " سیروان
8)مقاله«مولوی و ساقی ومطرب در راه» به زبان هورامی،چاپ شده درکتاب دوجلدی مجموعه مقالات اولین همایش بین المللی ادبیات کردی در سنندج
9) ارائه مقاله «انسیکلوپدیای بیسارانی» درهمایش بزرگداشت بیسارانی در سروآباد
10)دامنه سنگلاخهای زاگرس بستری برای فرهنگ هورامان،ارائه شده درهمایش مشاهیر هورامان در پاوه
11)فرهنگ هورامان و جهانی شدن: فرصتها و چالشها، به زبان هورامی ارائه شده درفستیوال هورامان در شهر سلیمانیه کردستان عراق
12)ارائه شعر هاوار و داستان کوتاه آخرین فشنگ به زبان هورامی درهمایش شعر و داستان کوتاه در حلبچه کردستان عراق
13)ارائه مقاله نقش می وتاثیرساقی درزندگی مولوی کرد،ارائه شده درکنگره مولوی در سلیمانیه کردستان عراق
14)پذیرش مقاله بن مایه های اساسی زبان هورامی در زبان کردی و فارسی به زبان هورامی در کنگره زبان کردی شهر دیاربکر کردستان ترکیه
15)نوروز دیوزناو ریشه ای تاریخی از جشن های ایران باستان
16)تاراج زندگی در كوهساران شاهو
17)بی تفاوتی روشنفکران و زجه‌های جانسوز جنگل‌های بلوط.
18)میراث خاطرات و باقی قضایا
19)كه گفته است كه باد مرده ست...
20)حكایت ما و از دماغ دایناسور افتادن برخی‌ها
و ......

سەرچاوە:هەورامان هانەبەرچەم

مه‌لا شه‌ریفی ڕه‌نگه‌ڕێژانی"

نووسه‌ری پێشكه‌وتنخواز و شاعیر و نیشتمانپه‌روه‌ری كورد "مه‌لا شه‌ریفی ڕه‌نگه‌ڕێژانی" له ساڵی 1925دا له شاری هه‌ولێر چاوی ژیانی هه‌ڵێناوه. خوێندنی ئایینی له‌لای مه‌لا عوسمان باوكی ده‌ست پێكردوو له‌دواییدا له‌لای مه‌لا ناسراوی هه‌ولێر درێژه‌ی به خوێندنه‌كه‌ی داوه و دوا خوێندنی موسته‌عیدی له‌لای زانا ناودار مه‌لا ساڵحی كۆزه پانكه ته‌واوكردووه و گه‌یشتووه‌ته پایه‌ی مه‌لایه‌تی به‌ڵام مۆڵه‌تی زانستی وه‌رنه‌گرتووه.

مه‌لا شه‌ریف كه‌سێكی زیره‌كی به‌هره‌دار بوو. هه‌رپشتی به‌زانیاریی ئایینی و فیقیهی نه‌به‌ستووه. به‌ڵكو له‌ڕێگه‌ی زۆر خوێندنه‌وه‌ی سه‌رچاوه‌ی ڕۆشنبیری و زانستی نوێ و وێژه‌یی ڕامیاری خۆی پێگه‌یاندووه و بووه‌ته ڕووناكبیرێكی تێگه‌یشتووی پێشكه‌وتخواز به زیره‌كی خۆی و له‌ڕێگه‌ی مامۆستای تایبه‌تییه‌وه فێری چه‌ند زمانێكی بیانی وه‌ك عه‌ره‌بی و توركی و فه‌ره‌نسی و فارسی بووه، جگه له كوردی زگماگی خۆی بووه.
مه‌لا شه‌ریف له‌ ساڵی 1942ه‌ وه كه‌ جارێ لاوێكی 17 ساڵی بووه چووه‌ته كۆڕی خه‌باتی چینایه‌تی و له ئه‌نجامی چالاكی نواندنی له ڕێكخراوی چه‌یڕه‌وی ساسی له ساڵی 1949دا ده‌گیرێ و چه‌ند ساڵێك سزا ده‌درێت و له‌ ناوه‌ڕاستی په‌نجاكانی سه‌ده‌ی بیسته‌مدا به‌رده‌بێت و خێزانێك پێكه‌وه ده‌نێ و ژیانێكی هه‌ژارانه ده‌ژی له‌ دوا داوا ژیانیدا چه‌ند فرمانێكی میریی ده‌بینی كه دواترینیان فه‌رمانبه‌ری چاپخانه‌ی شاره‌وانی هه‌ولێر بووه.
له ئێواره‌ی 1976.04.28دا به نه‌خۆشی نۆره دڵی له هه‌ولێر كۆچی دوایی ده‌كات.
مه‌لا شه‌ریف نووسه‌رێكی خامه‌ڕه‌نگین و وه‌رگێڕێكی لێهاتوو و شاعیرێكی نیشتمانپه‌روه‌ر بوو، له هۆنراوه‌یه‌كیدا به‌ناوی "ئه‌ی وه‌ته‌ن" ئه‌م دێره‌ شیعره‌یدا ده‌ڵێت:

تا له‌ده‌ست وه‌حشی جه‌هاله‌ت ده‌ركه‌وێ قـــه‌وم و وڵات
سوجده بۆ تیمسالی عیلم و فه‌لسه‌فه و عیرفان ئه‌به‌م!

له‌بواری نووسین و وه‌رگیڕانیشه‌وه گه‌لێك به‌توانابووه و تا له له ژیاندا بوو دوو په‌رتووكی به‌زمانی عه‌ره‌بی به چاپ گه‌یاند، كه ئه‌مانه‌ی خواره‌وه‌ن:

1. الصداقة العربية الكردية - له‌ساڵی 1959 دا به‌چاپی گه‌یاندووه.
2. لمحة عن الاكراد - دانانی كۆمابوا - به‌زمانی فه‌ڕه‌نسی و ئه‌میش له فه‌ڕه‌نسیه‌وه كردوویه‌تیه عه‌ره‌بی و كۆڕی زانیاری كوردی یارمه‌تی له‌چاپدانی داوه و له ساڵی 1973دا چاپكراوه.

جگه له‌م دوو به‌رهه‌مه چاپكراوه‌یشی پێنج به‌رهه‌می به‌نرخی "له‌ شیعر و چیرۆكی وه‌رگێڕدرا و ڕیزمان"ی به ده‌سنووسی له‌ پاش به‌جێماوه كه ئه‌مانه‌ن:

1. ڕۆمیۆ و جولێتی چینی - له چینیه‌وه كراوه‌ته فه‌ڕه‌نسی و ئه‌و له فه‌ڕه‌نسیه‌وه كردووویه‌تیه كوردی
2. دیوانێكی شیعری نیشتمانی و ڕامیاری به‌زمانی كوردی
3. چه‌ند شانۆگه‌رییه‌كی له زمانی فه‌ره‌نسی كردوویه‌تی به كوردی

مه‌حموودی مه‌لا عێززه‌ت

مه‌حموودی مه‌لا عێززه‌ت له‌ ساڵی 1939ی زایینی، له‌ شاری سلێمانی له‌ دایك بووه‌، خوێندنی سه‌ره‌تایی و ناوه‌ندی له‌وێ ته‌واو كردووه‌ و له‌ ساڵی 1962دا، له‌ زانكۆی به‌غدا له‌ به‌شی مێژوو به‌كالیۆرسی وه‌رگرتووه‌ و پاشان بووه‌ به‌ مامۆستای مێژوو.


له‌ ساڵی 80-1981دا، به‌ تاوانی چالاكی ڕامیاری دژ به‌ فه‌رمانڕه‌وای به‌عسی پێشووی ئێراق گیراوه‌ و دوای ئه‌وه‌یكه‌ به‌ ڕزگاری بووه‌، ڕێی ئاواره‌یی گرتووه‌ته‌به‌ر و له‌ وڵاتی سوێد وه‌ك په‌نابه‌ری ڕامیاری نیشته‌جێ بووه‌.
له‌ ساڵی 1987ه‌وه‌ له‌ ئه‌رشیفی هه‌رێمی شاری ئوپسالا دامه‌زراوه‌ و تا گه‌ڕانه‌وه‌ی بۆ كوردستان له‌ كاره‌كه‌یدا به‌رده‌وام بووه‌.
شیاوی گوتنه‌ كه‌ مامۆستا مه‌حموود له‌ بواری ڕۆژنامه‌وانییشدا كه‌سایه‌تییه‌كی چالاك بووه‌ و سه‌رده‌مێك وه‌ك سه‌رنووسه‌ری ڕۆژنامه‌ی كوردستانی نوێ كاری كردووه‌.
مه‌حموودی مه‌لا عێززه‌ت پێش مردنی، به‌ نیازی موداوای نه‌خۆشییه‌كه‌ی له‌ كوردستان ڕا گه‌ڕابووه‌ وڵاتی سوێد، له‌ 2005.05.04 له‌ شاری ئۆپسالا كۆچی دواییكرد.
مه‌حموود مه‌لا عێزه‌ت، وه‌ك نووسه‌رێكی به‌ توانا له‌ زۆربه‌ی ڕۆژنامه‌ و بڵاوكراوه‌ ئاشكرا و نهێنییه‌كاندا هاوبه‌شی كردووه‌ و گه‌لێك باس و لێكۆڵینه‌وه‌ی جۆراوجۆری به‌ زمانی كوردی و عه‌ڕه‌بی نووسیوه‌ كه‌ سه‌ره‌ڕای چه‌ند به‌رهه‌می وه‌رگێڕدراو، ئه‌و په‌رتووكانه‌ه‌ی خواره‌وه‌ی چاپ و بڵاوكردووه‌ته‌وه‌:
- دیپلۆماسێتیی بزووتنه‌وه‌ی كوردایه‌تی، 1973
- كۆماری میللی مه‌هاباد، چاپی یه‌كه‌م 1984، چاپی دووه‌م 1987
- ڕه‌گ و ڕیشه‌ی مێژووی ته‌قه‌لای به‌عێراقیكردنی كورد و مه‌سه‌له‌ی كوردستان، 1986
- كورد و ململانێ و ستراتیجی ئاسایشی نه‌ته‌وه‌، 1988
- ده‌وڵه‌تی جمهوری كوردستان (نامه‌ و دۆكومێنت)، به‌رگی یه‌كه‌م، ستۆكهۆڵم 1992
- ده‌وڵه‌تی جمهوری كوردستان (نامه‌ و دۆكومێنت)، به‌رگی دووه‌م، ستۆكهۆڵم 1995
- ده‌وڵه‌تی جمهوری كوردستان (نامه‌ و دۆكومێنت)، به‌رگی سێیه‌م، ستۆكهۆڵم

ڕه‌وشه‌ن به‌درخان


ڕه‌وشه‌ن خان له ساڵی 1909دا له دایكبووه و کچی ساڵح به‌درخان بووه و باپیری باوكی برای به‌درخان پاشای گه‌وره‌ی میری بۆتان بووه.
بۆیه له‌به‌ر ئه‌وه‌ی شووبه جه‌لاده‌ت عالی به‌درخان بكات، ناسناوی به‌درخانی به‌كارهێناوه چونكه میر كچ بووه. كه توركه عوسمانییه‌كان به‌درخانییه‌كانیان له توركیا دوورخسته‌وه، باوكی ناچار بوو به خاووخێزانه‌وه بچێته شاری دیمه‌شق و لێی نیشته‌جێ ببێ و ڕه‌وشه‌نی كچی له قوتابخانه‌كانی دیمه‌شق خوێندوویه‌تی و په‌یمانگای مامۆستایانی ته‌واو كردووه و له په‌یمانگای كچان بووه‌ته مامۆستا.

http://s4.picofile.com/file/77352751...8%A7%D9%86.jpg

له ساڵی 1935دا شووی به جه‌لاده‌ت به‌درخان كردووه و شازده ساڵی له‌گه‌ڵدا به ته‌بایی و خۆشی ژیاوه و له 1951دا جه‌لاده‌تی هاوسه‌ری كۆچی كردووه و ئه‌م ده‌وره نیشتمانییه‌كه‌ی ئه‌وی بینیوه خاتوو ڕه‌وشه‌ن گه‌لێك هه‌ڵوێستی نه‌ته‌وه‌یی دیاری نواندووه، له‌وانه له ساڵی 1957 بووه‌ته نوێنه‌ری میلله‌تی كورد له كۆنگره‌ی "دژی ئێمرپالیزم" كه له ووڵاتی یۆنان به‌ستراو هه‌رچه‌نده 6 كورسی بۆ نوێنه‌رانی كورد ته‌رخان كرابوون، كه‌چی له به‌ر ڕێ لێگرتنیان ته‌نیا ئه‌م وه‌ك نوێنه‌ری هه‌موو كوردستان وه‌ك ئافره‌تێكی خه‌باتگێڕی كورد له كۆبوونه‌وه‌كانی ئه‌و كۆنگره‌یه‌دا به‌شداریی كردوه و به توندی له دژی ئیمپریالیزم و دابه‌شكردنی كوردستان دواوه و داوای مافه ڕه‌واكانی نه‌ته‌وه‌ی كوردی كردووه و هه‌رچه‌‌نده له لایه‌ن تورك و عه‌ره‌به شۆڤێنیه‌كانه‌وه هێرشی براوه‌ته سه‌ر، به‌ڵام ئه‌و هه‌رقسه‌ی خۆی كردووه و داخوازییه‌كانی نه‌ته‌وه‌كه‌ی خۆی هه‌ر پێشكه‌ش به كۆنگرگره‌كه كردووه.
خاتوو ڕه‌وشه‌ن به‌درخان له 1960.06.01 ماڵئاوایی لێكردین و به‌ره‌و دونیای نه‌مران چوو.
خاتوو ‌ڕه‌‌وشه‌ن به‌درخان جگه له زمانی كوردی، زمانه‌كانی عه‌ره‌بی و توركی به چاكی زانیوه و ئاگاداریشی له زمانه‌كانی فه‌ڕه‌نسی و ئینگلیزی و ئه‌ڵمانیدا بووه. له بواری دانان و وه‌ڕگێڕنیشدا سێ په‌رتووكی به‌زمانی عه‌ره‌بی نووسیوه‌ و به‌چاپی گه‌یاندوون كه ئه‌مانه‌ن:
1- صفات من الادب الكردي - بیروت 1954، 71 لاپه‌ڕه‌یه
2- غرامي و الامي - وه‌رگێڕانه له توركییه‌وه له ساڵی 1957 دا له دیمشق چاپكراوه و 85 لاپه‌ڕه‌یه
3- مذكرات امراة- له دیمه‌شق چاپكراوه و 140 لاپه‌ڕ‌‌ه‌یه

ئیبراهیم ئه‌مین باڵدار



مامۆستای په‌روه‌ده‌كای كورد، ئیبراهیم ئه‌مین باڵدار له‌ ساڵی 1920 له شاری سلێمانی له دایكبووه. خوێندنی سه‌ره‌تایی له شاره‌كه‌ی خۆی ته‌واوكردووه و چووه‌ته به‌غدای له قوتابخانه‌ی "خانه‌ی مامۆستایانی لادێ".

له ڕۆسته‌مییه وه‌رگیراوه و له هاوینی ساڵی 1940دا خوێندنی ته‌واوكردووه و بڕوانامه‌ی ده‌رچوونی وه‌رگرتووه و له مانگی تشرینی یه‌كه‌می هه‌ر ئه‌و ساڵه كراو به مامۆستای قوتابخانه‌ی سه‌ره‌تایی له پارێزگای سلێمانی و له گه‌لێك شار و دێهاته‌كان مامۆستایی كردووه.
چه‌ند ساڵ له گونده‌كانی هه‌ورامان و هه‌ڵه‌بجه و له دواێنی چیای سوورداش له قه‌مچووغه و گوندی دیكه مامۆستا بوو و له‌و ماوه‌یه‌دا ئه‌لف و بێیه‌كی نوێی بۆ فێركردنی زمانی كوردی داناوه و ده‌ستنووسه‌كه‌ی ناردووه بۆ به‌ڕێوبه‌رایه‌تی په‌روه‌رده‌ی سلێمانی و له‌وێ له‌لایه‌ن لێژنه‌یه‌كی پسپۆڕ په‌سندكراوه و نادراوه بۆ شالیارێتی په‌روه‌رده له به‌غدا، كه ئه‌وسا پێیان ده‌گووت "شالیارێتی مه‌عاریف" و پسپۆرانی ئه‌ویش و ڕێكخراوی "یۆنسكۆ"ش په‌سنده‌ی ده‌كه‌ن، ئینجا چاپكردنه‌كه‌ی به‌خۆی ده‌سپێرن.
به‌ر له ته‌واوبوونی چاپه‌كه‌ی ئه‌و "ئه‌لف و بێ"یه نوێیه مامۆستا باڵدار له ساڵی 1950دا گوێزراوه‌ته‌وه بۆ شاری هه‌ولێر و ئه‌و ئه‌لف و بێیه نوێیه‌ی له هه‌ولێر گوتۆته‌وه، كه له‌سه‌ر ڕێگای ڕسته‌یی ده‌گوترێته‌وه، نه‌ك پشت به‌ ده‌نگی پیت و تاكه وشه ببه‌ستێ و ئه‌م ڕێگایه‌ی مامۆستا باڵدار گه‌لێك زانستی و په‌روه‌رده‌ییه.
مامۆستای ئیبراهیم باڵدار ئاره‌زووی ته‌واوكردنی خوێندنی باڵاتری بوو، بۆیه به‌ هه‌وڵ و كۆششێكی زۆر بڕوانامه‌ی ده‌رچوونی له تاقیكردنه‌وه‌ی گشتی قۆناغی ئاماده‌یی وه‌رگرت و له كۆلێژی بازرگانی و ئابووری له زانكۆی به‌غدا وه‌رگیرا و له ئه‌نجامدا بڕوانامه‌ی به‌كالۆریۆسی وه‌رگرت و هه‌ر به‌ ئه‌وه‌نده نه‌وه‌ستا به‌ڵكو هه‌وڵیدا بچێته ئه‌مه‌ریكا و له سه‌ره‌تای شه‌سته‌كانی سه‌ده‌ی ڕابردوودا بڕوانامه‌ی ماسته‌ری له كۆلیژی "سان فڕانسیسكۆ" له وڵاتی ئه‌مه‌ریكا له په‌روه‌رده وه‌رگرت و گه‌ڕایه‌وه به‌غدا.
مامۆستا باڵدار له دوای كردنه‌وه‌ی زانكۆی سلێمانی و گه‌ڕانه‌وه‌ی له ئه‌مه‌ریكا ده‌كرێته مامۆستا له كۆلیژی ئاداب له‌و زانكۆیه‌دا.
كاتێكیش كه ئه‌و زانكۆیه ده‌گوازرێته‌وه بۆ هه‌ولێر و ناوه‌كه‌ی ده‌كرێته "زانكۆی سه‌ڵا‌حه‌ددین" ئه‌ویش هه‌ولێر و له كۆڵێجی ئاداب - به‌شی كوردی ماوه‌یه‌ك وانه ده‌ڵێته‌وه.
ئینجا ده‌چێته شاری به‌غدا له زانكۆی موسته‌نسیرییه وانه ده‌ڵێته‌وه تاكو له 1998.07.11 دا له به‌غدا و له ماڵه‌كه‌ی خۆیدا دڵه گه‌وره‌كه‌ی له لێدان ده‌وه‌ستێ و ته‌رمی ئه‌م خزمه‌تگوزاره‌ی كورد ده‌بردێته‌وه بۆ سلێمانی له گۆڕستانی گردی سه‌یوان به خاك ده‌سپێردرێ.
به‌رهه‌مه چاپكراوه‌كانی
مامۆستا ئیبراهیم ئه‌مین باڵدار له ماوه‌ی ژیانیدا ئه‌م به‌رهه‌مانه‌ی خواره‌وه‌ی داناوه و به چاپی گه‌یاندوون:


1- ئه‌لف و بێی نوێی كوردی به‌غدا - چاپی یه‌كه‌می 1951 و تاكو ئێستا پتر له 35 جار چاپكراوه‌ته‌وه و 98 لاپه‌ڕه‌یه
2- ئه‌لف و بێ بۆ گه‌وران - به‌غدا - چاپی یه‌كه‌م 1955 و 78 لاپه‌ڕه‌یه
3- الابنیه المدرسیه للمدارس الابتدائیه - به‌غدا 1965 و 42 لاپه‌ڕه‌

موحه‌ممه‌د عه‌لی عه‌ونی

موحه‌ممه‌د عه‌لی عه‌ونی له ساڵی 1897دا له كوردستانی باكوور، له شاری سوێره‌ك، سه‌ربه‌شاری دیاربه‌كر، هاتۆته‌ ژیانه‌وه.
پله‌ی یه‌كه‌م‌ و دووهه‌می خوێندنی له توركیا ته‌واو كردوه ‌و بۆ فێربوونی زانستی ئاینی و عه‌ره‌بی هاتۆته میسرو له قاهیره‌، له ئه‌زهه‌ر خوێندیه‌ و كارنامه‌ی به‌رزی ساندوه‌.

زمانی فارسی و فه‌ره‌نسیشی زۆرباش زانیوه، له‌گه‌ڵ ماڵه به‌درخانیه‌كان‌دا له دامه‌زراندنی كۆمه‌ڵی خۆیبون‌دا به‌شداربوه. له‌به‌ر كوردایه‌تی كردنی تورك نه‌یانهێشتوه بگه‌ڕێته‌وه نیشتمانی خۆی‌و هه‌ر له‌میسر ماوه‌ته‌وه‌و له دیوانی شاهیدا به‌وه‌رگێڕی زمانه ڕۆژهه‌ڵاتیه‌كان دامه‌زراوه.
شه‌رفنامه‌ی فارسی له چاپداوه‌ته‌وه‌و پێشه‌كی و په‌راوێزی زۆرهێژای له‌سه‌ر نوسیوه‌. هه‌روه‌ها شه‌رفنامه‌ی كردۆته عه‌ره‌بی‌و له پاش مه‌رگی ئه‌و ساڵی 1958 شالیارێتی په‌روه‌رده‌ی میسر له چاپی‌داوه.
مه‌سه‌له‌ی كورد (القضية الكردية)ی بله‌چ شێركۆ عه‌ره‌بی‌یه‌كه‌ی، ئه‌ونوسیویه‌. پوخته‌ی مێژووی كوردو كورستان‌و مێژووی ووڵاتان و میرنیشینه‌كانی كوردی مامۆستا ئه‌مین زه‌كی به‌گی كردون به‌ عه‌ره‌بی‌و به په‌راوێزی زۆربایه‌خداری ڕازاندونه‌وه. به‌شی دووه‌می "مشاهير الاكرادى" ئه‌مین زه‌كی‌به‌گی له‌چاپ داوه‌ته‌وه. گه‌لێك نوسراوی زۆربه‌نرخی له‌سه‌ر كوردوكودستان هه‌یه كه تائێستا بڵاونه‌كراونه‌وه.
له 1952.07.11 له شاری قاهیره‌ی پایته‌ختی ووڵاتی میسر كۆچی ‌دوایی ده‌كات، له ته‌كیه‌ی شێخ مغاوی له "جه‌به‌ل مه‌قطه‌م"، له نزیك گۆڕی "عومه‌ر ئیبن ئه‌لفارض" نێژراوه‌.

مامۆستا مه‌سعود محه‌مه‌دی جه‌لیزاده

هزرڤان و نووسه‌ری بیروردی كوردو كه‌سایه‌تی ناسراوی كوردستان مامۆستا مه‌سعود محه‌مه‌دی جه‌لیزاده له ساڵی 1919دا له شاری كۆیه له بنه‌ماڵه‌یه‌كی ئایینی و وێژه‌یه و زانست په‌روه‌ر هاتۆته جیهانه‌وه و گه‌شتی خوێندنی له ساڵی 1926دا له كۆیه ده‌ست پێكردووه و قۆناغی ناوه‌ندی و ئاماده‌یی له هه‌ولێر له ساڵی 1940دا ته‌واوكردووه و له ساڵی 1945یشدا خوێندنی كۆلیژی مافی له به‌غدا وه‌‌رگرتووه‌و بووه‌ته پارێزه‌رێكی یاساناس.

له خوێندنی كۆلیژی مافدا هاوپۆل و دۆستی دڵسۆزی دڵداری شاعیری لێهاتووی كورد بووه به‌یه‌كه‌وه زۆربه‌ی ئێواران سه‌ردانی ساڵۆنی وێژه‌ی خاتوو "به‌هه‌یه فه‌ره‌جوڵڵا"ی كچه كوردی میسریان له گه‌ڕه‌كی ئه‌عه‌زمیه‌ی به‌غدا كردووه، كه ئه‌وسا ئه‌و خاتوونه زانایه‌ی كورد مامۆستای "كۆلیژی كچان" بووه له به‌غدا. له‌و ماڵه‌دا به‌رده‌وام كۆڕی فه‌لسه‌فی و هزری ده‌به‌سترا. مامۆستا مه‌سعود له‌و ساوه بیری كه‌وته سه‌ر فه‌لسه‌فه‌و شیكردنه‌وه‌ی دیارده‌ی كۆمه‌ڵایه‌تی و ئابووری.
ئه‌و مامۆستایه لێهاتووه له ژیانی كۆمه‌ڵایه‌تی و ڕامیاری گه‌لێك فه‌رمانی گرته ئه‌ستۆ وه‌ك: نوێنه‌ری خه‌ڵكی ناوچه‌ی كۆییه له په‌رله‌مانی ئێراق له هه‌ردوو ده‌وره‌ی ساڵانی 1953 و 1954 و له دوای شۆڕشی 14ی ته‌مموزی 1958یش‌دا كرا به ئه‌ندامی لیژنه‌ی چاكسازی كشتوكاڵ له ئێراقدا و له‌گه‌ڵ چه‌ند یاساناسێكی دیكه‌دا یاسای چاككردنی كشتوكاڵ و ئاودێریان دانا و ئه‌و یاسایه له 30ی ئه‌یلوولی 1958دا به‌ناوی "یاسای چاككردنی كشتوكاڵ له كۆماری ئێراق"دا بڵاوكرایه‌وه.
مامۆستا مه‌سعود محه‌مه‌د له ساڵی 1964دا به‌ ناوی بزووتنه‌وه‌ی ڕزگاریخوازی كوردستان كرا به شالیاری وڵات له كابینه‌ی "تاهیر یه‌حیا" دا تاكو ساڵی 1965 و له دوا دوای شه‌سته‌كانی سه‌ده‌ی ڕابردوودا كرا به ئه‌ندام له "ئه‌نجوومه‌نی گشتی خدمه‌" و له پاش دامه‌زراندنی كۆڕی زانیاری كوردی له 1970.08.29دا له شاری به‌غدا كرا به ئه‌ندامی كارای ئه‌و كۆڕه‌ی زانیاری و به جێگری سه‌رۆكی ده‌سته‌ی كۆڕو كاتێكیس له دوای هه‌فتاكانی سه‌ده‌ی ڕابردوودا كۆڕی زانیاری ئێراق ده‌سته‌ی كورد مامۆستا مه‌سعود وه‌ك سه‌رۆكێكی كارا له كۆڕه‌كه‌دا مایه‌وه.
له دوای ڕاپه‌ڕینی خه‌ڵكی كوردستانی باشوور له به‌هاری ساڵی 1991 و كێشانه‌وه‌ی ده‌سه‌ڵاتی سه‌نته‌ری ئێراق له‌ كوردستان، گه‌ڕایه‌وه كوردستان تاكو له 2002.04.01 له نه‌خۆشخانه‌ی ڕزگاری هه‌ولێر كۆچی دواییكرد و هه‌واڵی مه‌رگی ئه‌و ناوداره به‌هه‌موو لایه‌كی كوردستاندا بڵاوبووه‌ و له 2002.04.02دا له گۆڕستانی ده‌روێش خدر له كۆییه له ته‌نیشت گۆڕی مه‌لای گه‌ور‌ه‌ی باوكیدا به‌خاكی سپێردرا.
مامۆستا محه‌مه‌د هزرڤان و بیرمه‌ند
مامۆستا مه‌سعود محه‌مه‌د بیرمه‌ندێكی گه‌وره‌ی كورد بوو ڕووناكبیرێكی مه‌زنی كوردستان بوو سه‌رچاوه‌كانی فه‌لسه‌فه‌ی هێگڵ و ماركسی به‌وردی خوێندبوه‌و له‌گه‌ڵ باری ئابووری و كۆمه‌ڵایه‌تی كوردستان به‌راورد ده‌كرد و له‌گه‌ڵ هه‌ندێ لایه‌نی پۆزه‌تیڤ و له دژی هه‌ندێ لایه‌نی نێگه‌تیڤی بوو.
مرۆڤ سه‌ربه‌سته له‌وه‌ی باوه‌ڕیی پێ یه‌تی ده‌ری ببڕێ. نه‌ك باوه‌ڕیی پێی نه‌بێ و ڕووكه‌شه‌و له ترسی ئه‌م و ئه‌و نه‌وێرێت ڕاستی هزرو بۆچوونی خۆی ده‌ربڕێ.
مه‌سعود محه‌مه‌د به‌ نووسین ده‌هاته‌ گۆڕه‌پانی ده‌مه‌ته‌قێ و وتووێژوو ڕاستی باوه‌ڕی خۆی بوێرانه ده‌رده‌بڕی. با ئه‌و كه‌سانه‌ی بۆچوونیان له بیروبۆچوونه‌كانی ئه‌و نه‌بوو به نووسین وه‌ڵامیان بدایه‌وه.
شێوازێكی تایبه‌تی هه‌بوو له نووسینه‌كانی، كه له‌گه‌ڵ به‌رنامه‌ی لێكۆڵینه‌وه‌ی زانستیدا نه‌ده‌گونجا وه‌ك ئه‌وه‌ی ئه‌وه‌نده گوێی به پۆڵین كردنی بابه‌تی نووسینه‌‌كانی نه‌ده‌دا، ناونیشانی سه‌ره‌كی و سه‌ردێڕی لاوه‌كی به‌سه‌ر یه‌كه‌وه پێشكه‌ش ده‌كردن و باكی نه‌بوو گه‌ر پتر له سه‌د لاپه‌ڕه له نووسینه‌كانی له ژێر یه‌ك ناونیشانی یاخود بێ ناونیشان بخاته به‌رده‌م خوێنه‌ری بابه‌ته‌كانی بخوێنێته‌وه.
مه‌سعوود محه‌مه‌د له ژیانی بیرمه‌ندیندا زنجیره‌یه‌ك لێكۆڵینه‌وه‌ی به‌پێزی له دوو توێی په‌رتووكی زلدا به‌ چاپ گه‌یاندووه، كه ئه‌مانه‌ی خواره‌وه به‌شێكیانن:
په‌رتووكه كوردییه‌كان
1- حاجی قادری كۆیی - به‌شی یه‌كه‌م - به‌غدا - كۆڕی زانیاری كورد 1973
2- حاجی قادری كۆیی - به‌شی دووه‌م - به‌غدا - كۆڕی زانیاری كورد 1974
3- حاجی قادری كۆیی - به‌شی سێیه‌م - به‌غدا - كۆڕی زانیاری كورد 1976
4- ووردبوونه‌وه‌یه‌ك له چه‌ند باسێكی ڕێزمانی كوردی - كۆڕی زانیاری كورد 1974
5- چه‌پكێك له گوڵزاری نالی - كۆڕی زانیاری كورد به‌غدا 1976
6- چه‌ند ‌حه‌شارگه‌یه‌كی ڕێزمانی كوردی - به‌غدا - كۆڕی زانیاری كورد 1976
7- مرۆڤ و ده‌وروبه‌ر - به‌غدا - كۆڕی زانیاری ئێراق - ده‌سته‌ی كورد 1984
8- به‌ره‌و شه‌قامی ئاخاوتنی كوردی - به‌غدا - كۆڕی زانیاری كورد 1978
9- گه‌شتی ژیانم - سوێد - ستۆكهۆڵم - 1992 چاپی یه‌كه‌م
په‌رتووه‌كه عه‌ره‌بیه‌كان
1-اعاد التوازن الی میزان - مختل - المجمع العلمی الكردی - به‌غدا 1977
2- الی غورباشوفت العظيم
3- التفسیر البشری للتاریخ
4- المجتمع البشری لماذا يشبه مستشفى المجانین - اربیل - ده‌زگای ئاراس 1999

محه‌مه‌د ئوزون

ڕۆژی پێنج شه‌ممه، ڕێکه‌وتی 2007.10.11 نووسه‌ری کوردی کوردستانی باکوور "محه‌مه‌د ئوزون" له‌شاری "دیاربه‌کر" (ئامێد) له ته‌مه‌نی 54 ساڵیدا کۆچی دواییکرد، ئه‌ویش پاش ململانه‌یه‌کی دوورودرێژ له‌گه‌ڵ نه‌خۆشی شێرپه‌نجه‌دا.
هه‌روه‌ك‌ سه‌رچاوه هه‌واڵییه‌کان بڵاویانکرده‌وه، ئوزون پاش تێکچوونی ته‌ندروستی دوێنی بۆ نه‌خۆشخانه گوێزرایه‌وه و له‌وێش له ده‌ووروبه‌ری کاژمێر هه‌شتی به‌یانی به‌هۆی ناهه‌مواری ته‌ندروستییه‌وه گیانی له‌ده‌ستدا.

http://s1.picofile.com/file/77112726...88%D9%86_1.jpg


http://s1.picofile.com/file/77112730...88%D9%86_2.jpg

پێش ساڵ و نیوێك له‌مه‌وبه‌ر "محه‌مه‌د ئوزون" دووچاری نه‌خۆشی شێرپه‌نجه‌ی گه‌ده هاتبوو و ئه‌وه‌ش له‌لایه‌ن پزیشکانی سوێدییه‌وه ئاشکرا کرا. ناوبراو له مانگی ته‌مموزی ڕابردوودا بۆ شاری "دیاربه‌کر" گه‌ڕایه‌وه و بڕیاره لاشه‌که‌شی ڕۆژی شه‌ممه، ڕێکه‌وتی 2007.10.13، له‌و شاره بنێژرێت.
"محه‌مه‌د ئوزون" له‌ساڵی 1953 له‌شاری "Siverek/Sanliurfa" له‌دایکبووه. له‌پاش کوته‌دای سه‌رباز‌ی له 1971.03.12 چه‌ندین له چه‌پڕه‌وه‌کان و کورده‌کان خرانه به‌ندنیخانه‌وه. ئوزون له‌ته‌مه‌نی 18 ساڵیدا له 1972.03.03 له‌لایه‌ن ده‌سه‌ڵاتدارانی سه‌ربازی تورکییه‌وه ده‌خرێته گرتووخانه‌وه.
نووسه‌ری ناوبراو له گرتووخانه‌دا به چه‌ندین که‌سانی دیکه ئاشنا ده‌بێت، له‌وانه‌ش "Musa Anter" و "Mehmed Emin Bozarslan". هه‌ر له به‌ندینخانه‌ ئوزون فێری نووسین و خوێندنه‌وه‌ی زمانی کوردی ده‌بێت و په‌یوه‌ندی به‌هێز له‌گه‌ڵ کورده‌کانی چینی ناسراودا په‌یدا ده‌کات.
هه‌رچه‌نده پێشتر ئوزون سزای هه‌شت ساڵ به‌ندکردنی به‌سه‌ردا سه‌پێنرا بوو، به‌ڵام له‌ساڵی 1974دا به‌ر بڕیاری لێبووردن ده‌که‌وێت و ئازاد ده‌کرێت.
پاش ئازادکردنی له گۆڤاری "ڕزگاری" ده‌ستبه‌کار ده‌بێت و له‌سه‌ری دووباره له‌ساڵی 1976دا به‌ند ده‌کرێته‌وه، چونکه ڕۆژنامه‌ی ناوبراو سه‌ر به به‌رهه‌ڵستکارانی ڕژێمی سه‌ربازی تورکی بووه.
به‌ڵام پاش نۆ مانگ له‌به‌ندکردن ئوزون له گرتووخانه هه‌ڵدێت و ڕێگای سوێد ده‌گرێته‌به‌ر و له‌وێش وه‌ك په‌ناهه‌نده‌یه‌ك وه‌رده‌گیرێت. هه‌ر له‌ سوێد ئوزون به دیداری چه‌ندین کوردی هه‌ڵهاتووی پارچه‌کانی دیکه‌ی کوردستانی گه‌وره شاد ده‌بێت، له‌وانه‌ش "جگه‌رخوێن"، "عوسمان سابیر"، "حه‌سه‌ن هیشار"، "نوره‌تین زازا" و "ئیبراهیم ئه‌حمه‌د".
ئوزون له‌سوێد له‌سه‌ر نووسینی به‌زمانی کورد به‌رده‌وام ده‌بێت و ستوونێك له‌سه‌ر ڕووپه‌ری ڕۆژنامه‌ی "Dagens Nyheter"دا بڵاوده‌کاته‌وه.
بۆ ماوه‌ی 28 ساڵ ئوزون له‌ وڵاتی سوێد ژیانی به‌سه‌رده‌برد، به‌ڵام له‌ساڵی 2005دا بۆ ئه‌سته‌نبول ده‌ڕوات و ماوه‌یه‌ك له‌و شاره ژیان به‌سه‌ر ده‌بات، بۆ نووسینی دواهه‌مین کاری وێژه‌یی بۆ سوێد ده‌گه‌ڕێته‌وه. به‌ڵام ناتوانێت ئه‌و کاره‌ ته‌واو بکات. چونکه پزیشکانی سوێدی له ئایاری 2006دا پاش پشکنین بۆیان ده‌رده‌که‌وێ، که ئوزون تووشی شێرپه‌نجه‌ی گه‌ده هاتووه. پاش وه‌رگرتنی چه‌ند چاره‌سه‌رێك له‌گه‌ڵ خێزانه‌که‌ی بۆ شاری "دیاربه‌کر" ده‌گه‌ڕێته‌وه و له‌وێش ماڵئاوایی له‌ژیان ده‌کات.
ئه‌و ساته‌ی ئوزون له ئه‌سته‌نبول چه‌ندین جار دووچاری هه‌ڕه‌شی پارتی کرێکارانی کوردستان (په‌که‌که‌) هاته‌وه. چونکه ناوبراو له‌ته‌ك ڕه‌خنه‌گرتن له‌ هه‌ڵوێستی تورکیا به‌رامبه‌ر کورده‌کانی کوردستانی باکوور، ڕه‌خنه‌ی توندی له‌کاره توندوتیژه‌کانی پارتی کرێکارانی کوردستان ده‌گرت.
نووسه‌ری ناوبراو له‌پاش خۆی نزیکه‌ی 15 ڕۆمانی و چه‌ندین نووسینی وێژه‌ و ڕامیاری به‌جێهێشتووه.
یه‌که‌مین ڕۆمانی به‌ناوی "تۆ" بوو، ئه‌وه‌شی له‌ساڵی 185دا بڵاوکرده‌وه و ڕۆمانی "ڕووناکی وه‌ك خۆشه‌ویستی و تاریکی وه‌ك مردن" به‌یه‌كێك‌ له هه‌ر جوانترین ڕۆمانه‌کانی داده‌نرێت.
"محه‌مه‌‌د ئوزون" به داهێنه‌ری وێژه‌ی کوردی مۆدێرن داده‌نرێت. له 28 ساڵه‌ی به‌سه‌ربردنی ژیان له وڵاتی سوێد نووسه‌ری کوردی کۆچکردو حه‌وت ڕۆمان و یه‌ك هۆنراوه‌ی به‌زمانی کوردی بڵاوکردۆته‌وه. بێجگه له‌زمانی کوردی به‌هه‌ردوو زمانی تورکی و سوێد نووسراوی دیکه‌ی بڵاوکردۆته‌وه. له‌ته‌ك ئه‌ندامێتی یه‌کێتی نووسه‌رانی سوێد، ئه‌ندامی یانه‌ی ".P.E.N"ی سوێدی بووه.

به‌خاك سپاردن

http://s1.picofile.com/file/77112733...9%88%D9%86.gif

نووسه‌ری کوردی به‌ناوبانگ ڕۆژی شه‌ممه، ڕێکه‌وتی 2007.10.13 له‌شاری "دیاربه‌کر" به‌ئاماده‌بوونی "Sinan Çetin" (ئه‌کته‌ری تورکی و به‌رهه‌مهێنه‌ری فیلم)، "Ferhat Tunç" (گۆرانبێژی کوردی)، "Ahmet Türk" و "Akın Birdal" و "Osman Baydemir" و "Nurettin Demirtaş" و " Selahattin Demirtaş" (ئه‌ندامانی DTP)، و "Orhan Miroğlu" (ناسراوێکی بواری ڕامیاری تورکی)، "Şerafettin Elçi" (ناسراوێکی بواری ڕامیاری تورکی) و "Yaşar Kemal" (نووسه‌ری به‌ڕه‌چه‌ڵه‌ك کورد) به‌خاکی کوردستان سپێدار. له‌م به‌خاك سپاردنه‌شدا وتاری ماته‌مینی به‌هه‌ردوو زمانی کوردی و تورکی خوێندرایه‌وه، هاوکات ئافره‌تان به‌زمانی کوردی لاوانه‌وه‌یان به‌سه‌ر نووسه‌ری کۆچکروودا چڕاند.
"ئۆرهان پاموك"، خاوه‌نی خه‌ڵاتی نۆبێل بۆ وێژه‌، له شاری نیویۆرك له دیمانه‌یه‌کی کورت له‌گه‌ڵ ڕۆژنامه‌ی "Radikal" تورکیدا وتی:‌‌ "مردنی ئه‌و نووسه‌ر زۆر دڵته‌نگی کردم ... خوێن له‌ناخم ده‌چۆڕێت... نه‌یانزانی نرخ بۆ کاره‌کانی دابنێن؛ زیاتر ئه‌شکه‌نجه‌یان ده‌دا. به‌ڵام من دڵنیام، که خوێنه‌رانی کورد و تورك په‌ڕتووه‌کانی محه‌مه‌د به‌زیندویی ده‌هێڵنه‌وه."
به‌رهه‌مه‌کانی ئوزون
- Tu
- Rojek ji rojên Evdalê Zeynikê
- Mirina Kalekî Rind
- Siya Evînê
- Destpêka Edebiyata Kurdî
- Antolojiya Edebiyata Kurdî
- Bîra Qederê
- Ziman û Roman - Weşanên Nûjen
- Ronî Mîna Evînê Tarî Mîna Mirinê
- Hawara Dîcleyê
- Ruhun Gökkuşağı (به تورکی)
- Hêz û Bedewiya Pênûsê Weşanên Nûdem
- Zincirlenmiş Zamanlar Zincirlenmiş Sözcükler (به تورکی)
- Dengbêjlerim (به تورکی)
- Nar Çiçekleri (به تورکی)

مارف خه‌زنه‌دار


مارف عه‌بدولقادر مارف عه‌زیز ئاغای خه‌زنه‌دار له 1930.11.01 له شاری هه‌ولێر له دایکبووه. بنه‌ماڵه‌كه‌یان خه‌ڵكی سلێمانییه‌ و دوای جه‌نگی جیهانیی یه‌كه‌م چوونه‌ته‌ هه‌ولێر


مارف خه‌زنه‌دار خوێندنی سه‌ره‌تایی و ناوه‌ندی له هه‌ولێر ته‌واوه ده‌کات و له‌ ساڵی 1951دا به‌سه‌رکه‌وتووی خوێندنی ئاماده‌یی ته‌واو ده‌کات. له ساڵانی 1952 - 1957 له شاره‌کانی هه‌ولێر، کوت و به‌غدا وه‌کو فه‌رمانبه‌رێك له به‌ڕێوبه‌رایه‌تی په‌روه‌رده "مه‌عارف" داده‌مه‌زرێت.
ساڵی 1957دا خوێندنی زانسگه له‌ كۆلێژی ئاداب له‌ به‌غدا و به‌كالۆریۆسی له ‌زمانی عه‌ره‌بی به‌ده‌ستهێناوه. دواتر له ساڵانی 1957 - 1959 له ناوه‌ندی "شه‌رقیه" و ئاماده‌یی "که‌رکووکی ئێواران" له که‌رکووك ده‌بێته مامۆستای زمانی عه‌ره‌بی.
له‌ئاداری 1960دا په‌یوه‌ندیی به "‌البعثة العلمیة العراقية"‌ كردووه و بۆ ماوه‌ی نۆ مانگ له مۆسکۆ بۆته ‌خوێندكار. پاشان له‌ شاری "سانت پترسبۆرگ" نیشته‌جێبووه و بۆته‌ خوێندكاری خوێندنی باڵا له‌به‌شی لێكۆڵینه‌وه‌ی كوردی له‌په‌یمانگای توێژینه‌وه‌کان ڕۆژهه‌ڵات، که سه‌ر به‌ئه‌كادیمییه‌ی زانستی ڕووسیا بووه، له‌وێ بڕوانامه‌ی ماسته‌ری به‌ده‌ستهێناوه. له‌ساڵی 1963دا له‌ كۆلێژی ڕۆژهه‌ڵات له ‌زانسگه‌ی "سانت پترسبۆرگ" بڕوانامه‌ی دكتۆرای به‌كۆی ده‌نگی له‌لایه‌ن لیژنه‌ی گفتوگۆ به‌ده‌ستهێناوه.
پڕۆفیسۆر "مارف خه‌زنه‌دار" له ساڵانی 1968 - 1981 له به‌شی کوردی کۆلێژی ئادابی زانسگه‌ی به‌غدا ده‌بێته پڕۆفیسۆر و له ساڵانی 1973 - 1981 سه‌رۆکایه‌تی ئه‌و به‌شه ده‌که‌وێته ئه‌ستۆی.
پڕۆفیسۆری ناوبراو به دامه‌زرێنه‌ری به‌شی کوردی کۆلێژی په‌روه‌رده‌ی زانسگه‌ی به‌غدا داده‌نرێت و تا ساڵی 1976 سه‌رباهری کارکردنی له کۆلێژی ئادابی زانسگه‌ی به‌غدا سه‌رۆکایه‌تی ئه‌و به‌شه‌ش‌ ده‌کات.
خه‌زنه‌دار له ساڵی 1988 - 2006 له کۆلێژی ئادابی زانسگه‌ی سه‌ڵاحه‌دین ده‌بێته پڕۆفیسۆری ئه‌ده‌بی کوردی.
وه‌كو نووسه‌ر و سه‌رنووسه‌ر له ‌چه‌ندین کۆوار و ڕۆژنامه‌یه‌كدا كاریكردووه‌. سه‌رجه‌م 32 په‌ڕتیوکی چاپكراوی له ‌نووسین و وه‌رگێڕان و لێكۆڵینه‌وه‌و بواری خوێندندا هه‌یه، که له ‌گرنگترین ئه‌و چاپكراوانه‌ش‌ "مێژووی ئه‌ده‌بی كوردی"یه‌، كه‌ له‌حه‌وت به‌گ پێكهاتووه‌.
مامۆستا "مارف خه‌زنه‌دار" ئه‌ندامی سه‌ندیكای رۆژنامه‌نووسانی عێراقه بووه‌. له‌ساڵی 1960دا بۆته ئه‌ندامی یه‌كێتیی ڕۆژنامه‌نووسانی گێتی‌.
له‌ته‌ك‌ نووسین و کاری زانسگه ئه‌ندامێکی كارای "كۆڕی زانیاریی كوردستان" بووه‌.
"مارف خه‌زنه‌دار" له 2010.10.25 له ته‌مه‌نی 80 ساڵیدا له شاری هه‌ولێر ماڵئاوایی له ژیان کرد.

مه‌لا عه‌بدولكه‌ریمی موده‌ریس

مێژووی ڕه‌وتی شارستانی مرۆڤایه‌تی له هه‌ر ووڵاتێك، هی هه‌ر نه‌ته‌وه‌یه‌ك، له قۆناغه‌ جیاجیاكانی مرۆڤایه‌تی، ژماره‌یه‌ك مرۆی هه‌ره مه‌زن ده‌ووری زێده كاریگه‌ری له دروست كردنیدا ده‌گێڕن، به‌ده‌گمه‌ن جارێكی دیكه‌ وێنه‌ی ئه‌و چه‌شنه مرۆیانه له‌هه‌ر بوارێكی ژیانی كۆمه‌ڵایه‌تی، كه‌لتووری، ڕامیاری، نه‌ته‌وه‌یی... هتد دروست بێته‌وه، كه گه‌وره‌ترین به‌رژه‌وه‌ندی به‌ نه‌ته‌وه‌كه ‌و مرۆڤایه‌تیان گه‌یاندووه‌و هه‌رگیزاو هه‌رگیز واتا تا دنیا مابێ ئه‌و جۆره پیاوانه له‌ناو ویژدانی زیندووی نه‌ته‌وه‌‌كه‌یان، نیشتمانه‌كه‌یان، بگره مرۆڤایه‌تیش هه‌ر ده‌مێنن.

http://s1.picofile.com/file/77112357...B%8C%D8%B3.gif

دیاره یه‌كێ له پیاوه هه‌ره مه‌زن و بلیمه‌تانه‌ی كورد، جه‌نابی "مه‌لا عه‌بدولكه‌ریمی موده‌ریس"ه، كه نووسه‌ر و زانایه‌كی هه‌ره گه‌وره‌ی سه‌ده‌ی بیسته‌مه .. كه زیاتر له 60 په‌رتووكی زێده به‌نرخی ئایینی و وێژه‌ی و كۆمه‌ڵایه‌تی بڵاوكردۆته‌وه، هه‌ر هه‌مووشیان ده‌چنه خانه‌ی لێكۆڵینه‌وه‌ی زانستی هه‌مه‌لایه‌نی، خوایی و دونیایی، كه بریتین له ته‌فسیری قورئان به‌شێوه‌یه‌كی ئێجگار فراوان و به‌‌زمانی كوردی و عه‌ره‌بی، هه‌روه‌ها ساغكردنه‌وه‌ و شیكردنه‌وه‌ی چه‌ندین شاكاری شیعری مه‌زنی كلاسیكی كوردی، نموونه‌ی "مه‌وله‌وی، نالی، مه‌‌حوی، فه‌‌قێ قادری هه‌مه‌وه‌ندی...هتد".
"مه‌لا عه‌بدولكه‌ریمی موده‌ریس" له به‌هاری ساڵی 1901دا له گوندی ته‌كیه‌ی سه‌ر به‌شارۆچكه‌ی خورماڵ‌ هاتووه‌ته دنیاوه ‌و ناوی ته‌واویشی "عه‌بدولكه‌ریم محه‌مه‌د فه‌تاح‌"ه‌ و سه‌ره‌تای خوێندنیشی به قورئان و په‌رتوكه ئایینییه‌كان ده‌ستپێكردووه و ساڵی 1913یش سه‌ره‌تاكانی "نه‌حو سه‌رف"ی خوێندووه‌، له‌سه‌ره‌تای هه‌ڵگیرسانی جه‌نگی یه‌كه‌می جیهانیشدا له‌مزگه‌وتی مه‌ڵكه‌ندی شاری سلێمانی نیشته‌جێبووه‌و ده‌ستی به‌خوێندنی په‌رتووكی "شه‌رحی جامی" كردووه‌ و دواتر چووه‌ته مزگه‌وتی "مه‌لا محه‌مه‌د ئه‌مین بالیكه‌ده‌ر"ی و له ساڵی 1924یشدا له ئاهه‌نگێكی فراواندا له‌شاری سلێمانی مۆڵه‌‌ی مه‌لایه‌تی وه‌رگرتووه.
له‌ساڵی 1960یشدا له مزگه‌وتی "شێخ عه‌بدولقادری گه‌یلانی" له‌به‌غدا به‌ناونیشانی "موده‌ریس" دامه‌زراوه‌، زیاتر له 50 فه‌قێ له‌سه‌رده‌ستی مۆڵه‌تی زانستییان وه‌رگرتووه، هه‌ر له‌و كاته‌وه به‌بێ‌ پشوودان خه‌ریكی وانه‌وتنه‌وه بووه له زانسته‌ شه‌رعی و وێژه‌ی و عه‌ره‌بییه‌كاندا. مه‌لا عه‌بدولكه‌ریمی موده‌ریس چه‌‌ندین په‌رتووك و به‌رهه‌می وه‌ك نووسینه‌وه‌ی ژیان و به‌سه‌رهات و شیعری چه‌‌ندین شاعیری وه‌ك "مه‌ولانا خالید" و "شێخ عوسمان و سه‌راجه‌دین"ی بڵاوكردووته‌وه، هه‌روه‌ها چه‌‌ندین شیعریشی له‌ژێر نازناوی "نامی" بڵاوكردووه‌ته‌وه، هه‌روه‌ها ڕۆڵێكی گرنگی هه‌بووه له به‌كوردیكردنی فیقهی ئیسلامی و ته‌فیسری قورئانی پیرۆز و ته‌جویده‌كه‌یدا.
نموونه‌ی ژماره‌یه‌ك له په‌رتووكه به‌نرخه‌كانی به‌زمانی كوردی ئه‌مانه‌ن: یادی مه‌ردان و دووبه‌رگ، بنه‌ماڵه‌ی زانیاران، ژماره‌یه‌ك په‌رتووك له باره‌ی شه‌ریعه‌ت و ئیسلامه‌وه، كۆمه‌ڵه‌ شیعری فه‌قێ قادری هه‌مه‌وه‌ند، ته‌فسیری نامی حه‌وت به‌رگ، مه‌كتوباتی كاك ئه‌حمه‌دی شێخ چوار به‌رگ، عه‌قیده‌ی مه‌رزیه‌ی مه‌وله‌وی، دیوانی نالی، دیوانی مه‌وله‌وی، دیوانی مه‌حوی و چه‌ندین په‌رتووكی دیكه به‌زمانی كوردی و عه‌ره‌بی و فارسی نووسیوه‌و بڵاویكردۆته‌وه.
دیاره جه‌نابی مامۆستا "مه‌لا عه‌بدولكه‌ریمی موده‌ریس"، له‌به‌ر ئه‌وه‌ی له‌سه‌ر ئاستی عێراقیش به زانایه‌كی گه‌وره ناسرابوو و خاوه‌ن فتوای ئایینی بووه، بۆیه چه‌ندین ساڵ‌ پۆستی سه‌رۆكایه‌تی "رابطه علماء العراق"ی به‌ده‌سته‌وه گرتبوو، له‌وه‌ش گرنگتر له‌م ساڵانه‌ی دوایی 3 هه‌زار زانای ئایینی سوننی ڕێڕه‌و كه له هه‌موو پارێزگا‌كانی عێراق هاتبوون و له به‌‌غدا كۆبوونه‌وه‌، به‌بێ به‌شداریكردن و ئاگاداری خۆی جه‌نابی مه‌لا عه‌بدولكه‌ریمی مود‌ه‌ریس به سه‌رۆكی (الامانه العلیا للافتاء و التدریس و البحوث و التصوف) هه‌ڵبژێراو، به‌ڵام له‌به‌ر ئه‌وه‌ی باری ته‌ندروستی ناله‌باربووه ڕه‌تیكردبۆوه. سه‌ره‌ڕای ئه‌وه‌ی ماوه‌یه‌ك ئه‌ندامی كارای كۆڕی زانیاری عێراق - د‌ه‌سته‌ی كورد - بووه، هه‌روه‌ها باو‌ه‌ڕپێكراوی كۆڕی زانیاری وڵاتی ئوردون بووه.
كه‌سایه‌تی گه‌وره‌ی ئایینی و ئه‌دیب و زانای گه‌له‌ی كورد مامۆستا "مه‌لا عه‌بدولكه‌‌ریمی موده‌ریس" له‌ته‌مه‌نی 104 ساڵیدا له‌ كاژمێر 12ی شه‌وی 29 له‌سه‌ر 2008.05.30 له شاری به‌غدای پایته‌ختی وڵاتی ئێراق كۆچی داوییكرد.

هاوڕێ باخەوان لە زمانی خۆیەوە:

ماڵپەڕی بڵاوکراوەکانی: http://www.bakhawan.com

ماموستا ئیبراهیم ئه‌حمه‌د

http://qadirzada.com/Ibrahim-ahmed.jpg

ماموستا ئیبراهیم ئه‌حمه‌د له 1914.03.06 له بنه‌ماڵه‌یه‌كی ناسراوی شاری سلێمانی له‌‌دایكبووه، ڕه‌مزی فه‌تاح كه ئه‌فسه‌رێكی كورد بووه مامی مامۆستا ئیبراهیم ئه‌حمه‌د بووه و كاریگه‌ری زۆری له‌سه‌ر ڕۆشنبیر بوونی هه‌بووه ، هه‌ربۆیه زوو ڕه‌وانه‌ی قوتابخانه‌ی ده‌كات. ئه‌م كاریگه‌رییه‌ی مامی تا قۆناغه‌كانی دواناوه‌ندی خوێندنی ئیبراهیم ئه‌حمه‌د هه‌ربه‌رده‌وام بوو، له ساڵی 1937 له به‌غدا كۆلیژی یاسا ته‌واو ده‌كات. ئیبراهیم ئه‌حمه‌د له پاڵ نووسیندا كاری سیاسیشی‌ كردووه و به‌شداریشی‌ له شۆڕشی ئه‌یلوولدا كردووه‌. هه‌ر زوو مامۆستا ئیبراهیم ئه‌‌حمه‌د له‌شاری سلێمانی گوێبیستی سروود و هۆنراوه‌ی نیشتمانپه‌روه‌ران و هه‌واڵی شۆڕشی شێخ مه‌حموودی نه‌مر بووه، هه‌روه‌ها بۆردومانی شاری سلێمانی له لایه‌ن فڕۆكه‌كانی ئینگلیزه‌وه كاریتێكردووه، جگه له‌و هه‌لوومه‌رجه تایبه‌تیبه‌ی ئه‌وكاته‌ی سلێمانی، " ڕه‌مزی فه‌تاحی‌ مامیشی‌ ڕێبه‌رایه‌تی كردووه بۆ ئاشناكردنی به خه‌باتی و نه‌ته‌وایه‌تیی و سیاسی‌ . له‌ساڵانی سییه‌كاندا و له‌گه‌ڵ كۆمه‌ڵێك خوێندكاری كورد له‌به‌غدا گروپێكی پێكهێناوه به‌ناوی "لاوانی كورد" و گۆڤارێكیشی به‌ناوی "دیاری لاوان" بڵاوكردۆته‌وه.

مامۆستا ئیبراهیم ئه‌حمه‌د به دامه‌زرێنه‌ر و لێپرسراوی "ژك" له كوردستانی باشوور ده‌ناسرێت، كه سه‌ر به‌ مه‌ڵبه‌ندی كۆمه‌ڵه‌ی ژیانه‌وه‌ی كوردستانی ڕۆژهه‌ڵات بووه، كه سه‌روه‌ری دامه‌زراندنی كۆماری مه‌هابادی‌ ساڵی‌ 1946ی هه‌یه و به‌ هاوكاریی‌ هاورێكانی‌ توانیبووی له زۆر ناوچه‌ی كوردستاندا لق بۆ "ژك" و پاشان بۆ "حدك" بكاته‌وه . پاش ڕووخانی كۆماری مه‌هاباد له ساڵی 1947دا ئیبراهیم ئه‌حمه‌د و لقی "ژك" له‌پاش كۆبونه‌وه‌یه‌ك بڕیاریاندا بچنه ناو پارتییه‌وه‌و، مامۆستا ئیبراهیم ئه‌حمه‌د به سه‌رۆكی لقی سلێمانی پارتی هه‌ڵبژێردرا. له‌ساڵی 1948 پاش ئه‌وه‌ی ده‌سه‌ڵاتدارانی‌ ئه‌و كاته‌ی عێراق به‌ربوونه گیانی شۆڕشگێڕانی كورد ، ئیبراهیم ئه‌حمه‌د بۆ ماوه‌ی ساڵ و نیوێك زیندانی‌ كرا . پاش ئازادكردنی‌ تا هه لاَیسانی‌ شۆڕشی 14ی ته‌مموزی ساڵی 1958 ڕێگایی خه‌باتی نهێنی گرته‌ به‌ر.

له شوباتی ساڵی 1951 له‌میانه‌ی كۆنگره‌ی دووه‌می پارتی له شاری به‌غدا به كۆی ده‌نگ كۆنگره‌ی پارتی ئیبراهیم ئه‌حمه‌دی به سكرتیری گشتی پارتی هه‌ڵبژارد. له‌سه‌ر كار و چالاكی سیاسی‌ له‌ هاوینی ساڵی 1951 له سلێمانییه‌وه بۆ كه‌ركووك گوێزرایه‌وه. له‌ساڵی 1953 كۆنگره‌ی سێیه‌می پارتی به ڕێبه‌رایه‌تی ئێبراهیم ئه‌حمه‌د سازكرا و له‌م كۆنگره‌یه‌دا دامه‌زراندنی یه‌كێیتی ئافره‌تان و لاوان و قوتابیان‌ په‌سه‌ندكرا. له‌ساڵی 1961 ئیبراهیم ئه‌حمه‌د وه‌ك سكرتێری پارتی و سه‌رنووسه‌ری ڕۆژنامه‌ی خه‌بات كاری ‌كردووه‌، پێش داخستنی ڕۆژنامه‌ی خه‌بات و هه‌ڵگرتنی مۆڵه‌تی پارتی له كۆتایی ساڵی 1961 ناچاربوو شاری به‌غدا به‌جێبهێڵێت و خۆی بشارێته‌وه.

له‌گه‌ڵ هه‌ڵگیرسانی شۆڕشی ئه‌یلوول ڕویكردۆته شاخ و له ڕووی ڕامیارییه‌وه شۆڕشه‌كه‌ی به‌ڕێوه‌بردووه. له ساڵی 1964 تا ساڵی 1971 سكرتێری باڵی نووسینه‌گه‌ی ڕامیاری بووه، پاش هه‌ره‌سی شۆڕشه‌كه ش ڕوو ده‌كاته‌ هه‌نده‌ران و زۆربه‌ی ژیانی له‌شاری له‌نده‌نی پایته‌ختی به‌ریتانیا به‌سه‌ر بردووه‌.

ژیانی وێژه‌ییی و ڕۆژنامه‌وانیی ئیبراهیم ئه‌حمه‌د مامۆستا ئیبراهیم ئه‌حمه‌د هه‌ر له‌سه‌ره‌تای ژیانییه‌وه ده‌ستی داوه‌ته كاری نووسین و ڕۆژنامه‌وانیی، هه‌ربۆیه له ته‌مه‌نی 18 ساڵیدا له ڕۆژنامه‌ی "ژیان" كاریكردووه و نۆبه‌ره‌ی نووسینه‌كانی له‌وێ بڵاوكردۆته‌وه. له‌به‌ر شاره‌زایی نووسین "پیره‌مێرد"ی شاعیر و خاوه‌نی ڕۆژنامه‌ی ژیان له نووسێنێكدا ستایشی ئیبراهیم ئه‌حمه‌ ده‌كات و ده‌ڵێت: "ژیان چاوه‌ڕێی ئه‌م كوردییه ڕه‌وانه‌یه، پیره‌مێردیش به‌هیوای نه‌وجه‌وانانه‌."

مامۆستا ئیبراهیم ئه‌حمه‌د له‌ساڵی 1939 بۆ ساڵی 1949 له‌گه‌ڵ مامۆستا عه‌لائه‌دین سه‌جادی گۆڤاری "گه‌لاوێژ"‌ ده‌رده‌كه‌ن، هه‌ربۆیه ناچار ده‌بێت له ساڵی 1944 ده‌ست له كاری حكومی‌ هه‌ڵبگرێت. پاش سه‌ركه‌وتنی شۆڕشی 14ی ته‌مموزی 1958 مۆڵه‌تی بڵاوكردنه‌وه‌ی چه‌ند ژماره‌یه‌كی گۆڤاری ڕزگاری پێبه‌خشرا و هاوكات به‌رپرسیارێتی ڕۆژنامه‌ی "خه‌بات" یشی‌ ده‌كرد. بێجگه له‌و ڕۆژنامانه‌ش خاوه‌نی ڕۆژنامه‌ی "كوردستان" یش بوو كه ئه‌و ده‌مه‌ مام جه‌لال سه‌رنووسه‌ری بووه‌. به‌هۆی بڵاوكردنه‌وه‌ی وتارێكی به‌ڕووی ده‌سه‌ڵاتدارانی عێراقدا، خه‌بات و كوردستان له ساڵی 1961 داخران و فه‌رمانی زیندانیكردنیش بۆ ئیبراهیم ئه‌حمه‌د ده‌رچوو. له گۆڕه‌پانی وێژه‌شدا ئیبراهیم ئه‌حمه‌دی نووسه‌ر و پارێزه‌ر چه‌ندین كاری به‌نرخی نووسیوه‌، ئه‌ویش به چه‌ند شاكارێكی به‌نرخ وه‌ك "ژانی گه‌ل"، "كوێره‌وه‌ری"، "دوا تیری كه‌وان" و چه‌ند به‌رهه‌مێكی‌ دیكه‌ش. نامێلكه‌ی "الاكراد و العرب"یش كه له‌ساڵی 1937 به عه‌ره‌بی نووسیوێتی هه‌وڵێك بووه بۆ ڕێكخستنی په‌یوه‌ندیی نێوان كورد و عه‌ره‌ب له عێراق.

ئیبراهیم ئه‌حمه‌د له ته‌مه‌نی 86 ساڵییدا له كاژمێر 5ی ئێواره‌ی 2000.04.08 له شاری له‌نده‌ن كۆچی دواییكرد و ته‌رمه‌كه‌ی گوێزرایه‌وه بۆ‌ شاری سلێمانی و هه‌ر له‌ویش نێژراوه.



بۆ بیستن و یا داگرتنی( دانلۆد ) هۆنراوەکانی مامۆستا (ماموستا ئیبراهیم ئه‌حمه‌د)لە قەبارەی (فوڕمەت ) mp3لە سەر بابەتەکانی ژێرەوە کرتە (کلیک ) فەرموون
شێعره کانی ئیبراهیم ئه حمه د 1

بۆ بیستن و یا داگرتنی( دانلۆد ) هۆنراوەکانی مامۆستا (ماموستا ئیبراهیم ئه‌حمه‌د)لە قەبارەی (فوڕمەت ) pdf لە سەر بابەتەکانی ژێرەوە کرتە (کلیک ) فەرموون
بارانی سلێمانی..

شه‌رفخانی به‌دلیسی

هه‌روه‌ك ئاشكرایه كه شه‌ره‌فنامه‌ به‌ گه‌وره‌ترین شاكاری مێژووی گه‌لی كوردستان داده‌نرێ، به‌سه‌ره‌تاو ده‌سپێكی مێژووی نوێی گه‌لی كورد داده‌نرێت.
شه‌رفخانی به‌دلیسی خۆی له خۆیدا وه‌رچه‌رخانێكی گرنگی مێژووی ڕامیاری و ئابووری و كۆمه‌ڵایه‌تی و كلتووری گه‌لی كوردستانه‌، شه‌رفخانه‌ی به‌دلیسی كه گه‌وره‌ترین ڕووناكبیرو نووسه‌ری سه‌رده‌می خۆیه‌تی به‌نووسینی شه‌ره‌فنامه‌ نه‌ك هه‌ر زانیاری زۆرو زه‌به‌ندی له‌مه‌ڕ جوگرافیاو ژیانی ڕامیاری و ده‌سه‌ڵاتی كوردو زمان و ڕووه هه‌مه‌جۆره‌كانی كۆمه‌ڵگای كوردی بۆ تۆماركردوین.

http://qadirzada.com/Sharafxani-bedlisi.jpg

شه‌رفخان كوڕی شه‌مسه‌دین به‌دلیس له ساڵی 1543.02.25 له گوندی "گه‌رمه‌ڕووی" سه‌ر به‌شاری "قوم" له ئێرانی ‌عه‌جه‌م له دایكبووه. له‌دیوه‌خانی "شاته‌همان سپی یه‌كه‌م" له‌ساڵی (1543 تا 1576) له‌گه‌ڵ كوڕه‌كانی ئه‌ودا ژیاوه. له ئێران شا ئیسماعیلی سه‌فه‌وی ساڵی 1576 پایه‌و نازناوی میری میران ده‌به‌خشێته شه‌ره‌فخان و ده‌یكاته سه‌رۆكی هۆزی كورده‌كانی ئێران. له كانوونی دووه‌می ساڵی 1578 له جه‌نگی نێوان ئێرانییه‌كان و عوسمانییه‌كان دا پشتی ئێرانییه‌كان به‌رده‌دات و لایه‌نگری عوسمانییه‌كان ده‌كات به‌خۆی و 400 چه‌كداره‌وه دژ به ئێران ده‌وه‌ستێ سه‌ركردایه‌تی عوسمانییه‌كان ده‌كات له ساڵی 1589 سوڵتان مورادی سێیه‌م دژ به ئێرانییه‌كان پایه‌و نازناوی خان ده‌به‌خشێته شه‌ره‌فخان و ده‌یكاته میری ویلایه‌تی به‌دلیس له ساڵی 1590 واتا له ته‌مه‌نی 53 ساڵیدا جڵه‌وی فه‌رمانڕه‌وایی خۆی ده‌داته ده‌ست كوڕه‌كه‌ی خۆی شه‌مسه‌دین به‌گ.
له ساڵی 1591 تا 1592 ده‌ست ده‌كات به‌ نووسینی شه‌ره‌فنامه‌و له 1597.08.04 له نووسینی شه‌ره‌فنامه ته‌واو ده‌بێت و پوخته‌ی نووسینه‌كانی له‌دوا دوای ساڵی 1597دا كۆتایی پێهێنا به‌م جۆره پڕۆژه‌ی تۆماركردنی كوردی ئه‌نجامدا.
میر شه‌ره‌فخان له ساڵی 1012ی كۆچی دا به‌رامبه‌ر به‌ ساڵانی 1603-1604ز كۆچی دوایی كردووه‌. به‌ساڵنامه‌ی زایینی 60 ساڵ ژیاوه‌و به ساڵنامه‌ی كۆچیش 63 ساڵ ژیاوه.
شه‌رفنامه گه‌لێ بابه‌تی سه‌ره‌كی و گرنگی گرتۆته‌خۆ وه‌كو ئه‌مانه‌ی خواره‌وه:
1
حكوومه‌ته كوردییه‌كانی مه‌ڕوانی و حه‌سنه‌وی و فه‌ضله‌وی و ئه‌یووبی
2
حاكمه كوردییه‌كانی پشتاوپشت حوكمڕانیان كردووه
3
ئه‌و حاكمه كوردانه‌ی پاره‌یان لێداوه‌و وتاریان به‌ناو خوێندراوه‌ته‌وه
4
جگه له‌مانه‌ش به‌دوورو درێژی باسی حكوومه‌تی بتلیسی كردووه

ئه‌م په‌رتووكه‌ی شه‌رفنامه له كۆنه‌وه گرنگییه‌كی زۆری پێدراوه له ساڵی 1978ی كۆچی به‌رامبه‌ری 1667ی زایینی له‌زمانی فارسیه‌وه له‌لایه‌ن شامی ناوێكه‌وه وه‌رگێڕدراوه‌ته‌ سه‌ر زمانی توركی و له دواییدا "ولیامینۆف"ی ڕووسی كردوویه‌تییه ڕووسی و به‌ چاپی گه‌یاندووه‌ و "كارمۆی" مێژوونووسی فه‌ڕه‌نسیش كردوییته‌تیه فه‌ڕه‌نسی و له میسریش مێژوونووسی كورد له چله‌كانی سه‌ده‌ی ڕابردوو به‌فارسی چاپی كردوه‌و مه‌لا جه‌میل ڕۆژبه‌یانی له‌ساڵی 1953دا به په‌راوێزی به‌نرخه‌وه كردوویه‌تییه عه‌ره‌بی و به‌چاپی گه‌یاندووه دواجاریش هه‌ژار موكریانی به په‌راوێزو پێشه‌كیه‌كی درێژه‌وه كردوویه‌تییه كوردی و له‌ساڵی 1972دا له چاپخامژگی كۆڕی زانیاری كورد له به‌غدا له چاپ دراوه.

دكتۆر قه‌ناتی كوردۆ


كوردناس و زانای مه‌زنی كوردی یه‌كێتی سۆڤیه‌تی جاران پڕۆفیسۆر قه‌ناتی كوردۆ 97 ساڵ له‌مه‌وبه‌ر له ڕۆژی 1909.09.21 له گوندی "سوسز"ی ناوچه‌ی "قانزمان"ی هه‌رێمی قارس له كوردستانی باكورری سه‌ر به ده‌وڵه‌تی عوسمانی له‌دایكبووه، ناوی ته‌واوی "قه‌نات كوڕی كوردۆ كوڕی كه‌له‌ش كوڕی خدر"ه و له‌سه‌ر ئایینی ئێزیدی بووه.

http://s1.picofile.com/file/76736696...8%AF%DB%86.gif

له‌كۆتایی جه‌نگی یه‌كه‌می جیهانی له‌ساڵی 1918دا كه توركه‌كان به‌سه‌ر ئه‌رمه‌ندا زاڵبوون، بنه‌ماڵه‌ی قه‌نات و خه‌ڵكی ئاواییه‌كه‌یان خۆیان له‌چنگی توركه‌كان ڕزگار كردو به‌ره‌و ناوچه‌ی "ئاپاران"ی ئه‌رمه‌نستانی ژێر ده‌ستی ڕووسیا كه‌وتنه ڕێ و له‌و ناوه له گوندی "كۆربلاخ" نیشته‌جێ بوون، كه خه‌ڵكی گونده‌كه هه‌موویان كوردبوون، هه‌ر له‌و ساڵه‌دا توركه‌كان ناوچه‌ی‌‌ ئاپارانیان داگیر كرد، به تایبه‌تی گونده‌كانی كورد، بۆیه ماڵی قه‌نات ماوه‌یه‌ك ده‌ربه‌ده‌ربوون و له‌دواییدا گه‌ڕانه‌وه "ئاپاران" و باوكی به‌حه‌ماڵی گوزه‌رانی ده‌كردو له‌ساڵی 1920دا ڕوویان كرده گورجستان و له‌شاری "تفلیس" نیشته‌جێ بوون و ملیان دایه ڕه‌نجبه‌ری و باوكی له 1921دا كۆچی دوای كرد و په‌روه‌رده كردنی ئه‌و كوڕه 12 ساڵییه‌كه‌وته ئه‌ستۆری دایكی و هه‌ر له‌و ساڵه‌دا له قوتابخانه‌ی "هاگۆب گازاریانی"ی ئه‌رمه‌نی ناسراوبه "لازۆ" ده‌ستی به‌خوێندن كرد و ئه‌و زانایه به پیتی لاتینی ئه‌رمه‌نی فێری كورد و ژنه‌كه‌شی زمانی ئه‌رمه‌نی فێركرد.
قه‌ناتی كوردۆ له‌ساڵی 1928دا خوێندنی سه‌ره‌تایی له‌و قوتابخانه تایبه‌تیه ته‌واوكرد و له‌كۆلیژی كارگه‌ران له‌شاری لینینگراد وه‌رگیراو له‌ساڵی 1931دا ئه‌و كۆلیژه‌ی ته‌واو كرد، كه به‌رامبه‌ر قۆناغی ناوه‌ندی و ئاماده‌یی بووه و له كۆتایی ئه‌و ساڵه‌دا قه‌نات و دوو هاوڕێی كوردی كۆلیژی زمانه‌وانه‌ی زانكۆی لینینگراد وه‌رگیران و له‌ساڵی 1936دا خوێندنی ته‌واو كرد و بڕوانامه‌ی دیبلۆمی وه‌رگرت و هه‌ر ئه‌و ساڵه له‌به‌شی دكتۆرا وه‌رگیراو له‌ساڵی 1941دا خوێندنی باڵای ته‌واو كرد و بڕوانامه‌ی دكتۆرای وه‌رگرت و له په‌یمانگای ئه‌سنۆگرافیای ئه‌كادیمیای زانستی سۆڤیه‌ت دامه‌زراوه، دوای ماوه‌یه‌كی كه‌م نێردایه "فابریقه‌ی شه‌فه‌قی سوو" تا مانگی شوباتی 1942.
دكتۆر قه‌ناتی كوردۆ له‌ساڵی 1945دا بووه ئه‌ندامی پارتی كۆمۆنیستی ڕووسیا و له‌پاش جه‌نگ بوو به مامۆستای زمانی كوردی به خوێندكارانی به‌شی ئێرانی ده‌گوته‌وه.
له‌ساڵی 1947ه‌وه تاكو 1960 سكرتێری لیژنه‌ی ناوچه‌ی پارتی كۆمۆنیستی په‌یمانگه‌ی ڕۆژهه‌ڵاتناس بووه له‌و شاره‌ی لینینگراد دا تاكو ساڵی 1958 قه‌ناتی كوردۆ و ئیسحاق تسوكه‌رمان و مارگریت ڕودینكۆ خه‌ریكی كوردناسی بوون له‌به‌شی ئێرانی په‌یمانگای ڕۆژهه‌ڵاتناسی و له‌ساڵی 1958دا به‌شی كوردی به یارمه‌تی یوسف ئۆربێلی سه‌رۆكی په‌یمانگای ڕۆژهه‌ڵاتناس جیاكرایه‌وه و بووه به‌شێكی سه‌ربه‌خۆ.
له‌سه‌ره‌تادا ئۆربێلی خۆی بووه سه‌رۆكی، به‌ڵام له دواییدا دكتۆر قه‌ناتی كوردۆ به‌سه‌رۆكی به‌شه‌كه هه‌ڵبژێردرا. ئه‌وه‌ی شایانی گوتنیشه دكتۆر قه‌نات له‌ساڵی 1968دا بڕوانامه‌ی دكتۆرای "ناووك" واته دكتۆرای زانسته‌كانی وه‌رگرت و پله‌ی زانستی بووه‌ته پڕۆفیسۆر.
تاكو ڕۆژی كۆچی دوایی له 1985.10.31دا و‌ه‌ك‌ سه‌رۆكی به‌شی كوردی و زانایه‌كی مه‌زنی كورد و كوردناسێكی دڵسۆز و لێهاتووی نه‌ته‌وه‌كه‌ی خزمه‌تی زمان و وێژه‌ی و مێژووی كوردی كرد.

هه‌ندێ له به‌رهه‌مه‌کانی
پڕۆفیسۆت قه‌ناتی كوردۆ گه‌لێك به‌رهه‌می به نرخی نووسیوه و بڵاوكردۆته‌وه له‌وانه:
1. ته‌حویری مێژووی كورد له زانستی مێژووی بۆ ڕجوازیی فارس - ساڵی 1954
2. خه‌پاتۆر ئابۆڤیان وه‌كو كوردناس و ئه‌سنۆگراف - ساڵی 1955
3. بیروباوه‌ڕی ناڕاست له‌باره‌ی زمانی كوردییه‌وه - ساڵی 1955
4. كورد له په‌رتووكی "نه‌ته‌وه‌كانی ڕۆژهه‌ڵاتی ناوه‌ڕاست" - ساڵی 1957
5. فه‌رهه‌نگی كوردی - ڕووسی "شێوه‌ی كرمانجی باشوو" - ساڵی 1983
6. په‌رتووكی ڕێزمانی كوردی - ڕه‌و‌ان - ساڵی 1956
7. ئه‌حمه‌دی خانی و به‌رهه‌می وێژه‌یی
8. دروستبوونی وشه له زمانی كوردیدا
9. كوردی سۆڤیه‌ت له وێژه‌یی كوردی ده‌ره‌وه‌دا
10. بیروباوه‌ڕی قاره‌مانیه‌تی له به‌رهه‌می وێژه‌ی ئه‌حمه‌دی خانی دا

دوكتور كه ریمی ئه ییوبی

1995-1924

http://www.mahabadit.com/images/seykarim.jpg

دوكتور كه ریمی ئه ییوبی، كوری سه ید ره حمان، له 23ی خاكه لیوه ی سالی 1303ی هه تاوی، له شاری مه هاباد له دایك بوو. خویندنی سه ره تایی و به شیك له ناوه ندی له مه هاباد ته واو كرد و بو دریژه ی خویندن رووی كرده شاری ورمآ. سالی 1945، له سه رده می كوماری كوردستان له مه هاباد، ئه ندامی ئه وگروپه بوو كه بو مه شقی سه ربازی ره وانه ی باكو كران. دوای رووخانی كومار، سه ید كه ریم له ولآتی نوآ مایه وه و به هوی ته شه نه كردنی كیشه سیاسییه كان نه یتوانی بگه ریته وه ولآتی خوی. ماوه ی ده سال له باكو مایه وه و له 1956 را، خه ریكی خویندنی ده وری دوكتورای L.O بوو له ئه نستیتوی روژهه لآتناسی. له 1963 بروانامه ی دوكتوراكه ی له سه ر « چونیه تی داهینان له شیعری شاعیر و زانای هاوچه رخ، هه ژار » نووسی. ماوه ی 36 سال له بواری ئه كادیمی و زانستی كاری كرد، كه 32 سالی له ئه نستیتوی زمانناسی A.N تیپه ری. سالی 1957 له گه ل خاتوو « د. ئیونیاسمیرنووا »، دوكتورای زانستی زمانناسی، زه ماوه ندی كرد. خاتـــوو سمیرنووا، له دایكبــــووی « سیچونكا »ی روژئاوای رووسیه بوو، كه له ئه نستیتوی روژهه لآتناسی موسكو كاری ده كرد. له سه ر ویستی پروفیسور ق. كوردو، بو نووسینی بروانامه ی دوكتوراكه ی رویشته لینینگراد و له وآ له گه ل دوكتور ئه ییوبی ئاشنا بوو، و بووبه ئه ندامی به شی كوردناسی له ئه نستیتوی روژهه لآتناسی. دوای دوو سال بووبه ئه ندامی ئه نستیتوی زمانناسی له كوری زانستیی شوره وی. ئیدی زوربه ی كار و لیكولینه وه كانیان له گه ل « د. ئه ییوبی » به هاوبه شیی یه كتر به ئه نجام گه یاند و گه لیك كتیب و وتاری گرینگیان له مه ر زمانی كوردی بلآو كرده وه . سه ید كه ریم شاره زایی ته واوی به سه ر زمانگه لی كوردی ، رووسی، فه ره نسی، عه ره بی، فارسی، تركی و ئازه ریدا بووه . له پیداچوونه وه ی « مه م و زین »ی خانیدا، له گه ل « ئی.ئا.ئوربیلی »و« ق. كوردو » هاوكاری نزیكی كردووه . به هاوبه شیی خیزانی، ماوه ی ده سال له سه ر شه رح و وه رگیرانی رووسیی دیوانی مه لای جزیری كاریان كرد، ئه م دیوانه خاوه نی گرینگییه كی تایبه ته له كاری كوردناسیدا كه له سالی 1989 چاپ‌كرا. هه روه ها كاری هاوبه شیی تریان، گرامیری زمانی شیعریی مه لای جزیری بوو، كه هیشتا چاپ نه كراوه . له هاوینی 1995 لیكولینه وه یه كی تریان له سه ر دیالیكته كانی كوردی ئاماده ی چاپ كرد كه له تیپولوژیی له هجه كانی موكری، هه ورامی، سنه یی، زازاكی و كرمانجی ده دوآ و هه ندآ زانیاریی گرینگ له بابه ت دیالیكته كانی كوردییه وه ده خاته روو. كاره كانی تریان بریتییه له : « دیالیكتی كوردیی موكری » ، 1968. « فونه تیكی زمانی كوردی »، 1985. هه روه ها ده ستنووسی فه رهه نگی رووسی – كوردی، كه ده وری 20000وشه یه . دوكتور ئه ییوبی، سالی 1993، پاشی 48 سال دووری له زیدی خوی، به ماوه ی دوو مانگ بو سه ردان گه رایه وه مه هاباد و پیشوازییه كی كه م وینه ی لیكرا. كوریكی هه یه كه ئیستا له لینینگراد ده ژی. له دوایین مانگی هاوینی 1995 له لینینگراد چاوی هه میشه یی لیكنا و له سه ر وه سیه تی خوی هینایانه وه مه هاباد و له روژی چوار شه ممو، 22/6/1374ی هه تاوی، له گورستانی بوداغ‌سولتان نیژرا.
منبع:شرکت عصر ارتباطات مهاباد

قدم زدن دردنیای شعر شاعری نابینا از مهاباد

http://mokrian.ir/uploads/IMAGE63537...741_160478.jpg


به گزارش مکریان ،شاعری نابینا با تخلص شعری ژاکاو، سال 1347در روستای به رده ره شان شهرستان مهاباد در یک خانواده کشاورز به دنیا آمد،"ناصر آقابرا" تمامی مقاطع تحصیلی خود را در مدارس عادی با موفقیت طی کرده و هم اکنون مدرس دانشگاه پیام نور مهاباد است.

آقای آقابرا از تحصیلات و نحوه آموزش خود بگویید؟
ناصر آقابرا ؛ غیر از یک دوره آموزش خط بریل، تمامی مقاطع تحصیلی خود را در کنار بچه های عادی مدارس مهاباد گذراندم. دوران ابتدایی را با جلب رضایت و موافقت آموزش و پرورش در روستای "به رده ره شان" سپری کردم و برای ادامه تحصیل به مهاباد آمدم و تا مقاطع عالی در کنار بچه های عادی تحصیل کردم. در دوران دانشگاه دستم بازتر بود و رکوردر(دستگاه ضبط صدا) می بردم سر کلاس و تحت پوشش مؤسسه نابینایان رودکی و خندق بودم که فایل صوتی کتابهای درسی دانشگاهی را برایم می فرستاد. من به شیوه تلفیقی درس می خواندم به این معنی که بچه هایی که مشکل ذهنی و جسمی نداشته باشد، از طرف آموزش و پرورش موافقت می شد که در کنار بچه های عادی درس بخوانند.
سال 1370در رشته اقتصاد اجتماعی دیپلم گرفتم و سال بعد در رشته حقوق دانشگاه رفسنجان پذیرش شدم اما خانواده ام موافقت نکردند. و ازدواج و مسائل زندگی ادامه تحصیلات را تا سال 76 که از خانواده پدرم جدا شدم به تعویق انداخت. آن زمان بصورت قراردادی با صدا و سیمای مهاباد همکاری داشتم و سال 1381 در رشته ادبیات وارد دانشگاه شدم و 1386 وارد مقطع ارشد این رشته شدم. الان هم در دانشگاه پیام نور مهاباد بصورت قراردادی تدریس می کنم.

براتون سخت نبود که در کنار بچه های عادی درس بخونید؟
ناصر آقابرا ؛ چرا سخت بود. مخصوصاً وقتی که معلمای ریاضی و عربی چیزی پای تخته می نوشتند. اما از آنها می خواستم که برای من هم توضیح بدن و اونها هم این کار را می کردند. کمک و همراهی معلمها و هم کلاسی هایم خیلی به من کمک کرد و همین باعث شد من دوران تحصیل خوب و همراه با خاطرات به یادماندنی داشته باشم. پدرم هم خیلی حمایتم می کرد و برای دروسی که لازم بود معلم خصوصی می گرفت تا از بچه ها عقب نمانم و مشکلی نداشته باشم.

در چند سالگی بینایی خود را از دست دادید؟
ناصر آقابرا ؛ سه سال داشتم که مریضی سرخک در روستامون(به رده ره شان) شایع شد و همه بچه ها دچار شدند. مادرم تعریف می کرد که: "بچه ای پر جنب و جوش بودی که سرخک به روستامون اومد.قبل از تو برادر بزرگترت(خلیل) سرخک گرفت و مرد. ما هم به دلیل درگیر بودن مراسم و مهمانا از تو غافل شدیم که تو هم که این مریضی را گرفته ای و به چشمت زده بود. دکتر که بردیم، اینقدر عصبانی شد که من و پدرت را بیرون کرد که چرا حواستان به این بچه نبوده و بینایی اش را از دست داده".

تشخیص و ارتباط با محیط دور و بر، در دنیای نابینایی چگونه است؟
ناصر آقابرا ؛ در حال حاضر( بر اثر بیماری سرخک) نوری برام مونده و اجسام و اشخاص دور و برم را بصورت سایه هایی کم رنگ و پررنگ تشخیص می دهم. و در فاصله چند قدمی متوجه می شوم که به چیزی نزدیک می شود. اگر با ماشینی فاصله کم داشته باشم به غیر از صدا، روشنایی خاصی را حس می کنم و متوجه می شوم که ماشین است. انعکاس صدا هم کمک می کند که بفهمم در چه نوع فضایی هستم. من خیلی راحت بدون عصا و با اتکا به همین مقدار کم دیدی که دارم راحت در خیابانها و کوچه های شهر راه می روم و شبها میرم قدم میزنم. ما که حس بینایی نداریم از دیگر حواسمان بیشتر و بهتر استفاده می کنیم. دانشگاه که بودم با بوی غذا سلف سرویس و یا انتشاراتی را با بوی کاغذ و چاپ پیدا می کردم. حتی با صدای پاها و قدمهایی که رهگذران برمی دارند مسیرها را می توان ردیابی کرد.

فعالیتهای فرهنگی و هنری خود را از کجا و چگونه شروع کردید؟
ناصر آقابرا ؛ چهارم ابتدایی بودم که برای اولین بار شعر گفتم. آن هم بیوگرافی سعدی که در کتاب فارسیمان بود باعث شد که من به شعر گفتن علاقه مند بشم و شروع کنم به شعر گفتن. ابتدا شعر فارسی می گفتم و در سال 1364 اولین شعر کُردی ام به نام "ماموستای دلسوز" در شماره 4 مجله سروه به چاپ رسید، زمان قید حیات ماموستا هیمن، شاعر بزرگ کُرد. و در مقطع تحصیلی راهنمایی در مسابقه قلم روستا در زمینه شعر، مقاله نویسی، داستان نویسی و ترجمه داستان فعالیت داشتم و رتبه اول می آوردم. و همین هم باعث شد که در سال 1366از طرف آموزش و پرورش به صدا و سیمای مرکز مهاباد معرفی بشم و در ابتدا همان شعرها و مقاله هایم را بصورت هفته ای می خواندم و بعد وارد بخش تولیدی شدم و در زمینه نمایش رادیویی، میان پرده تلویزیونی، سرود طنز می نوشتم. بعد از آنها دیپلم که داشتم، آزمون مربیگری کامپیوتر و خط بریل از طرف بهزیستی برگزار شد و من که قبلاً دوره دیده بودم، شرکت کردم و قبول شدم و مربی بهزیستی شدم. در این زمان بود که به تحصیلات دانشگاهی علاقه زیاد پیدا کردم و همیشه در این فکر بودم که همکلاسی های من الان در دانشگاه هستند. و چنین شد که با کمک کتابهای صوتی مؤسسه رودکی وارد دانشگاه شدم. رتبه دوم استان آذربایجان غربی را در سال 1381 کسب کردم و وارد دانشگاه آزاد مهاباد شدم.

موضوع شعرهایتان چیست؟
ناصر آقابرا ؛ برای نوشتن شعر ما از اول موضوع را تعیین نمی کنیم و این الهام است که برایمان مشخص می کند که شعر اجتماعی، عاشقانه، طنز اجتماعی، مناسبتی و یا .... باشد. گاهی از یک قطعه موسیقی الهام گرفته می شود و شعر متأثر از آن از دورن شاعر می خروشد. گاهی از یک برخورد یا چیز خاصی. بیشتر زمان قدم زدن که به گذشته ای دور برمی گردی شعری متولد می شود.

جدا از شعر گفتن چه فعالیت هنری، فرهنگی دارید؟
ناصر آقابرا ؛ علاوه بر مطبوعات و رسانه ها، در بخش کارشناسی ادبیات "برنامه گلستان" سیمای مرکز مهاباد در حال حاضر همکاری دارم. در زمینه آموزش زبان کردی، جلسات نقد ادبی و یا آموزش شعرگفتن و نوشتن در انجمن ادبی مهاباد هم همکاری دارم. به موسیقی هم از همان ابتدا علاقه داشتم اما در کودکی پدرم قبول نمی کرد که به کلاس آموزش موسیقی برم و فکر می کرد که جلو درس و پیشرفتم را می گیرد و عاشق ویولون بودم(با خنده) اما الان هم یاد نگرفتم. دبیرستانی که بودیم به بهانه عضویت در گروه سرود به اتاقی برای تمرین می رفتیم که وسایل موسیقی آنجا بود و دستمان می گرفتیم. از جنبه عملی زیاد پیشرفت نکردم و فقط کم کم نواختن اُرگ را یاد گرفتم اما به دلیل خوب شنیدن و علاقه زیاد، صدای همه دستگاهها را با جزئیات تخصصی آنها را یاد گرفتم. شنیدن در موسیقی خیلی مهم است و من به دلیل استفاده بهتر و بیشتر از حس شنواییم، همه نت ها را می شناسم و از هم تشخیص می دهم، مسئله طنین برام حل شده بود. دیاپازن وسیله ای است که به کمک آن(از راه دیدن) سازها تنظیم می شود، پیش اومده که دوستان دیاپازن نداشتن که ببینن و برای تنظیم از قوه و تشخیص شنوایی من استفاده کردن و کار رو راه انداختن.

از کتابهای شعرتان بگویید؟
ناصر آقابرا ؛ "که ژاوه ی دل" که از اول دبیرستان سرودن شعرهای آن را شروع کردم، در 1377از طرف انتشارات رهرو چاپ شد. شعرهای این کتاب متنوع هستند و از عاشقانه تا طنز اجتماعی را شامل می شود. "تریفه ی ئاوات" ترکیبی از شعر نو و شعر کلاسیک است که شامل ظنز هم می شود. این کتاب هم در دست اصلاح است و قصد چاپش را با هزینه خودم دارم.
آرزوی من این است که کتاب "کوللاره" به معنای با بادبادک که برای کودکان در مقاطع پیش دبستانی و اول دبستان نوشتم، در مدارس ابتدایی چاپ شود برای یادگیری زبان کردی. اشعار این کتاب را بر روی بچه های خودم امتحان کردم، چون بچه ها تا چیزی را دوست نداشته باشند آن را نمی خواهند. اشعار این کتاب را ریتمیک و طوری تنظیم کرده ام که بچه ها با آن کف بزنند و شادی کنند.. بچه هایم که مهد کودک می رفتند و من این اشعار را یادشان داده بودم، از مهد زنگ زدند که ما شهریه از شما نمی گیریم، فقط اجازه بدهید این اشعاری را که بچه های شما می خوانند به بقیه بچه ها هم یاد بدهیم و من هم با کمال خوشحالی آن اشعار را در اختیارشان قرار دادم که به بچه ها آموزش دهند. این کتاب هم کار تصویرگری آن مانده که ان شاءالله آماده شد چاپ می شود.

اشعار شما بیشتر با سبک کلاسیک اند یا نو؟ و نظر شما در مورد شعر نو و شعر کلاسیک چیست؟
ناصر آقابرا ؛ قالب شهر هم مثل موضوع از طریق الهامی که به شاعر می رسد تعیین می شود و از ابتدا دست خود شاعر نیست. من در دو حوزه شعر کلاسیک و نو شعر می گم، اما می خوام اینجا بگم که شعر کلاسیک ویژگی های بسیار خوبی دارد از جمله اینکه در بخش موسیقایی موفقیت بیشتری دارند و البته محدودیت هایی هم ایجاد می کند از جهت عروضی است. اما در شعر نو قلم آزاد است و دست شاعر بازتر. شعر نو اگر حالت انشایی داشته باشد و شبیه حرفهای عامیانه باشد، ارزش هنری زیادی ندارد بلکه شعر نو باید دارای سبک و آهنگ باشد. همچون شعرهای سهراب سپهری و اخوان و دیگر شاعران شعر سپید. شعر نو باید دارای انسجام و پیوستگی باشد که خواننده از شنیدن آن لذت ببرد. عده ای معتقدند که شعر کلاسیک کهنه شده است و باید به طرف شعر نو روی آورد، در حالی که بدون حفظ و شناخت گذشته چیزی برایمان نمی ماند و شعر کلاسیک خدمت زیادی به ادبیات کرده است. چنین نظراتی بیشتر ناشی از عدم شناخت ما نسبت به شعر کلاسیک است. من در اینجا در کنار احترامی که برای همه شاعران نو قائلم می گویم که ابتدا شعر کلاسیک را بشناسند و بلد بشن و بعد بگویند که کهنه شده و دیگر دوران شعر کلاسیک بسرآمده است. اینکه ما بشناسیم و بگویم که خوشمان نمیاد خیلی متفاوت است نسبت به اینکه نشناسیم و بگوییم دورانش بسرآمده است و به درد نمی خورد.

اگر خواننده ای بخواهد شعرهای شما را بخواند دوست دارد که باشد؟
ناصر آقابرا ؛ گاهی اوقات خود خواننده ها بدون هماهنگی با ما این کار را می کنند. در اینجا فرصت را غنیمت می شمرم که بگم عده ای از خواننده ها شعرهای من را خوانده اند، اما به سلیقه و دلخواه خود آنرا تغییر داده اند و این نه تنها ظلمی بزرگ به شاعر، بلکه تعرض به قانون ادبیات و کاری بسیار ناپسند است. به عنوان مثال خدابیامرز "خانم مرضیه فریقی" شعر "کانی" بنده را خوانده و به جای "... تو جیژوانی په ریه کانی..." گفته است: "....تو جیژوانی دلدارانی..." و این تغییر برای من بسیار ناخوشایند بود که قبلاً هم در مصاحبه ای به این نکته اشاره کرده ام. "آقای بکر لگزی" هم متأسفانه "مه قامی" از من خوانده است اما متأسفانه به میل خود تغییر داده است و از همین جا گلایه خودم را می رسانم.
جدای از این مسائل اگر کسی بخواهد برای خواندن، شعر به وی بدهم، از وی می خواهم که آزمایشی قطعه ای بخواند تا ببینم به خوبی مفهوم شعرهای من را می رساند یا نه! البته بهم گفتن که من سخت گیر و رک هستم اما چه می شود کرد! اما اگر بخواهم اسم کسی را ببرم که دوست دارم شعرای من را بخواند، از صدا و خواندن "عمر عبدی" خیلی خوشم می آید که قبلاً شعر "ولاتی من" را خوانده است که اتفاقاً در کاستی به همین نام پخش شد. و اگر ایشون هر کاری از من بخوانند خوشحال میشم. به غیر از ایشون "رحمان پاشاخانی"، "گه زیزه" را خیلی خوب خوانده و از صداش خوشم میاد و الان هم کارهایی که صدای زیر می خواهد را به او می دهم که بخواند. البته اشعار "کانی" و "گول" را هم آقای احمد لاوه هم خیلی خوب خوانده و اگر کاری در سطح بالا داشته باشم به ایشان می دهم.

کدام شعرتان را بیشتر دوست دارید؟
ناصر آقابرا ؛ انتخاب خیلی سخت است. هر شاعری اگر تعدادی از شعرهایش را بیشتر دوست داشته باشد، به دلیل این است که شأن نزول دارند، یعنی به مناسبت خاصی گفته شده اند و شاعر تعلق خاطر خاصی به آنها دارد که این را اینجا از من نخواید چون مربوط به حریم شخصی هستند! از شعر "کانی" خیلی خوشم میاد، "قندیل" را هم خیلی دوست دارم. و همچنین از بعضی شعرهای طنزم هم که آن موقع محصل بودم و سر کلاس حساب که خوشم نمی آمد می گفتم. از شعر طنز "فالگیر" هم خوشم میاد. شعر طنز "گه ره که که مان" چون خنده دار است را دوست دارم.

به نظر شما شاعری قریحه ای خدادی است؟
ناصر آقابرا ؛ کاملاً. اگر کسی هزار کتاب شعر هم بخواند، اما ذوق شاعری نداشته باشد، هرگز نمی تواند شعر بگوید. خیلی ها هستند که ادعای شاعری دارند اما اثرشان بیشتر نظم است تا شعر.

به عنوان یک شاعر نابینا از مسئولین فرهنگی چه انتظاری دارید؟
ناصر آقابرا ؛ با اکثر آنها حضوری، تلفنی و کتبی بارها انتظارات و تقاضاهای خود را رسانیده ایم و خیلی کم به نتیجه رسیده ایم، اما خب ما حرف خود را می زنیم. تقاضای اول من در رابطه با فراهم کردن میدان مناسب جهت چاپ و نشر تألیفاتمان است. تقبل کردن هزینه های چاپ و پخش کتابها از طرف ارگانها و نهادهای فرهنگی-هنری در وهله اول خدمتی به ادب و هنر مملکتمان است و حتی اگر یک سوم هزینه را هم متقبل شوند ما استقبال می کنیم. تقاضای دیگرم این است که مسولین در رابطه با استخدام و حمایت کاری ما تنها به این امر توجه نکنند که آیا ما جلو چشممان را می بینیم یا نمی بینیم. بلکه به توانایی و تحصیلات ما به عنوان یک عضو جامعه نگاه کنند نه یک فرد نابینا. اگر چنین نباشد به ما و خانواده مان ظلم می کنند.

چه حرفی برای همنوعان خود دارید؟
ناصر آقابرا ؛ اکثر همنوعان من گرایش داشته اند که تنها به خواندن قرآن روی بیارن. من این کار آنها را می ستایم امااز آنها می خوام که در کنار آن خط بریل و کامپیوتر را هم یاد بگیرند. از کتابهای صوتی استفاده کنند و اطلاعات خود را بالا ببرند و از آموزش سمعی بهره مند بشن. در کتابخانه شیخ شلتوت مهاباد کتابهای صوتی وجود دارند که عزیزان می توانند استفاده کنند. مطالعه کردن، فرهنگ و دانش آنها را بالا می برد و خود را به قرآن خواندن محدود نکنند. من دیروز 47 مین کتاب در زمنیه رمان را در سال جدید تمام کردم. صبحها از ساعت 6 تا 8 زبان انگلیسی می خوانم و اوقات دیگر مطالعه آزاد دارم. دوست دارم همنوعان من هم مطالعه کنند و در یک مقطع نمانند.

مهارت خارق‌العاده مرد حافظه ایران

تاکید کرد اگر دو نیمکره مغز باهم فعال شوند، مغز حداقل ۵ برابر بهتر عمل می‌کند. افراد در شرایط عادی از یک قسمت مغز کمتر استفاده می‌کنند و اگر این ۲ نیمکره باهم فعال شوند، آنها نابغه می‌شوند.

http://www.fardanews.com/files/fa/ne...221165_474.jpg

فارس:دکتر محمد سیدا مدیر مؤسسه فرهنگی ذهن برتر، رئیس انجمن تقویت حافظه ایران، عضو انجمن تقویت حافظه آمریکا، عضو اتاق فکر سوئیس و از بنیانگذاران روشهای نوین یادگیری و حافظه برتر در ایران است.

وی در مهاباد متولد شده و استاد افتخاری چندین مرکز علمی و دانشگاهی در سطح کشور است.

در سمیناری که تابستان سال 1380 با حضور نمایندگانی از 74 کشور صاحب نام دنیا در آمریکا برگزار شد مقاله ارائه شده توسط دکتر سیدا در خصوص راهکارهای علمی تقویت ذهن و حافظه حائز رتبه اول شد و لقب افتخاری مرد برتر حافظه ایران به وی اعطا شد.

محمد سیدا روشهای مطالعه و یادگیری نوین و مؤثری را که در طول دوران تحصیل و زندگی روزمره خویش به کار گرفته و به موفقیتهای چشمگیری نائل شد.

وی برای برگزاری سمینار و همایش در این زمینه به کشورهای متعددی مانند آمریکا، سوئیس، فرانسه، آلمان، انگلستان، اسپانیا، سوئد، امارات، هندوستان، بلژیک، نروژ، دانمارک، فنلاند، هلند، اتریش و بسیـاری از دیـگر کشـورهای اروپـایی و آسـیایی سـفر کرده‌ است.

سیدا مقالات بی‌شماری در زمینه اصول مطالعه و یادگیری و تقویت حافظه در نشریات داخلی و خارجی به چاپ رسانده‌اند، همچنین وی کتابهایی در این زمینه به رشته تحریر در آورده‌اند که راهگشای بسیاری از علاقمندان بوده است.

دکتر محمد سیدا در مورد اینکه از چه سالی به عنوان مرد حافظه ایران شناخته شد، گفت: من اوایل دوران محصلی خود را با مطالعه کتاب شروع کردم و با مطالعه کتاب به موضوع تقویت حافظه علاقه‌مند شدم و اوج کاری‌ام در سال 2001 بود که با برگزاری سمیناری در تابستان سال 80 در آمریکا با حضور 74 کشور، مقاله‌ام رتبه اول را کسب کرد و دبیر این همایش آقای «کوین ترودا» صاحب سایت مموری و مرد حافظه آمریکا و جهان لقب «مرد حافظه ایران» را به من نسبت داد؛ بعدها هم «دیوید توماس» که کارمند آتش‌نشانی در انگلیس بود به عنوان مرد حافظه جهان انتخاب شد؛ وی توانسته بود 23 هزار و پانصد رقم عدد پی را به خاطر بسپارد و در سه‌ساعت و نیم و با سرعت خواند؛ چند سال بعد موفق شدم که 30 هزار رقم را از حفظ بگویم.

وی ادامه داد: تعداد ارقام مهم نیست و زمانی که شما روش را یاد می‌گیرید با تمرین می‌توانید به این مهارت برسید.

سیدا خاطر نشان کرد: مقاله ارائه داده شده من که به 8 زبان هم ترجمه شده است به دلیل ساده و کاربردی بودنش و قابل استفاده برای عموم مقام اول را کسب کرد؛ تاکنون 12 جلد کتاب چاپ کرده‌ام و سه جلد کتاب هم آماده چاپ دارم.

http://www.fardanews.com/files/fa/ne...221166_270.jpg

تمرکز و تندخوانی دو عامل موفقیت

دکتر سیدا گفت: برای آموزش روشهای تقویت حافظه محدودیت سنی وجود ندارد و حتی برای جلوگیری از بیماری آلزایمر تقویت حافظه بسیار موثر است.

وی ادامه داد: همان سالها بود که پیرمرد 89ساله‌ای نزد من آمد آرزو می‌کرد که قرآن مجید را حفظ کند. این پیرمرد نه تنها به آرزوی خود رسید و حافظ کل قرآن در مدت یک سال شد بلکه سال بعد موفق شد با بکارگیری این روش‌ها کتاب نهج‌البلاغه را نیز حفظ کند.

وی با اشاره به موضوع تندخوانی و افزایش این قدرت، گفت: صدهزار نفر از افراد موفق از 5 قاره جهان را مورد بررسی قرار دادند که 21 عامل مشترک و وجه اشتراک داشتند که باعث موفقیتشان شده است؛ اولین مورد تندخوانی بوده است که 100 هزار نفر عنوان کردند که تندخوانی از شاخصه‌های آنها بوده است.

وی افزود: در کشورهای پیشرفته تندخوانی برای افرادی که رئیس جمهور می‌شوند یا سناتور می‌شوند اجباری است مدیران اینجا خیلی از مطالب را با آنکه منشی دارند باید خود بخوانند که صرفه‌جویی در وقت نیز است.

وی ادامه داد: از نکات دیگر این صدهزار نفر حافظه قوی تمرکز بالا و مدیریت زمان، مدیریت انفجار اطلاعات است ما می‌توانیم ابوعلی‌ سینا که تمام علائم را می‌دانست در قرن خود داشته باشیم.

سیدا در خصوص افزایش تمرکز در بین افراد، تصریح کرد: برخی افراد خیلی بر مدیریت انفجار اطلاعات تمرکز ندارند و از این شاخه به آن شاخه می‌شوند و موفق نیستند؛ ولی افرادی هستند که به کارشان متمرکز هستند و موفق می‌شوند.

وی افزود: بعضی‌ها تا آخر عمر کارگر هستند و شاگرد بنا هم نمی‌شوند چون نمی‌خواهند ولی کارگر دیگری که اشتیاق داشته باشد مطمئنا بنّا می‌شود و بعد مهندس می‌شود. هر کسی که در هر رشته باشد می‌تواند بهترین باشد.

روش‌های تقویت حافظه/تأثیر آب بر روی حافظه

سیدا در مورد روش‌های تقویت حافظه اظهار داشت: هر چیزی که برای جسم خوب است برای مغز نیز خوب است، خوردن و حتی بوییدن سیب برای حافظه، اعصاب، دندان، گوارش و لطافت پوست خوب است؛ میوه و سبزیجات مانند سیب، موز، انار شیرین، انگور، انجیر، شاه‌توت و زردآلو خاصیت بیشتری از بقیه میوه‌ها دارند.

وی افزود: آب بدن نباید کم شود و به اندازه کافی آب بنوشند و تشنه نمانند چون مغز کوچک می‌شود. آب بهترین نوشیدنی است و به مغز کمک می‌کند و آب معدنی باید در ظرف‌های شیشه‌ای باشد و نباید آب بدن کم شود.

http://www.fardanews.com/files/fa/ne...221167_289.jpg

تاثیر خوب خواب کافی بر حافظه

مرد حافظه ایران همچنین خاطر نشان کرد: بی‌‌نظمی در خواب، کم خوابی و منظم نبودن در خواب‌ها به مغز ضرر می‌زند.

وی ادامه داد: پیاده‌روی، قدم زدن، ورزش،‌ تنوع ایجاد کردن، نظم در کارها تاثیر خوبی می‌گذارد و در نهایت افکار منفی را با سی‌دی‌های خوب برنامه‌های خوب از بین ببریم.

ما باید کارآفرین باشیم و به دنبال ایجاد درآمد باشیم تا چند نفر دیگر نیز کار کنند.

وی تصریح کرد: همه می‌خواهند خیلی زود به همه چیز برسند و قناعت کم شده است الان همان روز اول همه جا می‌خواهند؛ چرا آنقدر سخت می‌گیرند که سن ازدواج بالا رفته است با هم تفاهم داشته باشید تا به همه چیز برسید.

http://www.fardanews.com/files/fa/ne...221168_217.jpg

ذهن مهم‌تر از جسم است

ذهن بیشتر از جسم موثر است، با فکر کردن می‌توان تاثیر بیشتری را در امور گذاشت در بسیاری از موارد با فکر، بسیاری از بیماری‌ها از بین می‌رود.

وی با بیان اینکه بسیاری از افراد بیماری سرطان را با فکر خود درمان کرده‌اند، ادامه داد: این امر بیانگر این است که فکر مهم‌تر از بسیاری از اقداماتی است که هم‌اکنون انجام می‌دهیم.

سیدا متذکر شد: هر کسی که زیاد زحمت می‌کشد همیشه به نتیجه مطلوب نمی‌رسد، زحمت باید در راستای هدف صحیح باشد؛ به عنوان مثال می‌توان به حقوق کارگر و مهندس ساختمان اشاره کرد حقوق و مزایای میان این 2 در مقایسه با زحمت‌هایی که می‌کشند بسیار متفاوت است.

وی با بیان اینکه روش‌ها و تکنیک‌های تقویت حافظه همانند یک اهرم می‌ماند، گفت: مغز ما باید روغن‌کاری و هیدرولیک شود؛ این امر موجب تقویت حافظه می‌شود و موجب دور زدن موانع در زندگی می‌شود یا اینکه راهکارهای جدیدی را پیش روی انسان‌ها برای رفع موانع قرار می‌دهد.

http://www.fardanews.com/files/fa/ne...221169_915.jpg

راهکارهای کاهش استرس و افزایش اعتماد به نفس

وی درباره راهکارهایی برای کاهش استرس و افزایش اعتماد به نفس بیان داشت: برای رفع استرس می‌توان پیاده‌روی و ورزش کرد ضمن ‌آنکه تنفس عمیق در طبیعت و هوای آزاد و گوش دادن به موسیقی‌های مناسب می‌تواند از دیگر راهکارهای مقابله با استرس باشد؛ برای اعتماد به نفس باید توانمندی‌ها یادآور شود، باید توجه داشت که غرور و تکبر با اعتماد به نفس مغایرت دارد.

سیدا ادامه داد: باید دارایی‌های انسان‌ها از جمله داشتن بدن سالم، داشتن سواد و غیره یادآوری شود، در این میان درست نشستن، درست ایستادن و درست رفتار کردن می‌تواند در این باره موثر باشد.

وی نظر دادن در جمع را از دیگر راهکارهای افزایش اعتماد به نفس عنوان کرد و گفت: قاطعانه نه گفتن و داشتن ظاهری مرتب می‌تواند در افزایش اعتماد به نفس نقش داشته باشد.

وی تأکید کرد: پیامبر اسلام نیمی از بودجه خود را عطر، مشک و عنبر خریداری ‌کرده است، با توجه به اینکه ما نیز پیرو پیامبر هستیم باید از سنت پیامبر پیروی کنیم، اینها تضادی با دین ندارد؛ تمام پیامبران ما ثروتمند بودند، پول منافاتی با دین ندارد، اینکه گفته می‌شود فقر از معنویت می‌آید کاملا کذب است.

وی در پاسخ به سوالی مبنی بر اینکه آیا استرس ثروتمندان کمتر است، گفت: این امر بستگی دارد، بسیاری از برج‌سازان زیر برج خود در حال ساخت سکته کرده‌‌اند و بسیاری از افراد در چادر زندگی‌ می‌کنند اما در عین حال آرامش دارند؛ در جاهایی که فقر است جرم و جنایت بیشتر است.

سیدا گفت: باید برای لذت بردن شروط تعیین نکنیم. موفقیت به این معنا نیست که ما یک نتیجه‌ای را به دست بیاوریم، موفقیت یعنی پیش رفتن چرا که اگرها هیچ وقت تمام نمی‌شود؛ زمانی که حافظه تقویت شود زود از کوره در نمی‌رویم و آرامشمان بیشتر خواهد شد. همه افراد در یک سطح نیستند و راهکارهای متفاوتی می‌توانیم پیدا کنیم.

نگویید نمی‌توانیم و نمی‌شود/هر مغز به طور متوسط 100 میلیارد سلول عصبی دارد

سیدا تاکید کرد: در کل به عنوان چند نکته مهم توانایی مغز را دست کم نگیرید،‌ مغز خیلی قدرتمند است و هرگز نگویید نمی‌توانم و نمی‌شود،‌ هر مغزی به طور متوسط از 100 میلیارد سلول عصبی تشکیل شده است که از هر سلولی به مانند یک کامپیوتر عمل می‌کند و از مغز خود استفاده کنیم و مرتب مطلب جدیدی یاد بگیریم که اینها تاثیر خوبی بر حافظه می‌گذارد در هوای تمیز اکسیژن بیشتری را به مغزمان برسانیم که مغز و حافظه قوی‌تر عمل کند.


بازخورد نشست فرانسه /طرح استفاده از دو نیمکره

سیدا در مورد نشست فرانسه و ملاقات خود با مرد حافظه فرانسه گفت: بر اساس دعوتی که از یونسکو در آخر ماه مارس شده بود سمینار مشترکی را داشتیم در فرانسه به مدت 6 روز که هدف از این نشست این بود که آخرین تکنیک‌های تقویت حافظه را برای ایرانی‌ها و فرانسوی‌ها مطرح کنیم که خیلی مورد استفاده قرار گرفت و تأثیر خوبی داشت که از مدد حافظه فرانسه دعوت کردیم که به ایران باید و چنین نشستی را در ایران هم داشته باشیم تایید خوبی در جامعه می‌گذارد اگر تمام افراد جامعه این تکنیک‌ها را یاد بگیرند موجب نشاط و آرامش می‌شود و توانمندی‌ها را بالا می‌برد و تاثیر خوبی را بر روی رابطه‌ها می‌گذارد و باعث می‌شود ما به آرامش برسیم.

وی ادامه داد: با اینکه این نشست اولین نشست نبود ولی استقبال و تاثیر خوبی گذاشته بود و در سایتهای اروپایی همان موقع پخش شد. ‌

«ون‌سان» مرد حافظه فرانسه تمرینات عملی را درباره حافظه بطور کلیدی ارائه داد و اقدامات من برای استفاده از 2 نیمکره مغز بوده است.

سیدا گفت: اگر دو نیمکره مغز فعال شود حداقل 5 برابر مغز بهتر عمل می‌کند و مسائل را بهتر حل می‌کنیم و قدرتمندتر ظاهر می‌شویم؛ اگر از 2 نیمکره مغز استفاده کنیم توانایی ما بیشتر می‌شود افراد در شرایط عادی از یک قسمت مغز کمتر استفاده می‌کنند و اگر این 2 نیمکره با هم فعال شوند نابغه می‌شویم.

وی افزود: یکی از روش‌های ساده برای فعال کردن نیمکره‌ای که کمتر‌ فعال است این است که قسمت مخالف بدن را به کار بگیرید به عنوان مثال اگر راست دست هستید از نیمکره سمت چپ استفاده کنید. دو قسمت بدن را به کار بگیرید؛ نیمکره چپ احساسی است و نیمکره راست درخصوص اعداد و منطق است.

سیدا در مورد تقویت ذهن و بکارگیری همزمان دو نیمکره مغز تاکید کرد: زمانی که با موضوع احساس درگیر می‌شویم برای فعال کردن دو نیمکره باید تمرین مربوطه را انجام دهیم؛ بعنوان مثال موقعی که یک نفر افسرده و غمگین است فشار بر روی نیمکره راست مغز اوست و باید او برای فعال شدن نیمکره دیگر خود مسئله‌ای را حل کند و یا یک بازی فکری و کار تئوری انجام دهد تا این فشار متعادل ‌شود.

وی ادامه داد: خیلی از تمرینات در این نشست‌ 6 روزه به کار گرفتیم که جذاب‌ترین کار دو دختر 9 ساله و 10ساله بودند که به عنوان 2 نماد ایرانی که مرد حافظه فرانسوی را به چالش کشاندند.

استاد طه فیضی زاده

ته ها فه یزی زاده ( 1998-1933 ) http://www.mahabadit.com/images/tahafezi.jpg
ته ها فه یزی‌زاده ، كوری عه بدولخالق، له 6 ی ره زبه ری سالی 1312ی هه تاوی، له مه هاباد له دایك بوو. خویندنی سه ره تایی و به شیكی ناوه ندی، له مه هاباد خویند و بو دریژه پیدانی ره وانه ی « ته وریز » بوو. ماوه یه ك به ماموستایه تی له بوكان مایه وه ، به لآم هیشتا له سه ره تای ریگای ژیاندا بوو، كه باوكی كوچی دوایی كرد و ئه ركی قورسی مال و خیزانیكی ده كه سیی كه وته سه ر شان. سه ره رای گیروگرفتی ژیان، له ده رس خویندن به رده وام بوو، و توانی به وره و هیوا به داهاتوو، دانیشسه رای عالی تاران سه ركه وتوانه بگوزه رینآ. فه یزی‌زاده ، ماندوویی نه ده ناسی و نموونه ی به رچاوی هه ول و تیكوشان بوو له گورپانی ژیاندا.
به شیكی كاری روژانه ی ته رخان كردبوو بو موتالآ و نووسین و لیكولینه وه . ئه وینیكی پاك و بیگه ردی به زمان و فه رهه نگی نه ته وه كه ی هه بوو و روژ به روژ له بیری هه نگاویكی تازه و گه لآله یه كی نوآ دابوو بو خزمه تی وشه ی كوردی. سالی 1965 له لایه ن وه زاره تی فیركردن و بارهینان، گویزرایه وه بو شاری « زه نجان » و بیست سال له وآ مایه وه .
سالی 1980 له كاری ده وله تی خانه نشین كرا و به ته واوی توانای خوی ته رخانی كاره ئه ده بی و لیكولینه وه كانی كرد. به رهه مه چاپكراوه كانی بریتین له :

1- از معادن فكری بهره برداری كنیم، مهاباد، 1337.
2- واپسین سخنان بزرگان، مهاباد، 1338.
3- بنه چه كه ی كوردان و بنچینه ی زمانی كوردی، مه هاباد، 1361، ( نووسینی پروفیسور ته وفیق وه هبی، له ئینگلیسییه وه كراوه ته كوردی )
4- نوبه ره ؛ گه لآله یه ك بو قامووسیكی زاراوه یی، تاران، 1364
5- هه وین، گه لآله یه ك بو قامووسیكی زاراوه یی، ورمآ، 1364
6- درباره ی داستان عارفانه ی شیخ صنعان، تبریز، 1365
7- كرد و كردستان در آپار واسیلی نیكیتین، تبریز، 1367
8- فه رهه نگی وشه دووانه كانی زمانی كوردی، ورمآ، 1367
9- شاهكارهای شعری فارسی و كردی منوومه‌‌‌‌ مشهور عقاب و زاغ، تبریز

ماموستا فه یزی‌زاده ، جگه له و كتیبانه ، ئه م وتارانه شی بلآو كردووه ته وه :

1- چه پكه گولی ژاكاو، روژنامه ی كوردستان، ژماره 36، تاران، 1341
2- ره خنه له سه ر فه رهه نگی خال، سروه ، ژماره كانی4 و 5، ورمآ، 1364 و 1365
3- هیمن‌ناسی، سروه ، ژماره كانی22 و 23، ورمآ، 1367
4- ماموستا ته وفیق وه هبی، سروه ، ژماره كانی35 و 36، ورمآ، 1368
5- هیمن و شه هریار؛ جووته شاعیری كه م‌وینه ، سروه ، ژماره 50، ورمآ، 1369
6- انعكاس افكار و آپار نوامی در ادب كردی، روزنامه ی فروغ آزادی، ش376، تبریز، 1370
7- نوری بر سه ترجمه ی حیدربابایه سلام، روزنامه ی فروغ آزادی، ش378، تبریز، 1370
8- نیزامی گه نجه وی له ئه ده بی كوردیدا، گوواری ئاوینه ، ژماره 10، تاران، 1371
9- ناساندنی پتری ماموستا هه ژار، گوواری ئاوینه ، ژماره 11، تاران، 1371. وتوویژ له مه ر ئه ده بی كوردیدا، گوواری اصحاب انقلاب، ژماره 61، تاران، 1372
10- انعكاس آپار نوامی در ادب كردی، مجموعه مقالات بزرگداشت نوامی گنجوی، ج2، انتشارات دانشگاه تبریز، 1372
11- سآ ده مه ته قه ویژی بویژی خوشراویژی بلیمه تی جیهانی؛ هه ژار، په روین و لافونتین، سروه ، ژماره 100، ورمآ، 1373
12- گنجینه ی منوومه‌های كردی و تعداد آنها، گوواری ئاوینه ، ژماره 15–14، تاران، 1373
13- یادی ماموستا هه ژار، سروه ، ژماره 92، ورمآ، 1373

ماموستا ته ها فه یزی‌زاده ، له یه كه می پووشپه ری 1377ی هه تاوی، ریكه وتی 22ی ژوئینی 1998، له تاران به نه خوشی دل كوچی دوایی كرد و له گورستانی « بوداغ سولتان » ی مه هاباد نیژرا.
منبع: شرکت عصر ارتباطات

عبد الرحمن ذبیحی

عه بدورره حمــان زه بیــحی ( ع. بیــــژه ن - ?-1920 )

http://www.mahabadit.com/images/zabihi.jpg

عه بدورره حمانی زه بیحی ، كوری محه ممه د ئه مین ، سالی 1299ی هه تاوی له شاری مه هاباد له شاری مه هاباد له بنه ماله یه كی كاسبكاردا له دایك بوو. به هوی ئه وه ی كه كوری گه وره ی ئه و بنه ماله هه ژاره بوو، دوای باوكی هه ر زوو قورسایی باری ژیانی كه وته سه ر شان. به لآم له م ژیانه پركویره وه اییه شدا، ساتیك بیری خویندن و زانست و زانیاری له میشك نه چووه ده ر.
خویندنی سه ره تایی له مه هاباد ته واو كرد و سالی 1938 ناوه ندیشی له ورمآ به دوایی گه یاند. زه بیحیش وه كی محه ممه دی قازی، سالی 1932 له مه هاباد، زمانی فه ره نسی له لای گیوی نه مر خویند. سالی 1937 له ئیداره ی فه رهه نگی مه هاباد دامه زرا و له بواری په روه رده یی و بارهینانی خویندكارانی شاره كه یدا چالاكیی به رچاوی نواند. زه بیحی پیبه پیی هه وله فه رهه نگی و كومه لآیه تییه كانی، چالاكییه سیاسییه كانیشی ده ست‌پیكرد. ئه و هه ر زوو هه ستی به بنده ستیی و دواكه وتوویی نه ته وه كه ی كرد و له م رییه دا له هیچ هه ول و كوششیكی فیداكارانه دریغی نه كرد. له بناغه دانه رانی كومه له ی ژیكاف ( 1942 ) بوو و گوواری نیشتمان، ئورگانی كومه له ، كه یه كه م ژماره ی له جولای 1943دا له كوردستان په خش كرا، له سه ر تیكوشان و له خوبردوویی ئه و چاپ و بلآو ده كرایه وه . چالاكییه به رچاوه كانی زه بیحی بووبه هوی ئه وه ی له لایه ن كومه له وه ، به سكرتیری ژیكاف و به سه رنووسه ری نیشتمان دیاری بكرآ.
وتار و نووسراوه به نرخه كانی زه بیحی له گوواری نیشتماندا، به ناوی (ع.بیژه ن)ه وه ، راده ی دلسوزی و هه روه ها تیگه یشتنی سیاسیی ئه و نیشان ده ده ن. ناوی دوازده مانگی سال به زمانی كوردی، یادگاریكی زور به نرخی زه بیحییه كه هه وه ل جار له سالی 1943 له روژژمیریكدا بلآوی كرده وه . له دوای تیكرووخانی كوماری كوردستان(1946)، له زیدی خوی ئاواره بوو، و ماوه یه ك له به غدا به ناوی خواستراوی ( قادر ) و ماوه یه كیش له دیمه شق یه ناوی ( عیسا عه ره فات ) به كویره وه ری ژیا. هه ر له و سالآنه دا سه فه ری بو میسر كرد و له به شی كوردی رادیو قاهیره خه باتی خوی دریژه پیدا. دوای كودتای عه بدولكه ریم قاسم له عیراق، گه رایه وه ئه و ولآته و به ناوی ( عیسی الزبیحی ) چالاكییه كانی ده ستپیكرده وه .
له مانگی ئووتی 1979، گه رایه وه زیدی خوی و ماوه یه كی كورت له مه هاباد ژیا. له سالی 1980 را، به چه شنیكی نهینی بآسه روشوین كرا و ئیدی كه س هه والیكی راستی لی‌نه زانی.
زه بیحی هیچكات زه ماوه ندی نه كرد و سه راسه ری ته مه نی پربه هره ی خوی، ته رخانی نه ته وه كه ی كرد. شاره زایی ته واوی به سه ر زمانه كانی كوردی و فارسی و عه ره بیدا هه بوو، هه روه ها له دیالیكته جوربه جوره كانی زمانی كوردیش شاره زا بوو، و له نزیكه وه له گه ل زمانه كانی ئینگلیسی و فه ره نسی ئاشنا بوو. شوینه واره كانی سه رجه م به زمانی كوردین، كه له ناویاندا » قامووسی زمانی كوردی « خاوه نی گرینگایه تییه كی تایبه ته و به یه كه م هه نگاوی فه رهه نگنووسیی نوآ له زمانی كوردیدا دیته ژمار. به داخه وه ئه و فه رهه نگه مه زنه ته نیا دوو به رگی ( ء – ب ) ی لی چاپ و بلآو كرایه وه و له فیشه كان و باقی كاره كه هه والیك به ده سته وه نیه .
منبع:شرکت عصر ارتباطات مهاباد

میرزا حه سه ن قـــازی

میرزا حه سه ن قـــازی ( سه یفولقوزات )

http://www.mahabadit.com/images/sayfalghozat.jpg

میرزا حه سه ن‌-ی قازی، ناسراو به « سه یفولقوزات »، كوری میرزا قاسم‌-ی قازی، سالی 1255ی هه تاوی له مه هاباد له دایك بوو. ئه و پیاویكی زانا، شاعیریكی توانا و خه ت‌خوشیكی به هره مه ند بوو. میرزا حه سه ن، دوایین پله كانی زانستی ئایینی و ویژه یی سه رده می خوی، له لای زانایانی وه ك مه لا شه فیعی بوكانی و مه لا حه سه نی قزلجی به ئه نجام گه یاند و تا دوایی ته مه ن، له گوندی جوان و به دیمه نی « گویگجه لی » نیشته جآ بوو، و زوربه ی كات و ساتی له و ئاوایی‌یه دلرفینه ، به خزمه تگه لی ئایینی و كومه لآیه تی و كشت‌وكال و به رهه مهینانی باغ و بیستانی پر پیت و رازاوه تیده په ری.
سه یفولقوزات، له سه ر ته ریقه تی نه قشبه ندی و مریدی شیخی بورهان بوو. له هه موو سالیكدا ماوه یه كی ته رخان ده كرد بو دانیشتنی خانه قا و چله كیشی و عیباده ت. هه ستی ناسك و بیر و هزری عارفانه و ژیانی ناو باغ و دارستانی لادآ، چیژیكی شاعیرانه یان تیدا به دی‌هینابوو. زمانی شیعریی ئه و، زمانیكی خاوین و په تی بوو و له تایبه تمه ندییه كانی هه ره به رچاوی شیعری سه یف، ده كاركردنی جوانترین وشه و زاراوه ی ره سه ن و خومالییه ، كه ئه م خاله ، هه لبه سته كانی سه یف له به رهه می شاعیرانی به ر له خوی جیا ده كاته وه . سوزی نیشتمانی و بیری كوردایه تی، تایبه تمه ندییه كی تری دیوانی سه یفه ، و به زمانیكی وه ها ساكار و ره وان ده ریبریوه ، كه به جاریك خویندنه وه ، جیگا له ناو جه ماوه ری خوینده وار و نه خوینده وار بو خو ده كه نه وه . سه یفولقوزات، له روژی شه ممو، 7ی ریبه ندانی 1323ی هه تاوی، ریكه وتی 27ی ژانویه ی 1945، كوچی دوایی كرد و له خانه قای شیخی بورهان نیژرا.

دیوانی سیفولقوزات، سالی 1982 له تاران چاپ و بلآو كرایه وه .
منبع : شرکت عصر ارتباطات مهاباد

مشاهیر مهاباد

از لحاظ فرهنگی نیز از قدیم نام مهاباد به دارالعلما و شهر ادبا و شعرا مشهور بوده است. این شهر مركز پرورش نخبگانی چون:

علامه ابن ادم - عبدااقادر گیلانی ( غوث اعظم ) - ملارسول ادیب - دکتر محمود ابراهیمی - دکتر سید کریم ایوبی - محمد صالح ابراهیمی محمدی ( شه پول ) - ملا عبدالله احمدیان - سید نجمدالدین انیسی - دکتر عبدالله ابریشمی – بداق سلطان – حاجی سید محمدالدین برزنجی – شیخ بابا سعیید برزنجی – ملا عبدالله پیرباب - محمد بهره ور - ملا جامی - خالد حسامی ( هیدی ) - ملا صالح حریق - عبدالله بیگ - دکتر مصطفی خرمدل - ملا غفور دباغی - عبدالرحمن ذبیحی - میرزا سلیم مکری - استاد عبدالرحمن شرفکندی ( ماموستا هه ژار ) - ملا عبدالکریم شهریکندی - سید محمدامین شیخ الاسلامی مکری ( ماموستا هیمه ن ) - شیخ یوسف شمس الدین برهانی - دکتر مصطفی شوقی - عزیز خان سردار کل مکری - طه فیضی زاده - ملا کریم فدایی - استاد قادر فتاح قاضی - اشماعیل فتاحی قاضی - شیخ محسن قاضی مکری - دکتر جواد قاضی - محمد قاضی - احمد قاضی - ملا معروف کوکه ای - رسول کریمی - ملا محمد گلولانی - حاج ملا حسین مجدی - دکتر محمد مجدی – گیو مکریانی - ابوالقاسم مؤید زاده - حاجی هاشم نانوازادگان - حاج عبدالرحیم وفایی – سید جمیل هاشمی - مناف ایران پناه - ناصر بابائیان - احمد نقده - بیوک آقای خانباغی - سید رحیم قریشی - محمد ماملی - عزیز شاهرخ - محمد دانش - حسین ماملی - خلیل صدیقی - میرزا احمد اسماعیل زاده - قاسم اسماعیل زاده - ملا احمد عمایی - ابن الرسول - علامه ملامحمدی قزلجی - علامه استاد احمد ترجانی زاده - شیخ بابا سعید برزنجی (صدرالسادات) و ده ها دانشمند، شاعر، نویسنده و ادیب دیگر بوده است.
بعبارتی ساده مهاباد مركز علم و تجارت و تعامل بین قومیتهای مختلف بوده است، علامه شهید شهریكندی نیز اهل این شهر است او یكی از بزرگترین نویسندگان و مترجمان كشور و اولین شهید محراب استان آذربایجان غربی میباشد. علم و تجارت نیز از خصایص بارز مهابادیان است. علاقه مردم به مطبوعات و روزنامه ها نسبتا زیاد است و چندین نشریه ماهانه و هفته نامه در این منطقه منتشر می شود كه مجله مهاباد و هفته نامه های آراز و رصد از مهمترین آنهاست. روزانه بیش از 5200 جلد انواع روزنامه، مجله و ... در این شهر به فروش می رسد. مردم این شهر به شعر و شاعری و فرهنگ و ادب و به موسیقی علاقه ی وافری دارند و وجود بیش از 30 گروه موسیقی و گروه های انجمن ادبی و انجمن شعر مبین این ادعاست

ماموستا احمد ترجانی زاده

ئه حمه د تورجانی‌زاده 1980-1902 http://www.mahabadit.com/images/ahmed.jpg

زانای به ناوبانگی كورد، عه للامه ئه حمه د تورجانی‌زاده ، كوری مه لا محه ممه د حوسین و نه وه ی مه لا عه لی قزلجی، له مه هاباد له دایك بوو. به هوی زیره كی و لیهاتوویی، له ته مه نی پینج سالآن پیی‌نایه حوجره و قورئان و كتیبه سه ره تایی‌یه كانی به یه كه وه ده ست‌پیكرد. له ته مه نی هه شت سالیدا خویندنی قورئانی به دوایی گه یاند و ده ستی به كتیبه سه ره تایی‌یه كانی فارسی كرد. ئه مجار له لای باوكی، كتیب و ده رسه باوه كانی سه رده می خوی به وردی فیر بوو و چه ند بابه تیكیشی له لای « مه لا محه ممه دی قزلجی »ی برای خویند. پاشان هه تا ته مه نی بیست‌ویه ك سالی له لای زوربه ی ماموستا زانا و نیوبه ده ره وه كانی موكریان ده رسی خویند و سه ركه وتووانه ، زانیارییه كانی حوجره ی به دوایی گه یاند. له م ته مه نه را ئیدی ده ستی كرد به خویندنی زانستی نوآ و له بابه ته كانی ریازی، فیزیك، شیمی و زمانه كانی ئینگلیسی و فه رانسه دا شاره زایی ته واوی په یدا كرد. پیبه پیی خویندنی نوآ، دوو كاری گرینگیشی به ئه نجام ده گه یاند؛ یه كه م: گوتنه وه ی ده رس به ته له به كانی ئایینی، دوویه م: خویندنه وه و موتالآی به رهه مه كانی كون و نویی فه رهه نگ و ویژه ی عه ره ب، به تایبه ت نووسه رانی میسر وه ك شیخ محه ممه د عه بده و كه سانی تر. هه روه ها له ئه ده بی كون و نویی فارسیدا خوی سه رچاوه یه كی جیی متمانه و كارامه بوو. سه ره رای شاره زایی له به رهه مه كانی سه عدی، حافز، نیزامی و مه وله وی، گرینگییه كی ته واویشی به نووسه رانی هاوچه رخ ده دا. ئوستاد تورجانی‌زاده ، سالی 1936 له وه زاره تی مه عاریف دامه زرا و له ورمآ و مه شهه د و تاران ئه ركی جوراوجوری فه رهه نگی، وه ك: ده بیری، دانشیاری، بازره سی عالی وه زاره تی بینی و پاشان تا دوایی ته مه ن ماموستای زانكوی ته وریز بوو. هه روه ها له زانكوی « الازهر »ی قاهیره و زانكوی دیمه شق‌دا، ئه ندامیتیی ئیفتیخاریی كوری زانستی پیدرابوو. ئوستاد تورجانی‌زاده ، به فارسی و عه ره بی شیعری ده گوت، گه لیك به رهه می زور به نرخیشی له دوا به جیماوه كه ژماره یه كیان له لایه ن زانكوی ته وریزه وه چاپ و بلآو كراوه ته وه . له سه ره تای ره زبه ری 1359ی هه تاوی له ته وریز كوچی دوایی كرد و له گورستانی « وادی رحمت »، له هه مان شار نیژرا.

نموونه یه ك له شوینه واره كانی، كه سه رجه م به فارسی یا عه ره بین، بریتین له :

-الاستاژ الاجل سعدی الشیرازی، وتاریكه سالی 1950 له زانكوی « فواد »ی قاهیره ، بو خویندكارانی میسری گوتراوه و پاشان زانكوی ته وریز چاپی كردووه .

-شرحی بر سبعه ی معلقه ، به فارسی
-داستان منووم مكتبدار بصره ، زانكوی ته وریز، 1963.
-تاریخ ادبیات عرب از دوره ی جاهلیت تا عصر حاچر، ته وریز، 1969.
منبع: شرکت عصر ارتباطات مهاباد

خاله مین

http://www.mahabadit.com/images/khalamin.jpg
سه ید محه ممه د ئه مینی به رزه نجی، كوری حاجی شیخ مسته فا، سالی 1289ی هه تاوی، له گوندی « كوكه »ی نیوان مه هاباد و بورهان له دایك بوو. هیشتا له سالآنی سه ره تای ژیاندا بوو، كه مالیان باری كرده گوندی « بوزه »ی ده وه ری مه هاباد و له وآ پیی‌نایه خویندن. دوای ته واو كردنی ورده كتیبه كان، رووی كرده مه هاباد و له مزگه وتی « حاجی سه ید بایز »، له خزمه ت زانای به ناوبانگی كورد، عه للامه ئه حمه دی تورجانی‌زاده دریژه ی به خویندن دا، به لآم بوی نه لوا كه به دوایی بگه یه نآ. ئیتر رووی كرده كویستانه به رز و دلرفینه كانی موكریان و له گه ل سروشت ژیا. خوی له م باره وه ده لآ: « ...وه دووی چادر و چیغ كه وتم و چوومه كویستان. كاتیك چاوم به و مه لبه نده كه وت، هه ر نوالیكی ده مدی هه مووی زه مه ند و گیای جوراوجور ملیان داوه ته یه ك. مه ندوك و بیزا و هه لز و كه ما، لیك ئالآون و تیك‌چرژاون. كه ویه به فره كانی له ندی شیخان هه ر لاپالیكی تیوه ی راده مام، ده تگوت جه نده كی دیوی سپییه و ئه ستوور و دریژ تییدا كه وتووه . ئاته گه كانی، چورچوره ی ئاوی وه ك چاوی قرژال له به ر ده روا و به گولی زه رد و سوور و ئابی خه ملیوه . دنه دانی ماموستا تورجانی، بو شیعر و شاعیری ده هینایه وه به ر زه ینم و هه ستی شاعیرانه م ده بزووت...». دیوانی شیعریی خاله مین، له لایه ن بنه ماله ی به ریزیان كو كراوه ته وه ، به لآم هیشتا چاپ نه كراوه . خاله مین، له شیعردا خاوه نی چیژ و شیوه و ریبازی تایبه تی خویه تی. له دیارده كانی شیعری ئه و، هه لبژاردنی قافییه ی گران و دژواره ، به لآم وه ها به لیهاتوویی ده كاری كردوون، كه له خویندنه وه دا سووك و سانا ده نوینن. شیعره كانی، زوربه یان وه زنی حیماسی و سواریان هه یه و له بابه تگه لی پیاهه لدانی سروشت، ئازایه تی و نیشتمانپه روه ری، دینداری و مرووایه تییه وه ده دوآ. به شیكی‌تر له هه لبه سته كانی خاله مین، ئه وانه ن كه له وه لآمی نامه ی دوستانیدا نووسیویه ، و گه لیك نوكته ی ورد و جوانكاریی شاعیرانه یان تیدایه .
روژی 23ی مانگی خاكه لیوه ی سالی 1371ی هه تاوی، له ورمآ كوچی دوایی كرد و هه مان روژ له گورستانی بوداغ‌سولتانی مه هاباد، له ته نیشت گلكوی هه ژار، هیمن و مه لا غه فوور نیژرا

دکتر مصطفی خرم دل

دکتر مصطفی خرمدل از دانشوران و قرآن‌پژوهان مشهور کردستان ایران است. در سال ۱۳۱۵ در روستای «دهبکر» از توابع شهرستان مهاباد دیده به جهان گشود. دوران تحصیلات ابتدایی و متوسطه را در مهاباد طی نمود و در این مدت به آموزش علوم دینی نیز مشغول بود. وی در سال ۱۳۴۶ه‌.ش از دانشگاه تهران در رشته‌ی زبان و ادبیات عرب موفق به دریافت مدرک لیسانس گردید و از زمان دانشجویی و پس از فارغ‌التحصیلی سال‌ها به خدمت آموزش و پرورش مشغول بود.

http://www.islahweb.org/sites/defaul...1338796571.jpg

در سال ۱۳۵۲ در همان رشته از دانشگاه تهران با درجه فوق لیسانس فارغ التحصیل شد و در سال ۱۳۵۸ به اخذ دانشنامه دکتری فرهنگ عربی و علوم قرآنی از دانشکده الهیات دانشگاه تهران نائل آمد و پس از فارغ‌التحصیلی دوره فوق لیسانس همواره در دانشسرای عالی سنندج (که بعدها به دانشگاه کردستان تبدیل شد) به عنوان استاد و عضو هیأت علمی مشغول به تدریس بوده است. تحصیلات خود را تا دکتری زبان و ادبیات عرب ادامه داد. آثار ارزشمندی در زبان و ادبیات فارسی، زبان و ادبیات کردی و تفسیر قرآن کریم دارند که بیشتر آنها چاپ و منتشر شده است. ایشان نمونه اخلاق و پرهیزگاری و الگوی یک معلم واقعی بوده و هستند. تندرستی و توفیقات بیشتر ایشان را از خداوند متعال خواستاریم.
شرح حال استاد از زبان خودش:

در سال ۱۳۱۵ در روستای دهبُکر مهاباد متولد شده ام پس از سپری شدن مدتی از زندگی خانواده پدرم در روستاهای لاچین lacin وچَقَل مصطفی cagalmistafe، شاید من چهار ساله بوده‌ام خانواده‌ی ما به شهرستان مهاباد بار سفر بربسته است و در آنجا رحل اقامت گزیده است.

در سال ۱۳۱۵ در روستای دهبُکر مهاباد متولد شده ام پس از سپری شدن مدتی از زندگی خانواده پدرم در روستاهای لاچین lacin وچَقَل مصطفی cagalmistafe، شاید من چهار ساله بوده‌ام خانواده‌ی ما به شهرستان مهاباد بار سفر بربسته است و در آنجا رحل اقامت گزیده است.

به خاطر دارم سن و سالی از من گذشته بود هنوز مرا به مدرسه نفرستاده بودند. به هر حال در سال ۱۳۳۰ در مدرسه «سعادت» نام‌نویسی انجام پذیرفت و در کلاس تهیه آن زمان که تقریباً پیش مدرسه (آمادگی کنونی) بود به تحصیل پرداختم و سه سال در آن جا تحصیل کرده سپس به مدرسه «خیام» رفتم. هنوز دوره ابتدایی به پایان نبرده بودم به سبب بالا بودن سن و سال اینجانب برابر شناسنامه نه واقعیت مجبور شدم به طور مستمع آزاد سر کلاس بنشینم، از سال ششم ابتدائی تا پایان دوره دبیرستان به صورت متفرقه در امتحانات شرکت می‌نمودم.

کلاس اول دبیرستان بودم به علتی ترک تحصیل کردم و طلبه شدم پس از شش ماه و نیم‌طلبگی مجدداً در امتحانات متفرقه شرکت نمودم، پس از اخذ گواهینامه دوم دبیرستان مرا به سربازی بردند. کتاب‌های درس کلاس سوم دبیرستان را در پادگان‌های پسوه سلطنت‌آباد و خانه xonne (پیرانشهر ) مطالعه و با لباس سربازی گواهینامه سیکل اول را اخذ نمودم. در رشته ادبی ادامه تحصیل دادم و دیپلم ادبی را در سال ۱۳۴۱ در مهاباد دریافت کردم. در سال ۱۳۴۲ دانشجوی رشته ادبیات عرب دانشکده ادبیات دانشگاه تهران شدم. در دوره تربیت معلم یکساله شرکت و پذیرفته شدم و آموزگار روزمزد ناحیه هفت تهران هم شدم در سال ۱۳۴۳ به عنوان آموزگار شاغل در دبیرستان در مهاباد به استخدام آموزش و پرورش درآمدم. در سال ۱۳۴۷ لیسانس ادبیات عرب را دریافت داشتم و تا سال ۱۳۵۰ دبیر دبیرستانهای مهاباد بودم. در این سال در فوق لیسانس رشته ادبیات عرب دانشگاه تهران پذیرفته شدم. به تهران رفتم و تا سال ۱۳۵۴ دبیر دبیرستانهای ناحیه ۱۰ و ۱۶ تهران بودم. در سال ۱۳۵۲ در رشته فرهنگ عربی و علوم قرآنی دانشکده الهیات و معارف اسلامی پذیرفته شدم. پس از اتمام واحدها و شرکت در امتحان استادی دانشگاه تربیت معلم تهران به وزارت اموزش عالی منتقل شدم و در سال ۱۳۵۴ در دانشکده‌ی تربیت دبیر سنندج که وابسته به دانشگاه تربیت معلم بود به تدریس مشغول شدم این دانشکده سپس وابسته به دانشگاه رازی کرمانشاهان گردید. در سال ۱۳۵۴ ریاست دانشکده به اینجانب واگذار گردید. مدت چهار سال در این سمت ماندگار شدم. بعدها این دانشکده به دانشگاه کردستان تبدیل گردید. اینجانب در سال ۱۳۷۶ با تقاضای خود بازنشسته شدم و به زادگاه خویش مهاباد برگشتم و در دانشگاه آزاد اسلامی مجدداً استخدام و به کار تدریس و تألیف یا ترجمه ادامه دادم. تا این زمان کتاب‌های متعددی را تألیف و یا ترجمه نموده‌ام. کتاب‌هایی که یک یا چند بار به چاپ رسیده‌اند، عبارتند از: تألیفات: ۱- نماز فرمان خدا ۲- مکالمه روزمره زبان کردی، ۳- صرف دستور زبان کردی سورانی،۴- گلبُن دانش، ۵- نحو زبان فارسی، ۶- گنجینه صرف زبان عربی، ۷- گنجینه نحو زبان عربی، ۸- نگاهی گذرا به اعجاز علمی قرآن، ۹- تفسیر نور، ۱۰- تفسیر المقتطف.

ترجمه‌ها: ا- الله، ۲- عنایت یزدان، ۳- فی ظلال القرآن ۱۵ جلد.

تألیفات چاپ نشده: ۱- دستور زبان فارسی، ۲- در پرتو نور، ۳- فرازها و اندرزهایی از قرآن.

هم اینک دارای سه دختر و یک پسرم. پسرم پزشک عمومی است. دختر بزرگم لیسانس الهیات و معارف است. یکی از دخترانم لیسانس زیست شناسی و دیگری لیسانس رشته‌ی قضایی است.

شرح وقایع مهم زندگی استاد در ارتباط با قرآن به قلم خودشان:

در سال ۱۳۳۷ من دانش آموز کلاس اول دبیرستان بودم. مسجد محل ما دارای سه طلبه بود مُلای آن مسجد یک ساعت پیش از نماز مغرب به مواعظه می‌پرداخت. صدای دلنشین و قیافه بلند بالایی داشت. بیشتر احادیث پیغمبر (ص) را ترجمه و معنی می‌کرد. آن اندازه جمله «قال رسول الله» را تکرار می‌فرمود که من نوجوان فوراً می‌دانستم که «قال» یعنی فرمود. این نخستین واژه‌ای است که از زبان عربی آموخته‌ام. روزی از روزهای تعطیلات نوروز من در مسجد نشسته بودم، وقت غروب بود، واعظ مسجد در لابلای مواعظ خود ناگهان فرمود: هر کس که سرش لخت باشد به دوزخ می‌افتد! من که گمان می‌بردم هرچه این آقا می‌فرماید از خدا و رسول است، به گریه افتادم! مگر نه این است که من محصل هستم و از زمره کسانیم که چیزی بر سر ندارم؟! به طلاب آنجا گفتم دیگر من به دبیرستان برنمی‌گردم و می‌خواهم طلبه شوم. آنان هم به همان مُلا عرض کردند، او با خوشحالی پذیرفت. موضوع را با پدر و مادرم در میان نهادم. آنان کم سن و سال بودن و قیافه کوچک مرا بهانه کردند، من به ایشان عرض کردم: مُلا می‌فرماید: هر کس ملا بشود خدا هفت پشت و نسل او را به بهشت می‌برد! پدر و مادرم با شنیدن این مژده طلبه شدن مرا پذیرفتند.

چهار زانو در خدمت استاد نشستم. نخستین درس طلبگی ترکیب: «بسم الله الرحمن الرحیم» بود! باء حرف جر است، اسم بدان مجرور است…و … اصلاً من نمی‌دانستم باء حرف جر است یعنی چه؟ اسم بدان مجرور است … من که اسمی را نمی‌دیدم، آن چه می‌دیدم «سم» بود وبس … خیس عرق شدم چنین گمان بردم عربی آن اندازه مشکل است که از عهده‌ی آن بر نمی‌آیم، بر دست و پا افتادم ولی دیگر عار می‌دانستم که واپس بکشم. به ناچار شش ماه و نیم در مهاباد و روستاهای اطراف طلبه شدم. سرانجام به دبیرستان برگشتم. اما سراپا عاشق اسلام و زبان قرآن، یعنی عربی بودم، مرغ دلم بدینجا و بدانجا پر می‌کشید، ولی … وای دلم از دست بشدا … بال و پرم شکست!… حوزه‌ای نیست که بدان بروم! کشوری نیست که بدان بشوم! خود را به خدا سپردم تا سرانجام امواج زندگی در سال ۱۳۴۲ مرا به دانشگاه تهران انداخت و در همین سال با دو نفر از همشهریان خود خانه‌ای در جمشیدآباد تهران اجاره کردیم. یکی از این دو نفر قبلاً پیشنماز یکی از مساجد مهاباد بود. از او عاجزانه درخواست کردم که در تعلیم قواعد عربی یاری و کمکم کند، قبول کرد، وقتی پس از مدتی دیدم که در وقت تدریس دست خود را جلو دهانش قرار قرار می‌دهد تا نتوانم چنان که باید بشنوم و … سوگند خوردم آنچه ملاها می‌دانند باید یاد بگیرم! هنوز این راه را می‌سپرم، تا اگر عمری باشد آنچه لازم است بیاموزم. بدین منظور کتاب‌های متعدد صرف و نحو عربی را خریداری کردم و به مطالعه آنها پرداختم … به نظرم خودآموزی بزرگترین عامل یادگیری و پیشرفت است. اما تاکی مطالعه کنم و بیاموزم؟ پاسخ این است «من المهد الی اللحد»

همراه با تحصیل ادبیات عرب به عنوان آموزگار در ناحیه هفت تهران به کار پرداختم. در ضمن تربیت معلم یکساله را نیز به پایان بردم. در سال ۱۳۴۳ به عنوان آموزگار شاغل در دبیرستان به استخدام اموزش و پرورش مهاباد در آمدم. برای اخذ لیسانس به تهران رفت و آمد می‌کردم. می‌خواستم معانی و مقاصد قرآنی را بدانم و فهم کنم. به پیش این و آن مراجعه و در خدمت یکی از اساتید مهاباد به مطالعه و بررسی متن قران پرداختم. اما چون دوست داشتم از اوقات بیشترین بهره را ببرم و هر چه زودتر با قرآن مجید آشنا شوم، لذا به یکی دیگر از آقایان مراجعه کردم و تقاضا نمودم در خدمت ایشان به بررسی و وارسی قرآن بپردازم. در روز و ساعات معین در خدمت‌شان حضور پیدا کردم و چهار زانو نشستم. پس از ترجمه چند آیه از سوره‌هایی که پیوسته در نمازها آنها را تلاوت می کند از بیان معانی درماند و عذر مرا خواست، به هرحال تفسیرهای زیادی را خریداری و مطالعه کردم، مشکلات را از این و آن پرسیدم تا توانستم در ساحل اقیانوس بیکران قرآن به شنا بپردازم… معتقدم.. حرکت و برکت…رنج و گنج… با خدا باش با تو خواهد بود و او همگان را بس است.«و الذین جاهدوا فینا لنهدینهم سبلنا» با خدا عهد است که آن چه را می‌آموزم به دیگران یاد بدهم و برایشان بنگارم.

نوع مطلب :
برچسب ها: مهاباد مشاهیر مهاباد شهر مهاباد مه هاباد سابلاغ دکتر خرم دل مفسر مهابادی قر آن

http://cloob.com/public/public/images/icon/100c.gif نظرات(0)


نام :
ایمیل :
آدرس وب/وبلاگ :
مرا بخاطر بسپار :
متن نظر : http://static.mihanblog.com//public/...new/smiley.gif



ارسال نظر خصوصی :
نظرات پس از تایید نشان داده خواهند شد.

دکتر مصطفی خرم دل

http://www.islahweb.org/sites/defaul...1338796571.jpg


دکتر مصطفی خرمدل از دانشوران و قرآن‌پژوهان مشهور کردستان ایران است. در سال ۱۳۱۵ در روستای «دهبکر» از توابع شهرستان مهاباد دیده به جهان گشود. دوران تحصیلات ابتدایی و متوسطه را در مهاباد طی نمود و در این مدت به آموزش علوم دینی نیز مشغول بود. وی در سال ۱۳۴۶ه‌.ش از دانشگاه تهران در رشته‌ی زبان و ادبیات عرب موفق به دریافت مدرک لیسانس گردید و از زمان دانشجویی و پس از فارغ‌التحصیلی سال‌ها به خدمت آموزش و پرورش مشغول بود.در سال ۱۳۵۲ در همان رشته از دانشگاه تهران با درجه فوق لیسانس فارغ التحصیل شد و در سال ۱۳۵۸ به اخذ دانشنامه دکتری فرهنگ عربی و علوم قرآنی از دانشکده الهیات دانشگاه تهران نائل آمد و پس از فارغ‌التحصیلی دوره فوق لیسانس همواره در دانشسرای عالی سنندج (که بعدها به دانشگاه کردستان تبدیل شد) به عنوان استاد و عضو هیأت علمی مشغول به تدریس بوده است. تحصیلات خود را تا دکتری زبان و ادبیات عرب ادامه داد. آثار ارزشمندی در زبان و ادبیات فارسی، زبان و ادبیات کردی و تفسیر قرآن کریم دارند که بیشتر آنها چاپ و منتشر شده است. ایشان نمونه اخلاق و پرهیزگاری و الگوی یک معلم واقعی بوده و هستند. تندرستی و توفیقات بیشتر ایشان را از خداوند متعال خواستاریم.
شرح حال استاد از زبان خودش:

در سال ۱۳۱۵ در روستای دهبُکر مهاباد متولد شده ام پس از سپری شدن مدتی از زندگی خانواده پدرم در روستاهای لاچین lacin وچَقَل مصطفی cagalmistafe، شاید من چهار ساله بوده‌ام خانواده‌ی ما به شهرستان مهاباد بار سفر بربسته است و در آنجا رحل اقامت گزیده است.

در سال ۱۳۱۵ در روستای دهبُکر مهاباد متولد شده ام پس از سپری شدن مدتی از زندگی خانواده پدرم در روستاهای لاچین lacin وچَقَل مصطفی cagalmistafe، شاید من چهار ساله بوده‌ام خانواده‌ی ما به شهرستان مهاباد بار سفر بربسته است و در آنجا رحل اقامت گزیده است.

به خاطر دارم سن و سالی از من گذشته بود هنوز مرا به مدرسه نفرستاده بودند. به هر حال در سال ۱۳۳۰ در مدرسه «سعادت» نام‌نویسی انجام پذیرفت و در کلاس تهیه آن زمان که تقریباً پیش مدرسه (آمادگی کنونی) بود به تحصیل پرداختم و سه سال در آن جا تحصیل کرده سپس به مدرسه «خیام» رفتم. هنوز دوره ابتدایی به پایان نبرده بودم به سبب بالا بودن سن و سال اینجانب برابر شناسنامه نه واقعیت مجبور شدم به طور مستمع آزاد سر کلاس بنشینم، از سال ششم ابتدائی تا پایان دوره دبیرستان به صورت متفرقه در امتحانات شرکت می‌نمودم.

کلاس اول دبیرستان بودم به علتی ترک تحصیل کردم و طلبه شدم پس از شش ماه و نیم‌طلبگی مجدداً در امتحانات متفرقه شرکت نمودم، پس از اخذ گواهینامه دوم دبیرستان مرا به سربازی بردند. کتاب‌های درس کلاس سوم دبیرستان را در پادگان‌های پسوه سلطنت‌آباد و خانه xonne (پیرانشهر ) مطالعه و با لباس سربازی گواهینامه سیکل اول را اخذ نمودم. در رشته ادبی ادامه تحصیل دادم و دیپلم ادبی را در سال ۱۳۴۱ در مهاباد دریافت کردم. در سال ۱۳۴۲ دانشجوی رشته ادبیات عرب دانشکده ادبیات دانشگاه تهران شدم. در دوره تربیت معلم یکساله شرکت و پذیرفته شدم و آموزگار روزمزد ناحیه هفت تهران هم شدم در سال ۱۳۴۳ به عنوان آموزگار شاغل در دبیرستان در مهاباد به استخدام آموزش و پرورش درآمدم. در سال ۱۳۴۷ لیسانس ادبیات عرب را دریافت داشتم و تا سال ۱۳۵۰ دبیر دبیرستانهای مهاباد بودم. در این سال در فوق لیسانس رشته ادبیات عرب دانشگاه تهران پذیرفته شدم. به تهران رفتم و تا سال ۱۳۵۴ دبیر دبیرستانهای ناحیه ۱۰ و ۱۶ تهران بودم. در سال ۱۳۵۲ در رشته فرهنگ عربی و علوم قرآنی دانشکده الهیات و معارف اسلامی پذیرفته شدم. پس از اتمام واحدها و شرکت در امتحان استادی دانشگاه تربیت معلم تهران به وزارت اموزش عالی منتقل شدم و در سال ۱۳۵۴ در دانشکده‌ی تربیت دبیر سنندج که وابسته به دانشگاه تربیت معلم بود به تدریس مشغول شدم این دانشکده سپس وابسته به دانشگاه رازی کرمانشاهان گردید. در سال ۱۳۵۴ ریاست دانشکده به اینجانب واگذار گردید. مدت چهار سال در این سمت ماندگار شدم. بعدها این دانشکده به دانشگاه کردستان تبدیل گردید. اینجانب در سال ۱۳۷۶ با تقاضای خود بازنشسته شدم و به زادگاه خویش مهاباد برگشتم و در دانشگاه آزاد اسلامی مجدداً استخدام و به کار تدریس و تألیف یا ترجمه ادامه دادم. تا این زمان کتاب‌های متعددی را تألیف و یا ترجمه نموده‌ام. کتاب‌هایی که یک یا چند بار به چاپ رسیده‌اند، عبارتند از: تألیفات: ۱- نماز فرمان خدا ۲- مکالمه روزمره زبان کردی، ۳- صرف دستور زبان کردی سورانی،۴- گلبُن دانش، ۵- نحو زبان فارسی، ۶- گنجینه صرف زبان عربی، ۷- گنجینه نحو زبان عربی، ۸- نگاهی گذرا به اعجاز علمی قرآن، ۹- تفسیر نور، ۱۰- تفسیر المقتطف.

ترجمه‌ها: ا- الله، ۲- عنایت یزدان، ۳- فی ظلال القرآن ۱۵ جلد.

تألیفات چاپ نشده: ۱- دستور زبان فارسی، ۲- در پرتو نور، ۳- فرازها و اندرزهایی از قرآن.

هم اینک دارای سه دختر و یک پسرم. پسرم پزشک عمومی است. دختر بزرگم لیسانس الهیات و معارف است. یکی از دخترانم لیسانس زیست شناسی و دیگری لیسانس رشته‌ی قضایی است.

شرح وقایع مهم زندگی استاد در ارتباط با قرآن به قلم خودشان:

در سال ۱۳۳۷ من دانش آموز کلاس اول دبیرستان بودم. مسجد محل ما دارای سه طلبه بود مُلای آن مسجد یک ساعت پیش از نماز مغرب به مواعظه می‌پرداخت. صدای دلنشین و قیافه بلند بالایی داشت. بیشتر احادیث پیغمبر (ص) را ترجمه و معنی می‌کرد. آن اندازه جمله «قال رسول الله» را تکرار می‌فرمود که من نوجوان فوراً می‌دانستم که «قال» یعنی فرمود. این نخستین واژه‌ای است که از زبان عربی آموخته‌ام. روزی از روزهای تعطیلات نوروز من در مسجد نشسته بودم، وقت غروب بود، واعظ مسجد در لابلای مواعظ خود ناگهان فرمود: هر کس که سرش لخت باشد به دوزخ می‌افتد! من که گمان می‌بردم هرچه این آقا می‌فرماید از خدا و رسول است، به گریه افتادم! مگر نه این است که من محصل هستم و از زمره کسانیم که چیزی بر سر ندارم؟! به طلاب آنجا گفتم دیگر من به دبیرستان برنمی‌گردم و می‌خواهم طلبه شوم. آنان هم به همان مُلا عرض کردند، او با خوشحالی پذیرفت. موضوع را با پدر و مادرم در میان نهادم. آنان کم سن و سال بودن و قیافه کوچک مرا بهانه کردند، من به ایشان عرض کردم: مُلا می‌فرماید: هر کس ملا بشود خدا هفت پشت و نسل او را به بهشت می‌برد! پدر و مادرم با شنیدن این مژده طلبه شدن مرا پذیرفتند.

چهار زانو در خدمت استاد نشستم. نخستین درس طلبگی ترکیب: «بسم الله الرحمن الرحیم» بود! باء حرف جر است، اسم بدان مجرور است…و … اصلاً من نمی‌دانستم باء حرف جر است یعنی چه؟ اسم بدان مجرور است … من که اسمی را نمی‌دیدم، آن چه می‌دیدم «سم» بود وبس … خیس عرق شدم چنین گمان بردم عربی آن اندازه مشکل است که از عهده‌ی آن بر نمی‌آیم، بر دست و پا افتادم ولی دیگر عار می‌دانستم که واپس بکشم. به ناچار شش ماه و نیم در مهاباد و روستاهای اطراف طلبه شدم. سرانجام به دبیرستان برگشتم. اما سراپا عاشق اسلام و زبان قرآن، یعنی عربی بودم، مرغ دلم بدینجا و بدانجا پر می‌کشید، ولی … وای دلم از دست بشدا … بال و پرم شکست!… حوزه‌ای نیست که بدان بروم! کشوری نیست که بدان بشوم! خود را به خدا سپردم تا سرانجام امواج زندگی در سال ۱۳۴۲ مرا به دانشگاه تهران انداخت و در همین سال با دو نفر از همشهریان خود خانه‌ای در جمشیدآباد تهران اجاره کردیم. یکی از این دو نفر قبلاً پیشنماز یکی از مساجد مهاباد بود. از او عاجزانه درخواست کردم که در تعلیم قواعد عربی یاری و کمکم کند، قبول کرد، وقتی پس از مدتی دیدم که در وقت تدریس دست خود را جلو دهانش قرار قرار می‌دهد تا نتوانم چنان که باید بشنوم و … سوگند خوردم آنچه ملاها می‌دانند باید یاد بگیرم! هنوز این راه را می‌سپرم، تا اگر عمری باشد آنچه لازم است بیاموزم. بدین منظور کتاب‌های متعدد صرف و نحو عربی را خریداری کردم و به مطالعه آنها پرداختم … به نظرم خودآموزی بزرگترین عامل یادگیری و پیشرفت است. اما تاکی مطالعه کنم و بیاموزم؟ پاسخ این است «من المهد الی اللحد»

همراه با تحصیل ادبیات عرب به عنوان آموزگار در ناحیه هفت تهران به کار پرداختم. در ضمن تربیت معلم یکساله را نیز به پایان بردم. در سال ۱۳۴۳ به عنوان آموزگار شاغل در دبیرستان به استخدام اموزش و پرورش مهاباد در آمدم. برای اخذ لیسانس به تهران رفت و آمد می‌کردم. می‌خواستم معانی و مقاصد قرآنی را بدانم و فهم کنم. به پیش این و آن مراجعه و در خدمت یکی از اساتید مهاباد به مطالعه و بررسی متن قران پرداختم. اما چون دوست داشتم از اوقات بیشترین بهره را ببرم و هر چه زودتر با قرآن مجید آشنا شوم، لذا به یکی دیگر از آقایان مراجعه کردم و تقاضا نمودم در خدمت ایشان به بررسی و وارسی قرآن بپردازم. در روز و ساعات معین در خدمت‌شان حضور پیدا کردم و چهار زانو نشستم. پس از ترجمه چند آیه از سوره‌هایی که پیوسته در نمازها آنها را تلاوت می کند از بیان معانی درماند و عذر مرا خواست، به هرحال تفسیرهای زیادی را خریداری و مطالعه کردم، مشکلات را از این و آن پرسیدم تا توانستم در ساحل اقیانوس بیکران قرآن به شنا بپردازم… معتقدم.. حرکت و برکت…رنج و گنج… با خدا باش با تو خواهد بود و او همگان را بس است.«و الذین جاهدوا فینا لنهدینهم سبلنا» با خدا عهد است که آن چه را می‌آموزم به دیگران یاد بدهم و برایشان بنگارم.

شێخ ڕه‌زای تاڵه‌بانی

ناوی "ڕه‌زا" كوڕی "شێخ عه‌بدولره‌حمان" كوڕی "شێخ ئه‌حمه‌د" كوڕی "مه‌لا مه‌حمود"ی زه‌نگه‌نه‌یه له ساڵی 1831ی له‌ئاوایی "قرخ" له‌ ناوچه‌ی چه‌مچه‌ماڵ هاتۆته ژیانه‌وه‌، له‌ته‌مه‌نی حه‌وت ساڵیدا له‌لای باوكی، ئه‌وه‌ی شاعیر و زانایه‌كی به‌ ناوبانگی ئه‌وسه‌رده‌مه‌ بووه، ده‌ستی كردووه به خوێندن و له‌گه‌ڵ خوێندنه‌كه‌شدا، ئه‌وه‌ی زۆربه‌ی به فارسی بووه، فارسیه‌كی زۆری خوێنده‌ووه له‌پاشان چه‌ند په‌ڕتووكێكی سه‌ره‌تایی لای شێخ عه‌بدولغه‌فووری مامی ئه‌خوێنی، به‌فه‌قێیه‌تی چۆته كه‌ركووك، ماوه‌یه‌ك له‌وێ ماوه‌ته‌وه‌و لای مامۆستا سه‌ید محه‌ممه‌دی بلاغ و حاجی سه‌عید ئه‌فه‌ندی حیلمی زاده وانه‌ی عه‌ره‌بی ده‌خوێنێ و پاشان ده‌چێت بۆ كۆیه، له‌لای زانای به‌ناوبانگ جه‌لی زاده مه‌لا ئه‌سعه‌دی باپیری مه‌لا محه‌ممه‌دی كۆیه داده‌مه‌زرێ، له‌گه‌ڵ حاجی مه‌لا عه‌بدوڵڵای كوڕی مه‌لا ئه‌سعه‌د و شاعیری به‌ناوبانگ "كه‌یفی"دا پێكه‌وه فه‌قێ ئه‌بن له مزگه‌وتی گه‌وره‌ی كۆیه و هه‌رسێكیان له ژوورێكدا ئه‌بن و ده‌خوێنن، پاشان زوویری و ناخۆشی ئه‌كه‌وێته نێوان شێخ ڕه‌زا و كه‌یفی یه‌وه چونكه هه‌ردوولا هۆنراوه‌ی توانج و پلاری زۆر سه‌خت به‌سه‌ریه‌كا هه‌ڵئه‌ده‌ن، له‌دواییدا مه‌لا ئه‌سعه‌د كه‌یفی ده‌ر ده‌كا له‌سه‌ر شێخ ڕه‌زا.


له ده‌وری فه‌قیه‌تیدا هاتۆته شاری سلێمانی و له مزگه‌ورتی گه‌وره، ئه‌وه‌ی‌ به مزگه‌وتی كاك ئه‌‌حمه‌دی شێخ به‌ناوبانگ بووه، خوێندوویه‌تی، ئه‌و كاته زمانی توركی باوبووه‌و ده‌بوایه بخوێنرایه‌ و "شێخ ڕه‌زا" ناچار كراوه سه‌ربه‌ڕێته ناو وێژه‌ی فارسی و فێربوونی زمانی توركیشه‌وه.

شێخ ڕه‌زا تا ئه‌گاته‌ ده‌وروبه‌ری 25 ساڵی خۆی به خوێندنی زمانی عه‌ره‌بی‌ و وێژه‌ی فارسی و توركیه‌وه خه‌ریك ده‌كات. پاش ئه‌وه‌ی خوێندن ته‌واو ده‌كات بووه به ئیمام له دێی "ڕه‌مه‌زان مامك" له‌ ناوچه‌ی زه‌نگه‌نه‌.

پاشان ده‌كه‌وێته خولیای سه‌ردانی ووڵاتان و پایته‌ختی میری عوسمانی، له ساڵی 1860ی زایینی دا به‌سه‌ر "حه‌ڵه‌ب"دا ئه‌چێ بۆ ئه‌سته‌مبوڵ و دوو ساڵ له‌وێ ئه‌بێ و ده‌گه‌ڕێته‌وه بۆ كه‌ركووك له‌ناو هه‌ولێردا له كاروانچیه‌كان ده‌بیستێت كه هه‌ر له‌و ساڵه‌دا باوكی كۆچی دوای كردووه، ئه‌م مردنه‌ی باوكی زۆر كاری تێده‌كا و دڵگران ئه‌بێ له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌شدا هه‌ر دێته‌وه بۆ كه‌ركووك به‌ناچاری، له‌‌پاش شه‌ش مانگێك له‌به‌ر تێكچوونیان له‌گه‌ڵ‌ شێخ عه‌لی برایا*، ئه‌چێ بۆ كۆیه و ده‌چێته لكای شێخ غه‌فووری مامی.

شێخ غه‌فوور ئه‌یهێڵێته‌وه به‌و نیازه‌ كه كچه‌كه‌ی خۆی بداتێ، به‌و هۆیه‌وه شه‌ش مانگ له كۆیه ئه‌مێنێته‌وه و ئیش و كارێكی زۆری پێ ئه‌كه‌ن و به‌زوویری ده‌ری ده‌كه‌ن و كچه‌كه‌شی ناداتێ ئه‌ویش گه‌ڕایه‌وه بۆ كه‌ركووك و به ده‌ردی سه‌ری و په‌ژاره‌یه‌كی زۆره‌وه له كه‌ركووك ژیان به‌ سه‌ر ده‌با تا ساڵی 1866دا بۆ جاری دووه‌م ئه‌چێته‌وه بۆ ئه‌سته‌مبوڵ.

له‌م كاروانه‌یدا "ئه‌رز رۆم" ده‌بینێ و ماوه‌یه‌ك له ئه‌سته‌مبوڵ ئه‌مێنێته‌وه و به‌ هۆی شاعیرێتی خۆیه‌وه له "كامیل پاشا" نزیك ئه‌خاته‌وه.

له‌وێشه‌وه ئه‌كه‌وێته به‌ر چاوی پیاوانی "بابی عالی" ده‌نگ و ئاوازی هۆنراوه‌كانی له‌و ناوه‌دا ده‌نگ ئه‌داته‌وه، هاتوچۆی هه‌موو دیوه خانێكی كردووه‌و له‌گه‌ڵ هه‌موو جۆره كه‌سێكدا هه‌ڵسوكه‌وتی بووه و زۆر چۆته لای "ئه‌حمه‌د پاشای بابان" و "مسته‌فا پاشای میسری".

به‌‌هۆی "كامیل پاشا"وه ئه‌نێردرێ بۆ حه‌ج و له‌ڕێگه‌ی میسره‌وه حه‌ج ئه‌كا و ئه‌گه‌‌رێته‌وه بع ئه‌سته‌مبوڵ له ساڵی 1874ی زایینی ئه‌گه‌ڕێته‌وه بۆ كه‌ركووك و به‌ته‌واوی ئه‌سته‌مبوڵ به‌جێ دێڵــێ. له‌لایه‌ن میری عوسمانییه‌وه موچه‌یه‌كی كه‌می بۆدابین ده‌كرێ، خۆشی ورده ورده به‌ به‌ریه‌وه خه‌ریكی كاری كشتوكاڵ ده‌بێت و ژیانێكی بێباك و ڕه‌ندانه‌ و وێژه‌یانه‌ی ڕابو‌اردووه‌.

زۆر جار هاتۆ چۆی وه‌سمان پاشا و مه‌حمود پاشای جاف و پیاوه ناسراوه‌كانی ئه‌و ناوه‌ی كردووه، تا ساڵی 1898دا به‌ته‌واوه‌ی كه‌ركووكی به‌جێ هێشتووه چۆته به‌‌غدا.

له‌ته‌كیه‌ی تاڵه‌بانی دانیشتووه، له‌ به‌غداش ژیانی له‌گه‌ڵ پیاوه ناوداره‌كان و وێژه‌یه‌كانی سه‌رده‌مه‌كه‌ی به‌سه‌ر بردووه.

په‌یوه‌ندی له‌گه‌ڵ بنه‌ماڵه‌ی "سه‌لیم به‌گی بابان" و "سه‌ید عه‌بدولڕه‌حمانی نه‌قیب"ی به‌غدادا زۆر خۆش بووه، تا ساڵی 1910دا له ته‌مه‌نی 79 ساڵیدا به نه‌خۆشی زه‌حیری كۆچی دواییكردووه و له گۆڕستانی گه‌یلانی له نزیك "شێخ عه‌بدولقادری گه‌یلانی" له به‌غدا نێژراوه.

له پاش خۆی دوو كوڕی له پاش به جێماوه** یه‌كێکیان "محه‌ممه‌د خالسی" شاعیره، ئه‌وه‌ی دوای باوكی 10 ساڵ ژیاوه و ساڵی 1920 كۆچی دواییكردووه، دووه‌میان "شێخ عه‌بدوڵڵا"، ئه‌وه‌ی پاش خۆی بوو به جێنشینی ئه‌ویش له ساڵی 1941دا له به‌غدا كۆچی دواییكردووه، هه‌ردووكیان له گۆڕستانی گه‌یلانی له ته‌نیشت باوكیانه‌وه نێژراون.

ته‌نانه‌ت شێخ عه‌بدوڵڵا سێ كوڕی له پاش به‌جێماوه، موقه‌ده‌م "ڕه‌حمه‌توڵا به‌گ" و "حه‌سه‌ن به‌گ"، ئه‌وه‌ی له ساڵی 1946 پارێزگاری سلێمانی بووه‌ و "شێخ عه‌لی"، ئه‌وه‌ی ساڵی 1946 دیوانه‌كه‌ی شێخ ڕه‌زای بۆ یه‌كه‌مجار چاپ‌ كرد.

******************************************
چه‌ند نوكته‌یه‌ك له نوكته‌كانی شێخ ڕ‌‌ه‌زا:

- جارێك شێخ ڕه‌زا به كۆڵانێكی شاری سلێمانیدا ده‌ڕوات، ده‌بینێت كوڕێك سه‌گێكی به ده‌سته‌وه‌یه‌ و جار جار ئازاری ئه‌دات. شێخ ڕه‌زا زۆری پێناخۆش ده‌بێت و به كوڕه‌كه ده‌ڵێت: "ئه‌و باوكت بۆ كوێ ده‌به‌یت؟" یه‌كه‌وڕاست كوڕه‌كه دێته وه‌ڵام و ده‌ڵێت: "ئه‌وه دایكتی گاوه ده‌یبه‌م ئوسڵی ده‌رئه‌كه‌م."
شێخ ڕه‌زاش ده‌ڵێ: "توبه له‌گه‌ڵ ئه‌هلی سلێمانی."



- ڕۆژێك شێخ ڕه‌زا به كۆڵانێكی شاری سلێمانیدا ده‌ڕوات ده‌بینێ مناڵێك له‌سه‌ر سینیه‌ك حه‌ڵوا و گه‌زۆ و مه‌سكه‌ت ده‌فرۆشێت. شێخ ڕه‌زا لێی ده‌چێته پێشه‌وه و ده‌ڵێت: ئه‌مانه چۆن ده‌فرۆشی؟ ئه‌ویش ده‌ڵێ به پاره به گه‌نم به جۆ، شێخ ڕه‌زا ده‌ڵێت ئه‌ی به گوو؟
مناڵه‌كه ده‌ڵێت به‌ڵێ ئه‌گه‌ر به‌مه‌ی خۆم ده‌ری بێنم.



- جارێكیان كابرایه‌ك له‌لای شێخ ڕه‌زا زۆر ستایشی غه‌زه‌لێكی "نالی" ئه‌كات، شێخ ڕه‌زا پێی ئه‌ڵێ باشه بۆم بخوێنه‌ره‌وه كابرا ئه‌ڵێت:
"ئه‌ی سه‌رووی بڵند قه‌د برۆ تاق و مه‌مك جووت"
كابرا لێره ئه‌وه‌ستێ هه‌رچی ئه‌كات هیچی تری له‌و هۆنرایه‌وه‌یه‌ی بیر ناكه‌وێته‌وه. شێخ ڕه‌زا زۆر له‌سه‌ری ئه‌وه‌ستێ هه‌ر بیری ناكه‌وێته‌وه دوای پێی ئه‌ڵـێت: هۆنراوه‌‌كه‌ له سه‌ره‌وه بخوێنه‌ره‌وه. هه‌ر ئه‌و نیو به‌یته ئه‌خوێنێته‌وه و هیچی تر، شێخ ڕه‌زاش ده‌ڵێت:
"فه‌رقی نه‌بوو ئه‌م شیعره له‌گه‌ڵ میزوو له‌گه‌ڵ گووت"

سێوە

http://www.kurdipedia.org/wene/214.jpg

لەساڵی 1890دا لەگەڕەکی بەفریقەندی کۆیەلەدایکبووەو لەتەمەنی 73 ساڵیدا لەڕۆژی 1963.12.09دا کۆچی دواییکردووه.
مەقامەکانی سێوەبەدەقەوێژەییەکەیەوه، لەناو ئاو هەوایەکی سازگاری کوردەوارین بەپێی قۆناغ و سەردەمی ژیانی خەڵکەکە خوڵقان. بابەتەکانی هەموویان موڵکی کوردن و بۆ کورد گوتراون و پڕن لەچەمکی خۆشەویستی ئەڤین و دڵپاکی و جوانی و ئازایەتی و بەرخودان کەهەموویان بابەتی نەمرن و کورد هەمیشەشانازییان پێوەدەکات.
شاعیری میللی بەیت و بەندەکانی خاڵەسێوەی مەقامزان لەدەربڕینی رەوانبێژیدا، بۆ دەرخستنی جێ چاکیی ئافرەتی شۆخ و شەنگی گورج و گۆڵ و گەردن هەڵکشاوی چاوگەش، تا ماینی سنوور و کارمامزی مل بەقەرێتەو قورینگی گەردن بەرزو سەقەر باڵەبان و کەوی وڵاتەکەی خۆی هەبووبێ بەگیانلەبەری دوورەووڵات و نەبینراوی وەکو زەرافەو کەنگەر و تاوس و تووتی نەچوواندووه.
هەتا چۆم و چۆماڵ و رووبار و کۆلاوی داوێنی شاخەکانی خۆی هەبووبێ، بیری بۆ دەریا و دوورگەو کەنداو و کەشتی و نەچووەو تاکو دارو درەخت و گوڵ و گیاو گوڵی بۆن خۆش و چنار و شەنگەبێ و سێو و نارنج و لێمو و هەڵاڵەورەیحانی خۆی بووبێ، دەستی بۆ دارو درەخت و گوڵی بێگانەدرێژ نەکردووەو هەیکەلی دەقەوێژەییەکانی پێ هەڵنەبەستوون.
هەر چەندە سێوە مەقامزانێکی میرات گری مەقامزانانی کۆیەی سەدەی نۆزدەم بووه، کەئەمین ئاغای حەوێزی ناسراو بە"ئەختەر"ی شاعیرو مەقامشوناس بەردی بناغەی ئەو هونەرەی داناو مەقامەکۆنەکانی پێش خۆی نوێکردەوەو مەقامزانی وەک "مەربین" و "نەشئەتی رەشید ئاغا" لەدیوەخانەکەی ئەودابوونەسوارچاکی هونەری مەقامی رەسەنی کوردی و دوای ئەوانیش "پووتێ" و "حاجی یەگەورە" و "عەبەی چایەچی" و "حەنیل" بوونەجێگریان و پەرەیان بەهونەری مەقام داو ئینجا سێوەلەسەردەستی ئەوان فێری هونەری مەقامی رەسەنی کوردی بوو، بەڵام دەبێ ئەو راستیەش بڵێین کەسێوەی هونەرمەند کتومت مەقامەکانی ئەوانی نەجووییەوەبەڵکو پەرەی پێدان و سۆزی خۆی خستەپاڵ.
جگەلەو 5 مەقامەی کەخاڵەسێوەلەساڵی 1952دا لەئێستگەی رادیوی کوردی بەغدا تۆماری کردن گەلێ مەقامی رەسەنی دیکەشی بەتۆمارنەکراوی مانەوەلەوانەمەقامی "پاییز"ە کە کەم کەس گوێی لێ بووه.

کورتە بەسەرهاتی زیرەک

حەسەن کوڕی عەبدوڵڵا یە. لە ساڵی ١٩٢١ی زاینی بەرابەر فە ١٣٠٠ی هەتاوی لەدایک بووە ناز ناوی زیرەکە.
دایکیان ناوی (ئامینە) یە دوای زیرەک زۆر نەژیا و مرد هەر لە زوەوە باوکی ئەمرێ و رەنجی بەخێوکردنی دایکی ئەکەوێتە ئەستۆی، بەڵام هێندەی پێ ناچێ دایکی شوو ئەکاتەوە. (حەسەن) یش دەربەدەر ئەبێ و لە تەمەنی ١٢ ساڵیدا دووبارە ئەگەڕێتەوە دێی هەرمێلە لای خانان و ئەبێ بەمەیتەر. پاش ماوەیێک سەری خۆی هەڵ ئەگرێ و ئەڕوا بەرەو ‌‌غەریبی.
پاش گەڕان و سوڕانێکی زۆر ئەو جار بە جەحێلی سەری خانان ئەداتەوە ئەبێ بە یەک تفەنگچی ئاغا و زۆر ئیشی وا ئەکات کە پیاوەکانی تری ئاغا پێ یان نەکراوە. خەلکی زۆریان خۆش ئەویست، تا رۆژێک بیر ئەکاتەوە و تفەنگەکەی ئەداتەوە بە ئاغا و روو دەکاتەوە کاسبی و ئەبێتە شاگرد شۆفیر، بەڵام لەبەختی ڕەشی ئەو لەبەینی (سەقز و بانە) بە ماشێن ئەدات کوڕە جەحێڵەکەی مەحمود نارنج کە خەڵکی دێی قوڕەدەرەیەو کوڕە ئەمرێ و حەسەن یش لەترسان هەڵدێت دیسان وێڵ و سەرگەردان یاڵ بە یاڵ، دێ بە دێ تا ئەمجارەیان پەنا دێنێت بۆ عێراق و شار بەشار تا ئەگاتە بەغدا و لە میوانخانەی شمال الکبیر ئیش دەکات و بەدەم ئەویشەوە گۆرانی ئەڵێ و خەڵکیش دەنگیان زۆر پێ خۆش ئەبێ و یارمەتی ئەدەن.
ساڵی ١٩٥٣ زاینی بە هۆی کاک نەشعئەت عەبدولڕحمان و کاک حەمەی دەروێش کەریم و قوتابیەکانی ئیسک سوک و بەیارمەتی دانی کاک عادڵ عرفان لە ئیستگەی رادیۆیی عێراق بەشی کوردی دا. مانگی بە ٦ دینار دایان مەزراند، کە لە مانگ دا چوار بەرنامەی گۆرانی هەبوو.
لە رۆژی ١٤ی مانگی گەلاوێژی ساڵی ١٩٥٨ پاش شۆڕش گەڕایەوە ئەودیو هۆیەکەشی ئەوە بوو لە ساڵی تاج گوزاری مەلیک فەیسەڵ ی دووەم و مەلیک (حوسێن) گۆرانی بەسەردا هەڵگوتبوون و ئەڵێ:

دە لێدەن لێدەن لە تەپڵی شادومـــــــــــــــــــانی
ئەواتە تەوجیان کرد حوسێن و فەیسەڵ السانی

وای ئەزانی کە لەسەر ئەو گۆرانی گوتنەی بە دوای دا ئەگەڕێن وبەندی ئەکەن!
لە ساڵی ١٩٥٨ میدیا زەندی هێناوە و دوو کچی بە ناوی (ئارەزوو) و (ساکار) هەیە.
٣٦ ژنی هێناوە ئاخیرەکەیان رابیعە خانمە کە خەڵکی سەقزە و ئێستا شووی کردوەتەوە. خۆشەویست ترین ژنیشی ناوی (زێنێ) بووە کە شریتێکی هەیە و ئەڵێ ئەگەر هات و من مردم یان ئازاری (سلیم) گرت بزانن لە تاوی (زێنێ) یە.
میدیای زەندی و رابیعە خانم هەرد‌ووکیان لەکاتی نەخۆشیەکەی دا زیرەکیان بەجێ نەهێشت و بەلایەوە بوون.
لە پووشپەڕی ساڵی ١٣٥١ی هەتاوی بەرابەر بە ١٩٧٢/٦/٢٦ی زایینی جیهانی ئیمەی بەجێ هێشت و رووی کردە جیهانی ئاسوودەگی و بێ غەم و رەنج و بێ ئازارو دەردەسەری.
خوای لێ خۆش بێت.

سەرچاوە: کتێبی ناڵە شکێنە

کورتەیەک لە ژیانی کوردی


مستەفا بەگی کوڕی مەحموود بەگی ساحێبقڕان، ناسراو بە کوردی، لە ساڵی ١٨١٢ز لە سلێمانی لەدایک بووە، ھەر لە سلێمانی لە ساڵی ١٨٥٠ز کۆچی دوایی کردووە و لە گردی سەیوان نێژراوە. شاعیر وەکو منداڵانی سەردەمەکەی خۆی لە حوجرە فێری خوێندەواری بووە، بەڵام درێژەی بە خوێندن نەداوە بۆ ئەوەی ببێتە مەلا. مستەفا بەگی کوردی بە یەکێک لە کۆڵەکەکانی قوتابخانەی شیعری بابان لەقەڵەم دەدرێت، بەڵام بەداخەوە بەرھەمێکی کەمی شاعیر کەوتۆتە دەست خوێنەران جگە لەوەش کە ناوی شاعیر لەتەک نالی و سالمەوە دێت، بەڵام وەکو پێویست ئاوڕی لێنەدراوەتەوە.


لایەنی شاراوەی ژیانی کوردی
گەلێک لایەنی شاراوەش ھێشتا پەردەی لەسەر ھەڵنەدراوەتەوە کە ئەوەش وایکردووە گەلێک شتی ئەفسانە تێکەڵ بە ژیانی مستەفا بەگی کوردی بکرێت کە ھیچ بنچینەیەکی زانستی نیە. گوایە مستەفا بەگ عەشقی قادر ناوێک بووە، ئەو قادرە بۆتە سەرچاوەی ئیلھامی شیعری مستەفا بەگ. دەگێرنەوە کە مستەفا بەگی کوردی بە شای ئێران گەیشتووە، لەگەڵ قائانی شاعیری گەورەی ئێران شەڕەشێعری کردووە، شای ئێران زۆر بە کوردی سەرسام بووە ، گەرچی ئەو گێڕانەوەیە جێگای گومانە و عەقڵی مرۆڤ بۆی ناچێت کابرایەکی کوردی خەڵکی بابان بگاتە شای ئێران و لەوێ لە مەجلیسی شادا کابرایەکی سوننی مەزھەب ھێرش بکاتە سەر مەزھەبی شاە قائانی شاعیر، بەڵام ھەرچۆنێکیش بێت ئەوە ھەرگیز لە شاعیریەتی و ھەڵوێستی مستەفا بەگ کەم ناکاتەوا، بەڵام مستەفا بەگ کە ئاوارەی ئێران کرابێت ئاسان نیە بگاتە شای ئێران، جگە لەوەش لە دیوانەکەی کە ئێستا لەبەردەستدایە ھیچ ئەوە ناداتە دەست کە گەیشتووەتە کۆشکی شاھانە و شەڕەشێعری لەگەڵ قائانیدا کردبێت. ناوی قادر زۆرجار لە ھۆنراوەکانی کوردی بەکار ھاتووە، بێ ئەوەی بە تەواوی ساخ کرابێتەوە ئەو قادر ناوە کێیە؟


وەسف لای کوردی و تێکەڵی شێعری بە ئایین
ئەگەر ئەوە راست بێت کە کوردی ھەوڵی ئەوەی دابێت کە عەشقی مەجازی بگۆڕێت بۆ عەشقی حەقیقی، دەکرێت بڵێن ئەو قادرە مەبەستی لە رێبازی قادری بێت، گەرچی ھیچ تروسکەیەک نیە کە کوردی لەسەر رێبازی قادری بووبێت و رێبازی سۆفیزمی گرتبێتەبەر، کەواتە تەنھا تاکە رێگایەک دەمێنێتەوە کە بڵێین زۆر نزیکە ئەو قادر ناوە، ناوی ئافرەتێکی خۆشەویستی خۆی بێت، بەڵام وەکو رەمزێک بەکاری ھێنا بێ، ئەویش لەبەر ئەوەی بارو دۆخی کۆمەڵایەتی ئەو سەردەمە رێگای نەدابێ بە ئاشکرا ناوی بھێنێ.
سەرچاوە: ویکیپێدیای کوردی

سردار عزیز خان مکری

http://sardasht21.persiangig.com/ima...han_mokri2.jpg

عزیزخان مکری درسال ۱۲۰۷ در روستای نستان گورک(طوایف مرادبیگی) یکی از روستاهای توابع شهر سردشت متولد شد. وی یکی از کردهای اهل سنت سردشت بود. او بیش از ۵۰سال خدمت برای حکومت قاجاریه کرد. سردارعزیزخان با حضور در ریاست دارافنون و ولی عهد آذربایجان و همچین وزارت جنگ تاثیر موثری به دوران و حکومت قارجاریه گذاشت.

عزیزخان مکری به عنوان یک شخصیت سیاسی، نظامی با خاستگاه قومی(کرد) و مذهبی(اهل‌سنت) توانسته‌است در نتیجهٔ شایستگی شخصی و پشتیبانی برخی رجال عصر تا بالاترین عرصه‌های تأثیرگذاری و تصمیم‌گیری در حاکمیت ارتقا بیابد و کارهایی هم‌چون مشارکت در تأمین و تثبیت امنیت کشور، مقابله با شورشی‌ها، مشارکت در سیاست و روابط خارجی کشور، پرورش نیرو و مدیر در دستگاه اداری و اصلاح دستگاه اداری و نظامی کشور داشته باشد. سردار دربین بزرگان حکومت قاجاریه مردی با رشادت، نیرومند، پاک و باکفایت شناخته شده بود. حضور کردها در دربار قاجار یکی از طلایی ترین فرصتهایی بود که همین حس باعث شده بود تا امیر کبیر نامدار عزیز خان را به دامادی خود برگزیند و در دم مرگ هنگامی که حاج علی خان صاحب الدوله قاتل امیر کبیر به دستور شاه می‌خواست رگش را بزند اینگونه وصیت می‌کند: گر شما رگ من را می‌زنید بدانید زمانی رگ شاه ناصرالدین شاه را زدم که دارالفنون را تاسیس نمودم اما وصیت من این است اگر من را از بین بردید در میان شماکسی هست که ایران را آباد می‌کند او کسی نیست به جز عزیزخان سردار کل

اگر از دیدگاه نظام مهندسی اجتماعی وقایع و حضور کردها را در دربار بررسی کنیم، این حقیقت تاریخی بر همگان آشکار می‌گردد که در مثلث نظام اجتماعی کردها اگر در هرم مذکور در صدر نبوده‌اند در طبقات دوم حضور فعال و موثری در دربار قاجار داشته‌اند.
سردار عزیزخان در اواخر سال ۱۲۸۴ در روستای کوچک بوکان اقدام بساخت مقر و قلعهٔ برفراز تپهٔ به نزدیکی چشمه همیشه خودجوش روستا کرد. سردار عزیزخان که در دوران خود اوج و ابهتی خاصی در میدان جنگ و سیاسیت کشور و بخصوص آذربایجان داشت. متسفانه در سال ۲۵. شوال ۱۲۸۷ بعد از بیست روز مریضی و وضعیت وخیم درسن ۸۰ سالگی درشهر تبریز فوت کرد. امروزه مکان دفن خانواده وی در پارک عمومی ملت شهربوکان قرار دارد. یکی از مهمترین اقدام وی ساخت پل ارتباطی سردشت – مهاباد و بانه درسال ۱۲۳۷ شمسی حدود ۱۴۰سال قبل. این اقدام موثروی باعث نوعی دلبستگی سردار در بین مردم مناطق مختلف کردنشین شد.
ناصرالدین شاه قاجار در كتاب سفرنامه كربلای خود، صفحه 218 می نویسد: روز پنج شنبه بیستم شوال 1287 قمری- 1249 شمسی، تلگرافی از مستوفی الممالك رسید كه عزیزخان بعد از 20 روز مریضی در تبریز فوت كرده است با اینكه عمر سردار مرحوم، قریب 80 سال بود، از فوتش بسیار افسوس خوردم.
اما میرزا جعفر خورموجی وقایع نگار در كتاب حقایق الاخبار می نویسد: »عزیزخان سرآمد صفات حمیده و اخلاق پسندیده بود. نسبت به عموم مردم متواضع بود بخصوص آشنایان قدیم«. میرزا جعفر درجایی دیگر می گوید: عزیز خان سردار كل را به اتهام جرم نا معلوم بركنار كردند ایست ویك (Ed.Eastwick) كاردار سفارت انگلیس سال 1236 خورشیدی در تبریز سردار كل را دیده است در كتاب »سه سال اقامت در ایران« می نویسد. »سردار كل یكی از خدمتگزاران پیر قدیمی دولت ایران است نامش عزیزخان و به یكی از قبایل كرد منتسب، مذهبش سنی است به یاری میرزاتقی خان وزیر مشهور به علت كفایت به سمت آجوادنباشی رسید و بعد سردار كل یعنی فرمانده كل قوا شد و در ایام جنگ ما با ایران همین سمت را داشت. سردار كل مردی است تنومند درشت استخوان با چشمانی در خون گرفته و چهره ای بر افروخته. واسیلی نیكیتین در كتاب كرد و كردستان می نویسد: عزیز خان مكری چون به تهران رسید به امر ناصر الدین شاه دایره انتظاماتی در پایتخت دایر كرد كه كردهای مكری ساوجبلاغ و كلهر و كرند و افشار به فرماندهی علی خان پسر عزیز خان مكری در آن خدمت می كردند. به پاداش این خدمت در ارتش ایران ارتقا یافت. نیكیتین در جایی دیگر می نویسد: بر اثر توطئه چینیها و میرزا آقا خان نوری صدر اعظم، عزیزخان سردار متهم شد به اینكه برای استقلال كردستان و جدا كردن آن از خاك ایران با دولتهای روس و انگلیس، زد و بند كرده است. به همین دلیل عزیز خان مغضوب شاه شد و بر سر املاك خود در بوكان بازگشت. اما مهدی با مداد در كتاب شرح رجال ایران - جلد دوم می نویسد: سردار كل با این كه مردی با كفایت و متواضع و بخشنده و زیرك و جوانمرد محسوب می شده، از طمع جاه طلبی و دسیسه بازی به خصوص از قساوت خالی نبوده ... . بعد از مرگ امیركبیر حسن سلطان اورامی بر علیه ناصرالدین شاه قیام كرد و عزیز خان متهم به همكاری با وی شد. در تحفه ناصری اشاره شده كه در سال 1247 خورشیدی حسن سلطان اورامی با معاونت عزیزخان شورشی دست و پا كرد. اگر تنها زندگی سیاسی و اجتماعی عزیز خان، را از دید مثبت ننگریم و جنبه های منفی آن را نیز به بحث خود اضافه كنیم و معتقد به این نباشیم كه هر كس متوفی گردید تمام اقداماتش مثبت تلقی گردد. موارد زیر را نیز باید متذكر گردیم: 1- عزیز خان علاوه بر صفات مثبت و مردمیش نسبت به مال اندوزی و ازدیاد املاك بی میل نبوده است. عزیز خان مشهور به سردار كل از طایفه مراد بیگی از اهالی نستان گورك سردشت به پایه و مراتب بزرگی و سرداری و ملك داری رسیده. چند نفر از اشخاص بوكان به عنوان قرض 400 تومان از وی وجه نقد و رایج آن زمان پول گرفته، مدیون و بدهكار خواهند شد و قسمتی از سهم و رسد خود به اسم عزیز خان سردار رهن و گرو می گذارند. بعد به عناوین مختلفه بر تمامی شش دانگ بوكان و حوالی و حواشی متعلق و منوط به آن استیلا و تصاحب نموده به كلی در اختیار گماشتگان سردار قرار می دهند. (خاطرات میرزا كریم بهرام بیگی مجله مهاباد شماره 52 و 53) قره العین شاعری خوش ذوق بود، در میان زنان شاعر شهرت خاصی داشت. وی در سال 1223 خورشیدی مدتی در باغ ایلخانی به جرم بابیگری محبوس و پس از چندی فراش های (عزیز خان) سردار كل كه مامور تعقیب و كشتن بابیان بودند دستمالی بر گردن او بستند و آنقدر كشیدند تا خفه شد و پس از آن جسدش را به چاهی افكندند در حالیكه 26 سال بیشتر نداشت (سایت www.fa,wikipedia.org) اما این ضعفهای شخصی كه مشخصاً در هر انسانی به نسبت موجود است چیزی از عظمت خدمات سیاسی و اجتماعی عزیز خان در دوران بسته ی سیاسی دوره ی ناصرالدین شاه كم نمی كند. حضور كردها در دربار قاجار یكی از طلایی ترین فرصتهایی بود كه بانی آن كسانی نبودند جز هم شهری های كرد زبان خودمان كه متاسفانه در میان ما شناخته شده نیستند. همین حس باعث شده تا امیر كبیر نامدار و مشهور عزیز خان را به دامادی خود برگزیند و در دم مرگ هنگامی كه حاج علی خان صاحب الدوله قاتل امیر كبیر به دستور شاه می خواست رگش را بزند اینگونه وصیت می كند: اگر شما رگ من را می زنید بدانید زمانی رگ شاه (ناصرالدین شاه) را زدم كه دارالفنون را تاسیس نمودم. اما وصیت من این است اگر من را از بین بردید در میان شما كسی هست كه ایران را آباد می كند او كسی نیست به جز عزیزخان سردار كل. اگر از دیدگاه نظام مهندسی اجتماعی وقایع و حضور كردها را در دربار بررسی كنیم، این حقیقت تاریخی بر همگان آشكار می گردد كه در مثلث نظام اجتماعی كردها اگر در هرم مذكور در صدر نبوده اند در طبقات دوم حضور فعال و موثری در دربار قاجار داشته اند. متاسفانه شونیسم تفكر مذهبی و سیاسی نه تنها دامن سیاستمداران بی رحم را چسبیده است بلكه مورخان كشورمان نیز از این تفكر شونیستی بی بهره نبوده اند. بر ایشان سنگین بوده كه یك نفر كرد زبان و سنی مذهب در دربار قاجار امورات لشكری و نظامی را در دست بگیرد و مورد علاقه شاه وقت قرار بگیرد، به همین جهت تاریخ حق شایسته را به عزیزخان نداده جز در موارد اندكی كه قابل ذكر نیست. خدایش بیامرزدش و مردمش سپاسگذار وی. عزیز خان طبع سرودن شعر را هم داشته است.

تاترا صورتگران تصویر قامت كرده اند
دیده انصاف اگر باشد قیامت كرده اند
عاشقان را از قیامت بیم نبود كاین گروه
سالها در آتش عشق استقامت كرده اند
این حقایق كز درون عاشقان سر می زند
عارفان را سر به سر، زین ره، ندامت كرده اند
در چمنزار محبت خنده گلهای دل
از سحاب چشم عشاقان غرامت كرده اند
من ره امن و سلامت دانم ای ناصح ولی
عاشقان كوی وی ترك سلامت كرده اند
بر دو چشم مست می گونیش از آن بردم نماز
كاندران محراب ابرویش اقامت كرده اند
دانم آن زلف سیه را از چه هندو خوانده اند
زانكه در بتخانه رویش اقامت كرده اند
عشق را پایان نباشد مكریا خاموش باش
راویان در این حكایت بس روایت كرده اند

محمد خان مكری از خاندان عزیز خان حاكم منطقه آلان بود. محمد خان زكات و درآمد آلان را صرف مسجد و حجره ها و علوم دینی منطقه ی آلان می كرد كه این نیز نیاز به تحقیقات دقیق دارد. همین اقدامات بعدها آلان را به دارلعلما تبدیل كرد. ملا محمود خواهرزاده(غریب) در وصف محمد خان مكری مینویسد:

محه ممه د خانی موكری ئه رشه دی نه سلی بداخانی
سوپاسالاری به گزاده و عه شایری موكریانی
به داد وعه داله ت نه وشیره وانی تاقی كیسراهی
به ته دبیر و فه راسه ت ئاسه فی ملكی سلیمانی
سه خاوه ت حاته می تایی شجاعه ت روسته می زالی
زكاوه ت ئیبن وسینای فه ساحه ت خاجه غسانی
هیلالی شوهره تی ناوت زولالی ئه نوه ری راهی
نیزامی نه زمی فیردوسی مه قامی عیلم و عیرفانی
به سه به ب تو مه كتوباتی ئه شعاری سه لیسی تو
چیه كورد وتاریخی چیه سه عدی بو دانایی
خه جاله ت باری ئه شعاری ره وان و ره وشه نی تویه
كه چشمه ی ئابی حه یوان چوته كونجی تاریكه ستانی
لاكن شه هبازی اوج و ئاشیانه ی سیدرو عه رشی
ته حه یر موكری بوچی ئه سیری داوی ئالانی؟
له سایه ی تووه ئالان ئاوه دان بوو ئه و دو سی ساله
ته ماشاكه ن به بی توجی به جی رووی كرده ویرانی
شه ریكی ده وله تی ثاشای بابان و سلیمانی
به شی خوته ئه گه ر ئیل به خاكی روم و بابانی
نه وه ك ته نها وه لی نیعمه ت و ئاغای "غه ریبی"
به لكی مه خدوسی مه لایانی گه ناو و ئه شكه نه و قندول و دوذانی
ــــــــــــــــــــــــ
منابع:
1- تاریخ مهاباد صمدی سید محمد - انتشارات رهرو مهاباد - سال 1373 شمسی
2- سردشت در آئینه اسناد تاریخی - حكیم زاده فریدون - ناشر مولف - سال 1383 شمسی
3-پنجاه سال تاریخ ناصری - دكتر خان بابا بیانی - نشر علم
4- تاریخ مشاهیر كرد - بابا مردوخ ( شیوا ) - انتشارات سروش تهران 1364- شمسی
5- امیر كبیر كرد و كردستان - سلطانی محمد علی - مجله مهاباد سال یكم - شماره 1 - فروردین 1380 شمسی
6- شرح رجال ایران - جلد دو ، بامداد ، مهدی - تهران چاپخانه بانگ بازرگانی 1347 شمسی
7- خاطرات میرزا كریم بهرام بیگی - به همت محمد و طاهر بهرام بیگی - مجله مهاباد 52 و 53
8- حقایق الاخبار - ناصری خورموجی محمد جعفر - بكوشش خدیوجم حسین - نشر نی - 1344 شمسی
9- سه سال اقامت در ایران - ایست ویك
10- كرد و كردستان - واسیلی نیكیتین -ترجمه محمد قاضی
11- ملل و نحل در آسیای مركزی
12- فتنه باب - مرحوم اعتضاد السلطنه - توضیحات نوایی عبدالحسین
13- تاریخ ادب و فرهنگ مكریان - بوكان - افخمی ابراهیم

م- کوردستان من

بیوگرافی مستوره اردلان


ماه شرف خانم مستوره اردلان ویا به اختصار مستوره اردلان (زاذه ۱۱۸۴ (۱۸۰۵) ، درگذشته ۱۲۲۷ (۱۸۴۸)) شاعر، نویسنده و تاریخ نگار کرد بود.وی در شهر سنندج چشم به جهان گشود و از شاهزادگان دربار اردلان به مرکزیت سنندج بود. زبانهای کردی، فارسی وعربی را نزد پدرش ابوالحسن بیگ قادری آموخت. همسرش خسروخان اردلان حاکم امارت بود و با مرگ وی امارت اردلان دچار دخالت‌های قاجار شد. با هجوم قاجار به امارت اردلان در سده ۱۹، مستوره همراه با خانواده‌اش به امارت بابان در سلیمانیه کوچ کردند. پسرش رضا قلی‌خان، جانشین خسروخان اردلان توسط قاجارها به زندان افتاد. دویستمین سالگرد وی در اربیل(هه ولیر) در طی جشنواره‌ای به یاد وی برگزار شد.

پیشینه

ابوالحسن بیگ پدر ماه شرف خانم از سوی پدر از خوانین درگزین همدان بود که جد بزرگ آنان قادر نام زمان شاه سلطان حسین صفوی (۱۷۲۲-۱۶۹۳ / ۱۱۳۵-۱۱۰۵) از همدان به سنندج مهاجرت کرده‌است. میرزا عبدالله رونق این مهاجرت را در سال ۱۱۲۰ هـ.ق مطابق ۱۷۰۸ میلادی نوشته‌است، بخش دیگری از درگزینی‌ها به سلیمانیه عراق کوچ کردند و امروز محلهٔ درگزین به نام آنان است. حاج رجبعلی کلانتر جد بزرگ مستوره در زمان احمد خان فرزند سبحان وردی خان مصادف با حکومت نادر شاه (۱۷۴۳-۱۷۴۰ / ۱۱۵۶-۱۱۵۳) مرد با نفوذی در دستگاه حکومت اردلان‌ها بوده‌است. محمد آقای ناظر کردستانی پدربزرگ مستوره یکی از شخصیت‌های بلند مقام بود که پنجاه سال همعصر با چند تن از والیان مسئولیت آرامش داخلی و مرزهای کردستان و دخل و خرج و اداره ولایت را بر عهده داشته و در تمام جنگ‌ها به همراه خسروخان بزرگ به جنگ و پیکار مشغول بوده‌است.

زندگی

ماه شرف خانم در سال ۱۲۲۶ قمری (برابر با۱۱۸۴خورشیدی و ۱۸۰۵ میلادی)، زمان حکومت امان الله خان والی اردلان در خانواده اهل فرهنگ قادری در سنندج به دنیا آمد و به تحصیل و تربیتش همت گماشتند و برخلاف سنت دیرین و جاری زمان، ماه شرف خانم را هم سطح با مردان به آموختن علوم متداول زمان تشویق و ترغیب نمودند، دیری نگذشت که این زن توانمند و با استعداد در ردیف ادیبان و سخن سنجان قرار گرفت و در عفت و پاکدامنی و آشپزی و خانه داری و خصایص و صفات خاصهٔ زنانگی جزو زنان مجرب و کارکشته گردید.

مستوره با ذوق و قریحهٔ شعریش توانست با سرودن قصائد نغز و غزلیات آبدار با شاعران نامدار زمان خود مقابله کند و در تاریخ نویسی پا به پای مورخین در عرصهٔ وقایع نگاری جلوه نماید. میرزا علی اکبر منشی دیوان غزلیات مستوره را بیست هزار بیت دانسته‌است. میرزا علی اکبر وقایع نگار در شرح حال او می‌نویسد: سزاوار است نام مستوره به خاطر فضل و کمال و خط و ربط و شعر و تاریخ نگاری اش در ردیف زنان برجسته و مورخین نامدار قرار گیرد.

ماه شرف خانم در هفده سالگی به اجبار به عقد و ازدواج خسرو خان فرزند امان الله خان بزرگ درآمد. میرزا علی اکبر منشی می‌نویسد: «مستوره چون شأن و شایستگی خود را برابر با مردان روزگار می‌دانست از این مواصلت و مزاوجت امتناع داشت تا اینکه خسروخان پدر و جد او را همراه چند تن از بستگان به زندان انداخت و ابوالحسن بیگ را مجبور به پرداخت جریمهٔ سی هزار تومان نمود و شرط استخلاص آنان را منوط به عقد مستوره نمود، مستوره به ناچار بدین مزاوجت تن در داد و جز تسلیم در مقابل استخلاص پدر و جدش راه دیگری نداشت در حالی که خسرو خان پیش تر با حسن جهان خانم بیست و یکمین دختر فتحعلی شاه قاجارازدواج کرده بود و از او سه پسر به نام‌های رضا قلی خان، امان الله خان و احمد خان و سه دختر به نام‌های خانم خانم‌ها که زن اردشیر میرزا برادر محمد شاه قاجار بود و دیگری عادله خانم همسر حسین خان والی شیراز و سومی آغه خانم داشت.

حسن جهان خانم زنی بود ادیب و شاعر و سیاست‌مدار و صاحب قدرت و مسلط بر زندگی خسروخان. مستوره بیشتر اوقات خود را به مطالعه و سرودن شعر و نوشتن تاریخ می‌گذرانید و چون خسرو خان نیز شاعر بود بیشتر او را بدین کار تشویق می‌نمود، رفته رفته مستوره به خسروخان علاقه مند شد. ماه شرف خانم در میان شاعران فارسی زبان با یغمای جندقی ارتباط شعری داشت و با سید عبدالرحیم مولوی که از بزرگان مکتب شعر گورانی است آشنا بود زیرا هر وقت سید عبدالرحیم مولوی به دیدار دوستانش غلامشاه خان اردلان و رضا قلی خان اردلان به سنندج می‌آمد از مستوره نیز دیدن می‌کرد و او را تشویق می‌نمود تا شعر کردی گورانی بگوید. اشعار مستوره به علت پختگی و استحکام و زیبایی در کردستان بابان دست به دست می‌شد، نالی شاعر معروف کرد سورانی سرا در اشعارش ضمن ستایش مستوره با گوشه و کنایه و طنز می‌خواست از حرمت او بکاهد اما برخلاف میلش موجب اشتهار و معروفیت مستوره در شعر و ادب گردید.

برخی براین عقیده‌اند که برخی از شعرای سورانی‌سرا به علت اینکه مستوره شعر کردی نمی‌گفت ناراحت بودند و غزلی را سروده به او نسبت دادند به این مطلع:

گرفتارم به نازی چاوه‌کانی مه‌ستی فه‌تتانت
بریندارم به زه‌خمی سینه‌سوزی تیری موژگانت

در منطقه کردستان اردلان تا آن تاریخ و بعدها سرودن شعر کردی وسورانی مرسوم نبود.

البته برخی آن غزل را از مستوره می‌دانند و آن را نمادی برای درهم شکستن آداب و رسوم مرد سالاری آن زمان می‌دانند.

با سفارش‌هایی که مرتب مرحوم سید عبدالرحیم مولوی در سرودن اشعار کردی به مستوره می‌نمود، بعید به نظر می‌رسد که مستوره از قول و گفته او سرپیچی نموده و شعر کردی گورانی نسروده باشد، بعید نیست که هنوز اشعار کردی‌ای از مستوره در زوایای منازل یا بیاض ها و جُنگ‌ها و اوراق پراکندهٔ قدیمی موجود باشد.

دوران خوش بختی و آرامش روحی و به قول مستوره روزگار اعتبارش چندان طولانی نبود، زیرا خسرو خان اردلان در سال ۱۲۵۰ هـ.ق به عارضه کبدی گرفتار و پس از دو ماه مریضی در سن بیست و نه سالگی درگذشت، مرگ همسر و داغ از دست دادن برادر جوان ناکامش ابوالمحمد که در سن بیست و دو سالگی وفات یافت، علاوه بر اینکه نشاط و شادابی جوانی را از او سلب نمود، ضربات روحی زیادی بر پیکر نحیف و ضعیف او بر اثر دو ماه مریض داری و شب نخوابی، وارد ساخت و او را به سوی انزوا و عزلت و مطالعهٔ کتب دینی و تالیف کتاب عقاید کشانید.

مستوره سالیانی را به تنهایی در میان خانوادهٔ جانشینان خسروخان گذرانید. میرزا عبدالله رونق در شرح حال مستوره می‌نویسد: «در سنهٔ ۱۲۶۳ به علت فَترت ولایت، با خویش و عشیرت که یکی از آنها حقیر بود جلای وطن اختیار و در ملک بابان و خاک روم سکونت قرار داده و بار سفر آخرت را در آن مقام گشاده دست اجل گریبان حالش را گرفته بسوی گلشن جنان کشید و در جوار زهرا آرمید.»

در یک تذکره شعرای کردی چاپ عراق آمده: «جنازهٔ مستوره را از سلیمانیه به نجف انتقال دادند» ممکن است کلمه‌ای از نوشتهٔ میرزا عبدالله رونق در اینجا ترک و از قلم افتاده باشد و منظور آن باشد: «در جوار زوج زهرا آرمید.»

(دکتر مهدی بیانی به نقل از مجمع الفصحا او را از خوشنویسان خط نستعلیق دانسته است.)

آثار

مستوره اردلان چندین کتاب شعر نوشت. تاریخ اردلان او به عنوان یکی از متون شیوای فارسی شناخته شده‌است. اشعار پراکنده‌ای نیز به گویش گورانی زبان کردی از او بجا مانده‌است.

آثار مستوره عبارت‌اند از:
۱- دیوان اشعار: به فارسی سروده شده و در حدود دو هزار بیت است و سه بار به چاپ رسیده‌است، چنانکه چاپ اولش در سال ۱۳۰۴ خورشیدی به همت حاج شیخ یحیی معرفت«اعتضاد الاسلام»و اسدالله خان کردستانی در تهران انجام گرفته، چاپ دوم به کوشش احمد کرمی سلسله نشریات«ما»در سال ۱۳۶۳ در تهران. چاپ سوم به وسیله آقای صدیق صفی زاده بوره که یی که بیست غزل کردی سورانی را به نام مستوره در پایان اشعار فارسی بدان افزوده که جز یک غزل منسوب فوق الذکر بقیهٔ اشعار برای مردم کردستان ناآشنا و فاقد اعتبار علمی و تحقیقی است.
۲- تاریخ اردلان: این کتاب معروفیت و ارزش علمی و اجتماعی مستوره را دو چندان نموده زیرا تا اواخر قرن نوزدهم میلادی در تمام خاورمیانه در عرصهٔ تاریخ نویسی خصوصا کردشناسی در میان زنان جز مستوره کسی به این کار نپرداخته‌است، این اثر ارزشمند در سال ۱۹۴۷ میلادی مطابق ۱۳۲۶ شمسی به وسیله مرحوم ناصر آزادپور در سنندج به چاپ رسید.
۳- عقاید مستوره: این کتاب که رسالهٔ کوچکی از عقاید مستوره در مذهب اهل سنت شافعی است بر ارزش شخصی و عقاید دینی وی می‌افزاید و به جرات می‌توان گفت در میان زنان تا این زمان کسی به چنین تالیفی نپرداخته‌است.

در زمستان ۸۵ در اربیل کردستان عراق کنگره بزرگداشت مستوره اردلان برگزار شد و در آنجا ده کتاب منتشر شد. کتاب مستوره برگهایی از تاریخ سر به مهر نوشته جمال احمدی آئین و ترجمه کردی آن از عدنان برزنجی و کتاب شرعیات مستوره با تصحیح جمال احمدی آئین و مقدمه نوید نقشبندی و ترجمه کردی آن از نوید نقشبندی از این کتابها بود.

مامۆستا همێن شاعيري ناوداري كورد

http://hem.bredband.net/b160853/hemin01.jpg

مامۆ ستا هێمن له سا‌ڵي ۱۳۰۰ي هه تاوي له گوندي ماچين سه ر به شاري مه هاباد هاته دنيا و له ساڵی 1938 که‌ ته‌مه‌نی ده‌گاته 17 ساڵی ده‌ست له‌ خوێندن هه‌ڵده‌گرێت و ده‌گه‌ڕێته‌وه‌ بۆ گوندی شیلاناوێ. به‌ ڕۆژ له‌گه‌ڵ باوکیدا به‌ کشتوکاڵ و شه‌وانیش خۆ به‌ خوێندنه‌وه‌ی کتێب و گۆڤار و ڕۆژنامه‌ی فارسییه‌وه‌ خه‌ریک ده‌کات. ورده‌ورده‌ هاتوچۆی مه‌هاباد ده‌کات و له‌گه‌ڵ کۆمه‌ڵه‌ لاوێکی هوشیار و ئازادیخواز ده‌بێته‌ هاوڕێ. ئه‌و لاوانه‌ کتێب و گۆڤار و ڕۆژنامه‌ی کوردییان گیرده‌که‌وێت و بۆ خوێندنه‌وه‌ ده‌یانده‌ن به‌ هێمنیش. ساڵی 1941 له‌پاڵ کشتوکاڵ و ئاژه‌ڵدارییدا ده‌ست به‌ شیعرنووسین ده‌کات و هێدی هێدی شیعره‌کانی له‌ ده‌فته‌رێکدا ده‌نووسێته‌وه‌. به‌ڵام باوکی پێی خۆش نابێت که‌ کوڕه‌که‌ی به‌ شیعر نووسینه‌وه‌ خه‌ریک ببێت و ببێته‌ شاعیر، بۆیه‌ کاتێک ده‌فته‌ری شیعره‌کانی هێمنی ده‌که‌وێته‌ ده‌ست، ده‌موده‌ست ده‌یسوتێنێت و لێی زویر ده‌بێت و سه‌رزه‌نشتی ده‌کات.

ڕۆژی پێنج شه‌ممه، 1941.08.24، له‌ کێڵگه‌که‌ی خۆیان ده‌بێت له‌پڕێکدا دوو فڕۆکه‌ په‌یدا ده‌بن و به‌یاننامه‌ فڕێده‌ده‌نه‌ خوارێ. کاتێک هێمن دانه‌یه‌کی له‌و به‌یاننامه‌یه‌ ده‌ستده‌که‌وێت و ده‌یخوێنێته‌وه‌، ده‌بینێت به‌ زمانی کوردی نووسراوه‌. ئیدی له‌خۆشییاندا شاگه‌شکه‌ ده‌بێت. له‌ ناوه‌رۆکی به‌یاننامه‌که‌وه‌ ئه‌وه‌ی بۆ ڕوونده‌بێته‌وه‌ که‌ فڕۆکه‌کان هی ده‌وڵه‌تی سۆڤییه‌ت بوون و مه‌به‌ستیشیان له‌ بڵاوکردنه‌وه‌ی ئه‌و به‌یاننامه‌یه‌ ئه‌وه‌یه‌ که‌ به‌ خه‌ڵکی کوردستان ڕایبگه‌یه‌نن له‌شکری سوور هاتوه‌ته‌ خاکی ئێرانه‌وه‌ و وا به‌ره‌و ناوچه‌کانی کوردستان به‌ڕێوه‌یه‌ و با خه‌ڵکی کوردستان به‌ هێزی داگیرکه‌ریان نه‌زانن و وه‌ک هێزێکی ڕزگارکه‌ر پێشوازییان لێبکه‌ن. ئیدی یه‌کێتی سۆڤێت ناوچه‌کانی سه‌روی ئێران و ده‌وڵه‌تی به‌ریتانیایش ناوچه‌کانی خوارو و ناوه‌ڕاستی ئێران ده‌خه‌نه‌ ژێر کۆنترۆڵی خۆیانه‌وه‌. به‌وه‌یش له‌شکری ده‌وڵه‌تی ئێران له‌ به‌شی سه‌روی کوردستان ده‌رده‌په‌ڕێنرێت و پاش ساڵه‌ها سه‌رکوت و کوشتنی بێ ڕه‌حمانه‌، خه‌ڵکی ئه‌و ناوچانه‌ به‌ ئازادی له‌ وڵات و شوێنی خۆیاندا ده‌ژین.

ڕۆژی یه‌کشه‌ممه، 1942.08.16 ده‌‌سته‌‌یه‌‌ك له‌ كه‌‌سه‌ ڕوناكبیر و چالاكه‌‌كانی شاری مه‌هاباد كۆمه‌‌ڵه‌‌ی ژ. ک. (كۆمه‌‌ڵه‌‌ی ژیانه‌‌وه‌‌ی كوردستان) داده‌‌مه‌‌زرێنن و حوسێن فروهه‌‌ر به‌ سه‌‌رۆكی كۆمه‌‌ڵه‌ هه‌‌ڵده‌‌بژێرن. له‌و ڕۆژانه‌دا هێمن له‌ ته‌ورێز ده‌بێت. کاتێک بۆ مه‌هاباد ده‌گه‌ڕێته‌وه‌، له‌ ڕێگای عه‌بدولڕه‌حمان زه‌بیحی‌یه‌وه و له‌ ماڵی حوسێن فروهه‌ر پێوه‌ندیی به‌ کۆمه‌ڵه‌ی ژ. ک. ـه‌وه‌ ده‌گرێت و ناوی نهێنیی "هێمن" بۆخۆی هه‌ڵده‌بژێرێت و ژماره‌ی ئه‌ندامێتیشی 55 ده‌بێت.

له‌ كۆبوونه‌وه‌ی ئاپریلی 1943دا كه‌ له‌ بناری چیای خواپه‌رست سازده‌درێت، كۆمه‌ڵه‌ی ژ. ک. بڕیارده‌دات كه‌ ئۆرگانی خۆی به‌ ناوی نیشتمان ده‌ربكات. هێمن وه‌ک ئه‌ندامێکی به‌دیسیپلین و وه‌ک شاعیرێکی نیشتمانپه‌روه‌ر له‌ دووه‌م ژماره‌ی گۆڤاری نیشتمان‌ـه‌وه‌ هه‌تاکو دواژماره‌ی به‌ شیعر و وتار به‌شدارییده‌کات. کاتێکیش له‌سه‌ر بنه‌ماکانی کۆمه‌ڵه‌ی ژ. ک. حیزبی دیموكراتی كوردستان داده‌‌مه‌زرێنرێت، هێمن له‌ ڕیزه‌کانی ئه‌و حیزبه‌دا تێکۆشانی خۆی درێژه‌پێده‌دات. دواتریش له‌ گۆڤار و ڕۆژنامه‌کانی کۆماری کوردستاندا وتار و شیعر ده‌نووسێت و ئه‌رکه‌ حیزبییه‌کانی خۆیشی ئه‌نجام ده‌دات. هه‌روه‌ها له‌ بۆنه‌ و کۆبوونه‌وه‌کاندا به‌رده‌وام‌ شیعر ده‌خوێنێته‌وه‌ و جۆش و خرۆش ده‌خاته‌ ئه‌و بۆنانه‌وه‌.

له 1946.11.16دا هێمن له‌گه‌ڵ کچی خاڵی خۆی به ناوی ئایشه زه‌ماوه‌ند ده‌کات و خێزان پێکدێنێت. به‌رهه‌می ئه‌و هاوسه‌رییه‌ کوڕێک ده‌بێت که‌ ناوی ده‌نێن سه‌لاح. مانگێک دوای زه‌ماوه‌ندی هێمن، کۆماری کوردستان ده‌ڕوخێت. به‌وه‌یش نائومێدی باڵ به‌سه‌ر خه‌ڵکی کوردستان به‌گشتی و خه‌ڵکی ژێرسایه‌ی کۆمار به‌تایبه‌تی ده‌کێشێت. ڕۆژی 1946.12.17 سوپای داگیرکه‌ری ئێران ده‌گه‌ڕێته‌وه‌ شاری مه‌هاباد و شار و گونده‌ ئازادکراوه‌کانی دیکه‌. سوپای داگیرکه‌ری ئێران وه‌ک پیشه‌ی هه‌میشه‌یی خۆی ده‌ست به‌ گرتن و ڕاونانی تێکۆشه‌ران و ڕوناکبیران ده‌کاته‌وه‌. هێمن له‌و ده‌مه‌دا خۆ ده‌گه‌یه‌نێته‌ لای خاڵی، شێخ محه‌ممه‌دی کوڕی شێخی بورهان، و له‌ خانه‌قای شێخی بورهان ده‌مێنێته‌وه‌. به‌و جۆره‌ له‌ گرتن و زیندان ڕزگاری ده‌بێت. له‌ خانه‌قا تووشی نه‌خۆشی که‌وتوویی ده‌بێت و دوو مانگ له جێدا ده‌که‌وێت. دوایی تاڕاده‌یه‌ک باش ده‌بێت و ده‌چێته‌وه‌ گونده‌که‌ی خۆیان و له‌نێو خێزان و که‌سوکاریدا ماوه‌یه‌ک ده‌گوزه‌رێنێت.

ڕۆژی 1947.03.31 له کاتێکدا که‌ هێمن له‌ ماڵی خۆی خه‌ریکی کتێب خوێندنه‌وه‌ ده‌بێت، هه‌واڵ له‌ گونده‌که‌یاندا بڵاوده‌بێته‌وه‌ که‌ قازی محه‌ممه‌د و سه‌دری برای و محه‌ممه‌د حوسێنی ئامۆزای، له‌ مه‌هاباد له‌سێداره‌ دراون. ئه‌و ڕووداوه‌ دڵته‌زێنه‌ کار له ناخی هێمن ده‌کات و ناسۆرێکی گه‌وره‌ له‌ دڵیدا دروست ده‌کات. سێ ڕۆژ دواتر له1947.04.03دا هێمن له‌گه‌ڵ که‌سێکی هه‌ژار و تێکۆشه‌ری هاوڕێیدا به‌ره‌و شارۆچکه‌ی قه‌ڵادزێ به‌ڕێده‌که‌ون. کاتێک هێمن ده‌گاته‌ نێو قه‌ڵادزێ، ده‌موده‌ست پۆلیس ده‌یگرێت. دوو که‌س به‌بێ ئه‌وه‌ی هێمن بناسن بۆی تێده‌که‌ون و له‌چنگی پۆلیس ڕزگاریده‌که‌ن. یه‌کێک له‌و دوو که‌سانه‌ مه‌لایه‌ک ده‌بێت، هێمن ده‌باته‌ لای خۆی و ماوه‌یه‌ک وانه‌ی پێده‌ڵێته‌وه‌ و لای خۆی ده‌یپارێزێت. دوای ماوه‌یه‌ک بارودۆخی ڕۆژهه‌ڵاتی کوردستان تاڕاده‌یه‌ک ئارام ده‌بێته‌وه‌. ئیدی هێمن بۆناو که‌سوکاری خۆی ده‌گه‌ڕێته‌وه‌ و ده‌ست به‌ کشتوکاڵ و ‌ئاژه‌ڵداریی ده‌کاته‌وه‌.

له‌و ده‌مه‌دا حیزبی توده‌ی ئێران به‌ ئاشکرا خه‌بات ده‌کات و گۆڤار و ڕۆژنامه‌ی جۆراوجۆر بڵاوده‌کاته‌وه‌. هێمن له‌پاڵ ئیشوکاری ڕۆژانه‌یدا به‌ خوێندنه‌وه‌ی ئه‌و چه‌شنه‌ بڵاوکراوانه‌وه‌ خۆی سه‌رگه‌رم ده‌کات. هاوکات ده‌سته‌ لاوێک به‌ هاوکاری و ڕێنوێنیی حیزبی توده‌ی ئێران، ورده‌ورده‌ حیزبی دێموکراتی کوردستان زیندوده‌که‌نه‌وه‌. هێمن‌یش ئه‌وه‌نده‌ی ده‌رفه‌تی ده‌بێت هاوکار و هاوبیری ئه‌و لاوانه‌ ده‌بێت و پشتیوانیی خۆی بۆیان دوپات ده‌کاته‌وه‌.
http://hem.bredband.net/b160853/heminhejar.jpg

ڕۆژی 1949.02.04 حه‌مه‌ڕه‌زا شا به‌شداریی له‌ یادی دامه‌زراندنی دانشگای حقوق له‌ تاران ده‌کات. له ناوه‌ختێکدا لاوێک به ناوی ناسر فه‌خرارایی شا ده‌داته‌ به‌ر گولـله‌ و برینداری ده‌کات. هاوکات پاسه‌وانه‌کانی شا ده‌ستڕێژ له‌و لاوه‌ ده‌که‌ن و به سه‌ختیی برینداری ده‌که‌ن و پاش چه‌ند سه‌عات ده‌مرێت. هه‌ر ئه‌و ڕۆژه‌ به‌ ئاشکرا حیزبی توده‌ی ئێران تاوانبار ده‌کرێت و شاڵاوی گرتن و ڕاونانی ڕابه‌ران و ئه‌ندامانی ئه‌و حیزبه‌ له سه‌رتاسه‌ری ئێراندا ده‌ستپێده‌کات. گرتن و زیندانیکردنی ڕووناکبیران و تێکۆشه‌ران کوردستانیش ده‌گرێته‌وه‌. گه‌لێک که‌س ده‌گیرێن و هه‌ندێکیش دیسان ئاواره‌ ده‌بنه‌وه‌. هێمن وه‌ک سه‌دان مرۆڤی ئازادیخوازی کورد ماوه‌یه‌ک خۆی ده‌شارێته‌وه‌. له‌و سه‌روه‌خته‌دا له‌ ئێراندا گرانی داده‌که‌وێت و ژیانی هه‌زاره‌ها خێزان ده‌که‌وێته‌ به‌ر هه‌ڕه‌شه‌ی له‌برسامردن. هێمن به چاوی خۆی زۆر دیمه‌نی تراژیدی و دڵته‌زێنی ئه‌و ڕۆژانه ده‌بینێت و ناسۆرێکی گه‌وره‌ له‌ دڵیدا دروستده‌کات. خۆی و که‌سوکاره‌که‌ی ئه‌وه‌نده‌ی له‌ توانایاندا ده‌بێت به‌پیر ئه‌و خه‌ڵکه‌ برسییانه‌وه‌ ده‌چن که‌ ڕوو له‌ گونده‌که‌یان ده‌که‌ن؛ فریایان ده‌که‌ون و تێریان ده‌که‌ن.

ساڵی 1951 بزوتنه‌وه‌ی خۆماڵیکردنی نه‌وتی ئێران به‌ ڕابه‌ریی دوکتۆر موسه‌دیق په‌ره‌ده‌ستێنێت و په‌ل بۆ گشت شار و شارۆچکه‌یه‌کی ئێران ده‌هاوێت. له 1952.07.22دا دوکتۆر موسه‌دی‌ق ده‌بێته‌ سه‌رۆکوه‌زیرانی ئێران و خه‌ڵک پشتیوانیی خۆیان له‌ حکومه‌ته‌که‌ی ده‌رده‌بڕن. به‌وه‌یش جێ به‌ شا و داروده‌سته‌که‌ی له‌ق ده‌بێت. ورده‌ورده‌ هه‌لومه‌رجێکی تاڕاده‌یه‌ک ئازاد و دیموکرات له‌ ئێراندا جێگیر ده‌بێت. له‌ کوردستانیش هێدی هێدی چالاکیی سیاسی و ڕۆشنبیریی ده‌ستپێده‌کاته‌وه‌ و لاوان و ڕووناکبیرانی کورد به‌ نهێنی و نیمچه‌ ئاشکرا ده‌که‌ونه‌ کارکردن. هێمن هه‌میشه‌ له‌گه‌ڵ ئه‌و ڕووناکبیر و تێکۆشه‌رانه‌ هاوده‌م و هاوبیر ده‌بێت. به‌ڵام ئه‌و له‌وه‌دا له‌گه‌ڵیان ناکۆک ده‌بێت که‌ ئه‌وان بیر له‌وه‌ ناکه‌نه‌وه‌ که‌ به‌ زمانی کوردی گۆڤار و ڕۆژنامه‌ و بڵاوکراوه‌ ده‌ربکه‌ن و له‌و هه‌لومه‌رجه‌دا به‌ کارێکی گرنگی نازانن. هێمن ڕێنوێنییان ده‌کات و هانیانده‌دات هه‌رچی زووه‌ گۆڤار و ڕۆژنامه‌ به‌ زمانی کوردی ده‌ربکه‌ن و له‌نێو خه‌ڵکی کوردستاندا بڵاویانبکه‌نه‌وه‌. سه‌ره‌نجام ده‌سته‌یه‌ک له‌و لاوه‌ تێکۆشه‌رانه‌ بۆچوونه‌که‌ی هێمن ده‌سه‌لمێنن و بڕیاده‌ده‌ن که‌ ده‌ست به‌ ده‌رکردنه‌وه‌ی ڕۆژنامه‌ی کوردستان بکه‌ن. به‌ڵام به‌ر له‌وه‌ی که‌ ئه‌وان یه‌که‌م هه‌نگاو بنێن، ڕۆژی 1953.08.19 کۆمه‌ڵێک ئه‌فسه‌ری به‌کرێگیراو به پاڵپشتیی ئه‌مه‌ریکا و به‌ریتانیا کوده‌تایه‌ک له‌ دژی حکومه‌تی دوکتۆر موسه‌دیق به‌رپا ده‌که‌ن و جارێکی دیکه‌ حه‌مه‌ڕه‌زا شا بۆسه‌ر حوکم ده‌گێڕنه‌وه‌. به‌ گه‌ڕانه‌وه‌ی حکومه‌تی شا، گرتن و ڕاونانی ئازادیخوازان ده‌ستپێده‌کاته‌وه‌. هێمن وه‌ک سه‌دان لاوی تێکۆشه‌ری کورد جارێکی دیکه‌ خۆی ده‌شارێته‌وه‌. پاشان هه‌ر چۆنێک بێت ده‌چێته‌وه‌ نێو ماڵومنداڵی خۆی. به‌ڵام هه‌میشه‌ له‌ژێر چاوی پۆلیسدا ده‌بێت و گه‌لێک جار ئه‌مسه‌ر و ئه‌وسه‌ری پێده‌که‌ن. هه‌ر له‌و ساڵانه‌دا دوچاری نائومێدی و ڕه‌شبینیی ده‌بێت و ماوه‌ی چه‌ند ساڵ پێوه‌ی ده‌تلێته‌وه‌. ئه‌وه‌ش وای لێده‌کات که‌ هێز و توانای ده‌ربڕین و شیعرنووسینی نه‌مێنێت و ژیانێکی گۆشه‌گیرانه‌ بۆخۆی هه‌ڵبژێرێت.

ساڵانی 1967-1968 بزووتنه‌وه‌ی ڕزگاریخوازیی کورد له‌ ڕۆژهه‌ڵاتی کوردستان پێده‌نێته‌ قۆناغێکی نوێ و ده‌سته‌یه‌ک لاوی شۆڕشگێڕ خه‌باتی سیاسی و چه‌کداریی پێکه‌وه‌ گرێده‌ده‌ن و له‌به‌رامبه‌ر له‌شکری داگیرکه‌ری ده‌وڵه‌تی شادا ده‌ست به‌ شه‌ڕی پارتیزانی ده‌که‌ن. له‌ هه‌ندێک له‌و شه‌ڕ و پێکدادانانه‌دا چه‌ند لاوێکی ئازا و ڕووناکبیر شه‌هید ده‌بن و ته‌رمه‌کانیان ده‌که‌ونه‌ ده‌ست ژاندارمه‌کانی ڕێژیمی شا و زۆر دڕندانه‌ به‌سه‌ر جاده‌ و شه‌قامه‌کاندا ڕایانده‌کێشن و بێحورمه‌تییان پێده‌که‌ن. ئه‌م چه‌شنه‌ دیمه‌نه‌ جه‌رگبڕانه‌ له‌ چه‌ند ناوچه‌ و شوێنی کوردستان دوباره‌ ده‌بنه‌وه‌ و له‌ سه‌رتاسه‌ری کوردستاندا ڕق و بێزاریی خه‌ڵک ده‌گاته‌ ئه‌وپه‌ڕی.

هێمن وه‌ک هه‌ر مرۆڤێکی ئازادیخوازی کورد به‌و هه‌واڵانه‌ خه‌م و په‌ژاره‌ دایده‌گرێت. هاوکات کۆمه‌ڵێک لاوی هۆشیار خۆ له‌ هێمن و گه‌لێک ڕووناکبیری دیکه‌ نزیک ده‌که‌نه‌وه‌ و هێز و تین به به‌ریاندا ده‌که‌نه‌وه‌ و به‌ره‌و تێکۆشان هانیانده‌ده‌نه‌وه‌. هێمن زوو دێته‌وه‌ سه‌ر خۆ و له‌ جاران شێلگیرتر ده‌ستبه‌ تێکۆشان ده‌کاته‌وه‌. سه‌رنجام ماڵومنداڵی خۆی جێده‌هێڵێت و ڕوو له‌ چیاکانی کوردستان ده‌کات. ماوه‌یه‌ک له‌گه‌ڵ هه‌ژار پێکه‌وه‌ ده‌ژین. پاشان بڕیارده‌دات که‌ له‌نێو ڕیزه‌کانی حیزبی دێموکراتی کوردستانی ئێران‌دا درێژه‌ به‌ تێکۆشانی خۆی بداته‌وه‌. کادیر و ئه‌ندامانی ئه‌و حیزبه‌ به‌ سنگفراوانییه‌وه‌ پێشوازیی لێده‌که‌ن.

له‌ مانگی جونیی 1969دا کۆنفرانسی دووه‌می حیزبی دێموکراتی کوردستانی ئێران له‌ گوندێکی نزیک قه‌ڵادزێ ده‌به‌سترێت. هێمن یه‌کێک له‌ به‌شدارانی ئه‌و کۆنفرانسه‌ ده‌بێت و له‌گه‌ڵ چه‌ند که‌سی تێکۆشه‌ری دیکه‌دا تێده‌کۆشێت بۆ وه‌لانانی کێشه‌ شه‌خسی و لاوه‌کییه‌کان و وه‌گه‌ڕخستنه‌وه‌ی حیزبه‌که‌. هه‌ر له‌وێیشدا به‌ ئه‌ندامی کۆمیته‌ی ناوه‌ندی هه‌ڵده‌بژێردرێت. پاش چه‌ند مانگ له‌ کارکردن و چالاکی، ده‌ستبه ده‌رکردنه‌وه‌ی ڕۆژنامه‌ی کوردستان ده‌که‌نه‌وه‌ و له‌ ژانوییه‌ی 1970دا یه‌که‌م ژماره‌ی ده‌رده‌که‌ن. هه‌ر له‌و ده‌مانه‌دا له‌ باشووری کوردستان "یه‌کێتیی نووسه‌رانی کورد" داده‌مه‌زرێت. هێمن وه‌ک شاعیر و نووسه‌رێکی خاوه‌نهه‌ڵوێست و کوردپه‌روه‌ر به‌ ئه‌ندام وه‌رده‌گیرێت و له‌ زۆربه‌ی کۆڕ و کۆبوونه‌وه‌ و بۆنه‌کانی ئه‌و ڕێکخراوه‌دا هه‌ڵده‌سووڕێت و له‌ گۆڤار و بڵاوکراوه‌کانیشیدا شیعر و وتاری ئه‌ده‌بی بڵاوده‌کاته‌وه‌.

ڕۆژانی 24-1971.06.21 له‌ شاری کۆیه‌ کۆنفرانسی سێیه‌می حیزبی دێموکراتی کوردستانی ئێران ده‌به‌سترێت. له‌و کۆنفرانسه‌دا هێمن به‌ ئه‌ندامی کۆمیته‌ی ناوه‌ندیی و ده‌فته‌ری سیاسیی حیزبه‌که‌ هه‌ڵده‌بژێردرێت. هاوکات کۆمیسیۆنی ته‌بلیغاتی حیزب پێکده‌هێنرێت كه هێمن یه‌کێک له‌ ئه‌ندامه‌ چالاکه‌کانی ده‌بێت. ساڵی 1973 هێمن ده‌بێته ئه‌ندامی "کۆڕی زانیاریی کورد" و چه‌ند کاری به‌نرخ ئه‌نجام ده‌دات که‌ یه‌کێکیان ساغکردنه‌وه‌ی تێکسته‌کانی کتێبی "تحفه‌ مظفریه" ده‌بێت که‌ کاتی خۆی ئۆسکارمان کۆیکردبۆ‌وه‌.

ڕۆژی 1973.09.22 کۆنگره‌ی سێیه‌می حیزبی دێموکراتی کوردستانی ئێران له‌ شاری به‌غداد ده‌به‌سترێت. سه‌ره‌تا‌ هێمن وه‌ک به‌ته‌مه‌نترین ئه‌ندامی به‌شدار له‌و کۆنگره‌یه‌دا‌ وتارێکی به‌نرخ ده‌خوێنێته‌وه‌. پاشتریش له‌ کاروباره‌کانی کۆنگره‌که‌دا چالاکانه‌ به‌شداریی ده‌کات. له‌ کۆتایی کۆنگره‌که‌یشدا به‌ ئه‌ندامی کۆمیته‌ی ناوه‌ندی هه‌ڵده‌بژێردرێت.

کۆتایی ساڵی 1973 ده‌ست به‌ نووسینه‌وه‌ی بیره‌وه‌رییه‌کانی ده‌کات و به‌شێکی لێده‌خاته‌ سه‌ر کاغه‌ز. له 1974.01.24دا له‌ نووسینه‌وه‌ی بیره‌وه‌رییه‌کانی ده‌بێته‌وه‌. پاشان دوکتۆر عه‌بدولڕه‌حمان قاسملوو شیعره‌کانی ده‌خوێنێته‌وه‌ و لێکۆڵینه‌وه‌یه‌کی کورت و شایسته‌ ده‌رباره‌ی ناوه‌رۆکی شیعره‌کانی ده‌نووسێت. ئیدی هه‌موو ئه‌مانه‌ پێکه‌وه‌ له‌ هاوینی ساڵی 1974دا له‌ کتێبێکدا به‌ ناوی "تاریک و ڕوون" چاپده‌کرێن و ده‌خرێنه‌ به‌رده‌ستی خوێنه‌رانی کورد. کتێبی تاریک و ڕوون له‌لایه‌ن لاوان و ڕووناکبیرانه‌وه‌ ده‌قۆزرێته‌وه‌ و وه‌ک دیارییه‌کی به‌نرخ ده‌یخوێننه‌وه‌ و وتووێژی له‌سه‌ر ده‌که‌ن. هاوکات چه‌ند نووسه‌ر و شاعیر بیروڕای خۆیان ده‌رباره‌ی ده‌نووسن و مشتومڕێکی گه‌رم ده‌خوڵقێنێت.

سه‌ره‌تای ساڵی 1978 جووڵانه‌وه‌ی جه‌ماوه‌ریی دژ به‌ ڕێژیمی حه‌مه‌ڕه‌زا شا له‌نێو شاره‌ گه‌وره‌کانی ئێراندا ده‌ستپێده‌کات و زۆر به‌ خێرایی سه‌رانسه‌ری ئێران ده‌گرێته‌وه‌ و مه‌رگی ئه‌و ڕێژیمه‌ دیکتاتۆرییه‌ نزیک ده‌بێته‌وه‌. هێمن وه‌ک هه‌ر تێکۆشه‌رێکی کوردی ئاواره‌، حه‌زی گه‌ڕانه‌وه‌ بۆنێو که‌سوکار و خێزانی خۆی ده‌که‌وێته‌ سه‌ری. هه‌ر له‌و ده‌مانه‌یشدا حیزبی دێموکراتی کوردستانی ئێران ده‌سته‌ ده‌سته‌ ئه‌ندامه‌کانی خۆی ڕه‌وانه‌ی ڕۆژهه‌ڵاتی کوردستان ده‌کاته‌وه‌. ئیدی هێمنیش بڕیاری خۆی ده‌دات و له‌گه‌ڵ هاوڕێیه‌کیدا به‌ڕێده‌که‌ون.

ڕۆژی 1979.02.18 له‌ ئۆردوگای به‌سته‌سێن‌ی نزیک قه‌ڵادزێ له ماڵی دۆستێک ده‌مێننه‌وه‌. بۆ شه‌وه‌که‌ی به‌ره‌و سه‌رده‌شت ده‌که‌ونه‌ڕێ. ڕۆژی 1979.02.20 ده‌گه‌نه‌ سه‌رده‌شت و له‌گه‌ڵ پێشوازییه‌کی گه‌رمدا له ماڵی چه‌ند دۆست و ناسیاو ده‌مێنێته‌وه‌. هاوکات ته‌له‌فۆن بۆ مه‌هاباد ده‌که‌ن و هه‌واڵی گه‌ڕانه‌وه‌ی هێمن به‌ که‌سوکاری و خه‌ڵکی مه‌هاباد ڕاده‌گه‌یه‌نن. ئه‌و هه‌واڵه‌ خۆشه‌ له‌و ده‌مه‌دا زۆر به‌ خێرایی له‌نێو خه‌ڵکدا بڵاوده‌بێته‌وه‌. ده‌سته‌ ده‌سته‌ لاوان و ڕووناکبیران و خه‌ڵک خۆ سازده‌ده‌ن بۆ پێشوازیکردن له‌ هێمن. ده‌موده‌ست سه‌لاح‌ی کوڕی له‌گه‌ڵ کۆمه‌ڵێک خزم و دۆست به‌ره‌و سه‌رده‌شت ده‌که‌ونه‌ڕێ.

سه‌رله‌به‌یانیی ڕۆژی 1979.02.21 هێمن له‌گه‌ڵ خزم و که‌سه‌کانی و کۆمه‌ڵێک له‌ خه‌ڵکی سه‌رده‌شت به‌ره‌و مه‌هاباد به‌ڕێده‌که‌وێت. کۆمه‌ڵ کۆمه‌ڵ خه‌ڵک به‌ ئوتومبیل دێن به‌پیریه‌وه‌ و ده‌یکه‌نه‌ ڕۆژی شایی و ئاهه‌نگ. ده‌مه‌وعه‌سری ئه‌و ڕۆژه‌ کاتێک که‌ژاوه‌ی ئوتومبیله‌کان ده‌گه‌نه‌ "تاقه‌دار"ی نزیک مه‌هاباد، تێکه‌ڵ به‌ کۆڕی شیعرخوێندنه‌وه‌ و شایی و هه‌ڵپه‌ڕكێ ده‌بن و هه‌موو به چاوی پڕ له‌ فرمێسکی شادییه‌وه‌ پێشوازیی له‌ هێمن ده‌که‌ن و بۆنێو مه‌هابادی ده‌به‌نه‌وه‌.

چه‌ند ڕۆژ کۆمه‌ڵ کۆمه‌ڵ و ده‌سته‌ ده‌سته‌ خه‌ڵک له‌ شار و شارۆچکه‌ و دێهاته‌کانی کوردستانه‌وه‌ بۆ سه‌ردانی هێمن به‌ره‌و مه‌هاباد ده‌چن و به‌رده‌وام ماڵی هێمن پڕ له‌ میوان و دۆستان ده‌بێت. ئیدی له‌و ساته‌وه‌ ماڵه‌که‌ی وه‌ک بنکه‌یه‌کی ئه‌ده‌بیی لێدێت و ده‌بێته‌ جێی شیعر و باسی ئه‌ده‌بی و شوێنی به‌یه‌کگه‌یشتنی ئه‌دیبان و ڕووناکبیران.

ڕۆژی 1980.02.19 له‌ شاری مه‌هاباد چواره‌مین کۆنگره‌ی حیزبی دێموکراتی کوردستانی ئێران ده‌به‌سترێت. هێمن له‌و کۆنگره‌یه‌دا به‌شداریی ده‌کات. له‌ کۆتایی کۆنگره‌که‌دا به‌ ئه‌ندامی کۆمیسیۆنی ته‌بلیغاتی حیزبی دێموکراتی کوردستانی ئێران هه‌ڵده‌بژێردرێت. له‌ سه‌ره‌تای مانگی جونیی 1980دا چه‌ند ئه‌ندامێکی حیزبی دێموکراتی کوردستانی ئێران به‌ هاندان و ڕێنوێنیی حیزبی توده‌ی ئێران به‌یاننامه‌یه‌ک ده‌رده‌که‌ن و جیابوونه‌وه‌ی خۆیان له‌ حیزبی دێموکراتی کوردستانی ئێران ڕاده‌گه‌یه‌نن. هێمن یه‌کێک ده‌بێت له‌و ئه‌ندامانه‌ و به‌هه‌ر هۆیه‌ک بێت پشتگیرییان ده‌کات. ئه‌م ده‌سته‌یه‌ پاشتر به‌ ناوی "تاقمی حه‌وتکه‌سی"یه‌وه‌ ناویان بڵاوده‌بێته‌‌وه‌. زۆر نابات هێمن بڕیار ده‌دات که‌ خۆ له‌ کاری حیزبایه‌تی بدزێته‌وه‌ و له‌ بواری ئه‌ده‌ب و نووسیندا خزمه‌تی نه‌ته‌وه‌که‌ی بکات.

به‌درێژایی ساڵانی 1879-1986 هێمن له‌ زۆربه‌ی کۆڕ و کۆبوونه‌وه‌ و بۆنه‌کاندا له‌ شاره‌کانی سنه‌، کرماشان، ورمێ و مه‌هاباد...دا چالاکانه‌ به‌شداریی ده‌کات و به شیعر و وتاری جوان ئه‌و بۆنانه‌ ڕازاوه‌ ده‌کات. سه‌ره‌تای ساڵی 1983 له‌گه‌ڵ چه‌ند شاعیر و نووسه‌ردا وتووێژ ده‌کات و پێیان ده‌ڵێت با به هه‌موومان هه‌وڵبده‌ین ده‌زگایه‌کی چاپه‌مه‌نی ساز بکه‌ین و گۆڤار و ڕۆژنامه‌ و کتێبی کوردیی تیا چاپبکه‌ین. هه‌ر بۆ ئه‌و مه‌به‌سته‌ له‌گه‌ڵ چه‌ندین کاربه‌ده‌ستی حکومه‌تی ئێراندا قسه‌وباس ده‌کات و هه‌وڵده‌دات که‌ ڕه‌زامه‌ندیی ئه‌وان به‌ده‌ستبێنێت. ئه‌م وتووێژ و هه‌وڵانه‌ درێژه‌ده‌کێشێن و حکومه‌تی ئێران به‌ بیانووی جۆراوجۆر داواکه‌یان ڕه‌تده‌کاته‌وه‌. به‌ڵام هێمن و هاوکاره‌کانی کۆڵناده‌ن تا سه‌ره‌نجام به‌ ئیمکاناتێکی که‌مه‌وه‌ بنکه‌یه‌ک به ناوی "ناوه‌ندی بڵاوکردنه‌وه‌ی فه‌رهه‌نگ و ئه‌ده‌بی کوردی- ئینتیشاراتی صلاح الدینی ئه‌ییووبی" له‌ ورمێ داده‌مه‌زرێنن و گۆڤارێک به‌ ناوی سروه ده‌رده‌که‌ن. هه‌تاکو هێمن خۆی له‌ ژیاندا ده‌بێت، چوار ژماره‌ له‌و گۆڤاره‌ ده‌رده‌که‌ن. پاشتریش که‌ریمی قه‌یومی و چه‌ند نووسه‌ر و شاعیری دڵسۆز له‌سه‌ر ده‌رکردنی سروه‌ به‌رده‌وام ده‌بن. ئینجا ده‌ستبه چاپکردنی هه‌ندێک کتێب ده‌که‌ن و ورده‌ورده‌ کاره‌کانیان گه‌شه‌پێده‌ده‌ن و به‌نیاز ده‌بن زیاتریش گه‌وره‌ و فراوانی بکه‌ن. به‌ڵام له‌گه‌رمه‌ی کارکردنیاندا شه‌وی 18 له‌سه‌ر 1986.04.19 له‌ شاری ورمێ هێمن كۆچی دوایی ده‌کات. به‌ره‌به‌یانی ڕۆژی شه‌ممه 1986.04.19 ته‌رمه‌که‌ی به‌ره‌و مه‌هاباد به‌ڕێده‌کرێت. پاشنیوه‌ڕۆی هه‌مان ڕۆژ له‌ مه‌راسیمێکی پڕشکۆدا و له‌نێو ئاپۆره‌ی جه‌ماوه‌ردا له‌ گۆڕستانی بوداق سولّتان ده‌نێژرێت.
* * *
بۆ نووسینی ئه‌م کورته‌ بیۆگرافیایه‌ی هێمن سوودم له وێبلاگی sharwina وه رگرتووه. رێزم هه يه بۆ ئه م خۆشه ويسته كه ئه ويش دياره زه حمه تي زۆري كێشاوه و سوودي له زۆر كتێب بينيوه.
http://hem.bredband.net/b160853/hemin03.jpg

م _ کوردستان

مامۆستا گۆران

گۆران، یاخود عه‌بدوڵڵا به‌گ كوڕی سلێمان به‌گی كوڕی عه‌بدوڵڵا به‌گه‌. باوكیشی‌ و باپیریشی له هۆنراوه‌ و وێژه‌دا به‌هره‌یان هه‌بووه‌ و به كوردی‌ و به فارسی نووسیویانه ‌و هۆنراوه‌یان وتووه، به‌تایبه‌تی عه‌بدوڵڵا به‌گی باپیری له زمان‌ و وێژه‌ی فارسیدا ده‌ستێكی باڵای هه‌بووه و هه‌ر بۆیه‌ به "كاتبی فارسی" ناوبراوه‌.
گۆران له ساڵی 1904 یان له 1905دا له هه‌ڵه‌بجه له‌دایكبووه. بنه‌ماڵه‌ی باپیری له به‌گزاده‌ی "میران به‌گی" بوون له ناوچه‌ی "مه‌ریوان" و عینایه‌توڵڵا به‌گی كوڕی ئه‌مانوڵڵا به‌گیان به‌ خۆی ‌و خێزانیه‌وه دێته‌ سلێمانی ‌و له ناوچه‌ی قه‌ره‌داخ ماوه‌یه‌ك دائه‌نیشێ. زۆری پێ ناچێ كۆچی دوایی ده‌كات.
عه‌بدوڵڵا به‌گی كوڕی (باپیری گۆران) له‌گه‌ڵ هه‌موو خێزانه‌كه‌یاندا، ئه‌وه‌ی له برایه‌كی بچووكی ‌و دایكی‌ و ژنه‌كه‌ی ‌و منداڵه‌كانی خۆی پێكهاتوه ڕووده‌كه‌نه هه‌ڵه‌بجه چونكه خۆیان به‌ جاف زانیوه ‌و له‌وێ جێگر ئه‌بن. له‌و گه‌شته‌دا دایكی عه‌بدوڵڵا به‌گ‌ و براكه‌ی به نه‌خۆشی "سێ‌به‌ڕۆ" ده‌مرن‌ و ئه‌مێننه‌وه عه‌بدوڵڵا به‌گ ‌و مناڵه‌كانی خۆی ئه‌مانه بوون: مسته‌فا به‌گ، نووری به‌گ، نه‌فێ خان، سلێمان به‌گ و حه‌بیبه خان. له‌مانه نه‌فێ خان شوو ده‌كات به مه‌جید به‌گی عوسمان پاشا. حه‌بیبه خانیش شوو ده‌كات به‌ یه‌كێ له شێخانی خانه‌گای لای پاوه‌. مسته‌فا به‌گ ‌و نووری به‌گیش كه‌سیان له‌‌پاش به‌جێنامێنێت. به‌ڵام سلێمان به‌گ ئه‌م مناڵانه‌ی ئه‌بێ: عه‌لی. شه‌مسه، موحه‌ممه‌د، عه‌بدوڵڵا. عه‌لی و شه‌مسه به لاوی مردوون. موحه‌ممه‌دیش كه ناوبانگی بوو به "حه‌مه به‌گه ڕووشه‌" پاش مردنی باوكی به دوو ساڵ ئه‌كوژرێ. به‌م چه‌شنه له‌م بنه‌ماڵه‌یه هه‌ر عه‌بدوڵلا (گۆرانی دواڕۆژ) ده‌مێنێته‌وه.
گۆران لای باوكی قورئان ‌و سه‌ره‌تای خوێندنی خوێندووه‌. پاشانیش له "مزگه‌وتی پاشا"‌ی هه‌ڵه‌بجه بووه به فه‌قێ‌ و ته‌نانه‌ت ماوه‌یه‌كێش به‌ "فه‌قێ عه‌بدوڵڵا" ناسراوه‌.
له دوا ساڵه‌كانی جه‌نگی یه‌كه‌م ‌و سه‌ره‌تای هاتنی ئینگلیزدا، بۆ ماوه‌یه‌ك هه‌ڵه‌بجه چۆڵ ئه‌‌بێت ‌و خه‌ڵك ڕووده‌که‌نه لادێكانی ده‌وروپشت. ماڵی باوكی گۆرانیش له به‌هاری 1919 وه تا پاییزی ئه‌و ڕووده‌كه‌ن چه‌می بیاره ‌و له‌وێ له باخێكدا هه‌وار ئه‌خه‌ون ‌و بۆ پاییز ئه‌وسا ئه‌گه‌رێنه‌وه بۆ هه‌ڵه‌بجه.
گۆران خۆی بۆ مامۆستا ڕه‌فیق حلمی گێڕاوه‌ته‌وه و وتوویه‌: "له‌بیرمه، كه یه‌که‌م قوتابخانه‌ی زمانی تورك له هه‌ڵه‌بجه دانرا، بۆ پۆلی یه‌كه‌م وه‌رگیرام، بۆ پۆلێك وه‌رگیرام، ئه‌وه‌ی به‌ڕێوبه‌ره‌كه‌مان به‌ڕه‌حمه‌ت بێت تاهیر ئه‌فه‌ندیی مه‌لا ئه‌مینی جه‌ففار پێی ‌ئه‌وت پۆلی ئیحتیا‌ت".
وه‌ك گۆران خۆی گێڕاویه‌ته‌وه چوونی بۆ قوتابخانه‌ی فه‌ڕمییشدا پچڕ پچڕ بووه. پۆلی چواره‌می له سه‌رده‌می داگیركرانی هه‌ڵه‌بجه‌دا له‌لایه‌ن ئینگلیز‌ه‌وه ته‌واو كردووه.
هه‌ر له 1919دا سلێمان به‌گی باوكی گۆران كۆچی دوایی ده‌كات. پاشان له 1921دا موحه‌ممه‌د به‌گی برای، به هاندانی مسته‌فا سائیب، له‌گه‌ڵ عه‌بولواحید نووریی خاڵۆزایدا ئه‌یاننێرێت بۆ قوتابجانه‌ی "عیلمی"یه‌ی كه‌ركووك بۆ خوێندن. به‌ڵام هه‌ر له‌وساڵه‌دا موحه‌ممه‌د به‌گی برایشی ده‌كوژرێ. ئیتر گۆران كه‌سی‌ وه‌های نامێنێ گوزه‌رانی خوێندنی خۆی ‌و ژیانی دایكی ببات به‌‌ڕێوه‌، له‌به‌رئه‌وه ده‌ست له خوێندن هه‌ڵئه‌گرێت ‌و له ساڵی 1922ه‌وه تا ساڵی 1925 گه‌لێ ده‌ست ته‌نگی ئه‌چێژێ.
گۆران بۆ یه‌كه‌مجار له ساڵی 1925دا به مامۆستایی له قوتابخانه‌ی هه‌ڵه‌بجه دامه‌زراوه ‌و تا 1937 له قوتابخانه‌‌كانی ئه‌و ناوچه‌یه‌دا ماوه‌ته‌وه. پاشان گوێزراوه‌ته‌وه بۆ ئه‌شغاڵ - به‌شی كاروباری ڕێگاوبان ‌و تا گیرانی یه‌كه‌می له 1951دا، جگه‌ له‌و چه‌ند ساڵه‌ی، ئه‌وه‌ی له‌گه‌ڵ چه‌ند ڕۆشنبیرێكی تری كوردا ئه‌چێ بۆ یافا و له ئێستگه‌ی ڕادیۆی ڕۆژهه‌ڵات نزیك به مه‌به‌ستی به‌شداری له خه‌باتدا له‌دژی فاشیزم به‌شی كوردستان ئه‌كه‌نه‌وه، له ئه‌شغاڵدا ئه‌مێنێته‌وه.
له ته‌شرینی دووه‌می 1952دا له به‌ندیخانه‌ی یه‌كه‌می دێته‌ده‌ر و ئه‌گه‌ڕێته‌وه بۆ سلێمانی ‌و ئه‌بێ به به‌رپرسی ڕۆژنامه‌ی "ژین". تا ئه‌یلوولی 1954 له‌سه‌ر ئه‌م كاره ئه‌مێنێته‌وه. له 1954.10.17دا بۆ جاری دووهه‌م له‌گه‌ڵ كۆمه‌ڵێ له ئاشتی خوازانی سلێمانی ئه‌گیرێ‌ و فه‌رمانی ساڵێ به‌ندو ساڵێ خستنه ژێر چاودێریی پۆلیسی به‌سه‌ردا ئه‌درێ. ماوه‌ی به‌ندكردنه‌كه‌ی له سلێمانی‌، كه‌ركووك، كوت، به‌عقووبه ‌و نوگره سه‌لمان ‌و ماوه‌ی چاودێرییه‌كه‌شی له به‌دره به‌سه‌رده‌با.
له 1956.09.12دا ئه‌م فه‌رمانی به‌ندكردنه‌ی ته‌واو ده‌‌كات و ئازاد ده‌کرێت ‌و ده‌چێته به‌غدا و چه‌ند ڕۆژێك له‌وێ له‌یه‌کێك له پڕوژه میریه‌كانی خانوودا ئه‌بێت به چاوه‌شی كرێكار. زۆری پێناچێت دیسانه‌وه له هێرشی میریدا بۆ سه‌ر نیشتمان په‌روه‌ران به‌بۆنه‌ی ده‌ستدرێژییه سێ‌ قۆڵییه‌كه‌ی سه‌ر میسره‌وه، ئه‌گیرێته‌‌وه له 1956.11.17دا دادگای عورفی له‌كه‌ركوك فه‌رمانی سێ ساڵ به‌ندی به‌ بارمته دانانی هه‌زار دیناری کاتی ده‌‌سپێنێت به‌سه‌ریدا، ئه‌ویش به‌وه‌ی كه تا سێ ساڵ ورته‌وی له‌ ده‌م ده‌رنه‌یه‌ت ‌و كرده‌وه‌ی ‌وای لێ نه‌وه‌شێته‌وه میری پێی دڵگران ببێ.
گۆران نه هه‌زار دیناره‌كه‌ی ئه‌بێ ‌و ئه‌ ئه‌شیه‌وێ گفتی وه‌‌‌ها به میری بدات، بۆیه ئه‌خرێته‌وه به‌ندیخانه ‌و تا 1958.08.10 پاش سه‌ركه‌وتنی شۆڕشی 14ی گه‌لاوێژ له زینداندا ئازاد ده‌کرێت. گۆران ئه‌م ماوه‌یه‌ی به‌ندیخانه‌ی كه‌ركووك‌ و به‌عقووبه به‌سه‌ربردووه.
پاش به‌ربوونی له زیندان ئه‌گه‌ڕێته‌وه بۆ سلێمانی‌ و پاش ئه‌وه به ماوه‌یه‌ك له‌گه‌ڵ شاندێكی میللی سه‌ر له یه‌كێتیی سۆڤیه‌ت ئه‌وسا و چینی میللی ‌و كۆریای دیموكراتی (باكووری) ئه‌دا.
له سه‌ره‌تای 1959دا سه‌رپه‌رشتیی گۆڤاری "شه‌فه‌‌ق" ئه‌گرێته‌ ده‌ست‌ و به‌ ناوی "به‌یان" ده‌رده‌کات. له ئیسكانی سلێمانیش دایده‌‌مه‌زرێنێت و تا ناوه‌ڕاستی 1960 كاری تێدا ده‌کات. ئه‌نجا به‌بیانووی ئه‌وه‌وه كه گوایه بێپرس كاری به‌جێهێشتووه - كار به‌جێهێشتنه‌كه‌ی بۆ چوون بوه بۆ شه‌قڵاوه بۆ به‌شداربوون له كۆنگره‌ی دووهه‌می مامۆستایانی كورددا - له‌سه‌ر كار لای ‌‌ده‌به‌ن.
له ناوه‌ڕاستی ساڵی 1960دا دێته‌ به‌غدا و ئه‌بێ به یاریده‌‌ده‌ری پڕۆفیسۆر له به‌شی كوردی كۆلێژی ئادابی زانكۆی به‌غدا و به ئه‌ندامی ده‌سته‌ی نووسه‌رانی ڕۆژنامه‌ی ئازادی.
له سه‌ره‌تای 1962دا ژانه‌سك زۆری پێ ئه‌هێنێ. ده‌رئه‌كه‌وێ كه گه‌ده‌ی تووشی نه‌خۆشیی شێرپه‌نجه‌ بووه. نه‌شته‌رگه‌رێكی سه‌ركه‌وتووی له به‌غدا بۆ ده‌كرێ به‌ڵام به‌داخه‌وه پاش واده. پاش ئه‌و نه‌شته‌رگه‌رییه له نیساندا ئه‌چێ بۆ مۆسكۆ و سێ مانگێك له نه‌خۆشخانه‌ی "كرێملین" و سه‌نه‌تۆری "به‌رڤیخه‌" به‌سه‌رئه‌با و پاشان ئه‌گه‌ڕێته‌وه بۆ ئێراق. پاش گه‌ڕانه‌وه‌ی به‌ماوه‌یه‌كی كه‌م نه‌خۆشییه‌كه‌ی سه‌رهه‌‌ڵئه‌داته‌وه ‌و ته‌نگی پێ هه‌ڵئه‌چنێ. له‌به‌رئه‌وه ئه‌گه‌ڕێته‌وه بۆ سلێمانی‌ و له‌وێ له جێدا ئه‌كه‌وێ.
له كاژمێر نۆ و نیوی به‌یانی 1962.11.18 چاوی یه‌كجاری ئه‌نێته‌وه.

خۆزگه‌م به‌ پار
بڵێن به‌ یار، بڵێن به‌ یار، یاری نازدار،
سه‌د هه‌زار جار خۆزگه‌م به‌ پار، منی هه‌ژار!
خۆزگه‌م به پار!
خۆزگه‌م به ساڵی ڕابووردوو،
عومری كوتری دڵداریم بوو،
له پڕ هات‌و، له‌ناكاو چوو..
یه‌ك: پڕ به دنیا ئاره‌زوو،
ده‌ریایه‌ك تاسه‌ .. ئه‌مه دوو،
جێ‌مابووم له پاری مردوو!...
بڵێن به‌ یار، بڵێن به یار، یاری نازدار،
سه‌د هه‌زار جار خۆزگه‌م به‌ پار، منی هه‌ژار،
خۆزگه‌‌م به پار!
ڕۆژ نه‌بوو چاوم به دیدار
شاد نه‌بێ، نه‌سره‌وێ ئازار،
ڕۆژ نه‌بوو یار به له‌نجه‌و لار،
چه‌شنی ئاسكی هه‌رده‌ی به‌هار،
به به‌رده‌مما نه‌كا گوزار،
نه‌مپیێكێ نیو نیگای خومار!
بڵێن به‌ یار، بڵێن به یار، یاری نازدار،
سه‌د هه‌زار جار خۆزگه‌م به پار، منی هه‌ژار،
خۆزگه‌م به پار!
هه‌ر ڕۆژه عیشوه‌یه‌ك، نازێ،
هه‌ر خه‌ڵوه‌ته چه‌شنه‌ ڕازێ،
له‌و توانج، له‌ من نیازێ!
بۆ ماچێ، نوقورچێ، گازێ،
هه‌ر به‌زمه ده‌نگێ، ئاوازێ،
به چاو بینینی دڵخوازێ...
بڵێن به یار، بڵێن به یار، یاری نازدار،
سه‌د هه‌زار جار خۆزگه‌م به پار، منی هه‌ژار،
خۆزگه‌م به پار!
بڵێن به یار بێ ناوچاوێ
دیمان له‌تاو دووری، تاوێ
ئه‌یڕشت له فرمێسك لافاوێ
ئاخی هه‌ڵ‌ئه‌كێشا تاوێ
به‌‌ یادی باڵا لاولاوێ،
چاوڕه‌شێ، ئه‌گریجه‌ خاوێ!
بڵێن به یار، بڵێن به یار، یاری نازدار،
سه‌د هه‌زار جار خۆزگه‌م به پار، منی هه‌ژار،
خۆزگه‌م به پار!
پرسی كێ؟ بڵێن داماوێ،
هێلانه‌ی دڵ لێ شێواوێ،
دوانزه مانگ له یار بڕاوێ،
دوانزه مانگ! بۆ یار گریاوێ،
به‌ئاسته‌م نووزه‌ تیا ماوێ،
ئه‌یوه‌ت: ناونیشانی ناوێ،
ئه‌زانێ یار خۆی، كام هه‌ژار، ڕۆژی سه‌د جار،
ئه‌كا هاوار: خۆزگه‌م به‌ پار، خۆزگه‌م به‌ پار!

"وه‌ڵامی پرس"یش له دوا یادگاری هۆنراوه‌کانی "گۆران"ه
وه‌ڵامی پرس

ڕاكشابووم له‌سه‌ر پشتم
دوكتۆره‌كه‌م
ماری شیرپه‌نجه‌ی ئه‌كوشتم
ناڵێم وه‌ك دایكێكی دڵسۆز
فرمێسكی بۆ هه‌ڵئه‌ڕشتم
به‌ڵام ته‌واو وه‌ك كچی خۆم
ده‌ستی ئه‌خسته ناو مشتم
به‌ چاوی پڕ له هه‌ستی جوان
ئه‌یكرد ته‌ماشانی سروشتم
ئه‌یپرسی لێم: بۆچ وا ماتی؟
بۆچ هه‌میشه خه‌مبار دیاری؟
بۆ من ئه‌م پرسه وه‌ك هه‌نگوین
ئه‌تكایه سه‌ر لێو زاری
به‌ڵام بۆ خوشكانی به‌رده‌ست
سیس كردنی گوڵ بوو كاری
دوو سێ كچ بوون وه‌ك دكتۆر خۆی
خه‌مخواری‌یان لێ ئه‌باری
نه‌ك هه‌ر بۆ تیماری ده‌ردم
بۆ چاره‌ش بۆ باخچه‌ی زه‌ردم
به‌ڵێ دكتۆر، خوشكان ماتم
هه‌ر من نیم، ماتی‌وڵاتم
له‌ناو هه‌زارانا، تاك تاك
لێومان هه‌یه پێ بكه‌نێ
لای ئێمه بۆ دنیای شادی
وا تازه خه‌ڵك هه‌نگاو ئه‌نێ
م _ کوردستان

مه لاي جزيري

ناوى ته‌واوى شێخ ئه‌حمه‌د کوڕى شێخ محه‌مه‌د جزیرى یه‌، یه‌کێکه‌ له‌و شاعیرانه‌ى بناغه‌ى شیعرى کوردیان داناوه‌، شاعیر به‌ مه‌لاى جزیرى به‌ناوبانگه‌ ئه‌مه‌ش بۆ جزیره‌ى بۆتان ده‌گه‌ڕێته‌وه‌ که‌ ده‌که‌وێته‌ که‌نارى ڕوبارى دیجله‌ له‌نزیک شاخى "جودى" که‌ به‌ ناوى "نیشانى" دێت که‌له‌ هه‌ندێ له‌ قه‌سیده‌کانیدا ناوى هاتووه‌ چه‌ندبۆچوونێک هه‌یه‌ بۆ مێژووى ژیانى ئه‌م شاعیره‌.

ساڵى 1407 له‌ جزیره‌ى بۆتان هاتۆته‌ دنیاوه‌ که‌ سه‌رده‌مى "ئه‌میر شه‌ره‌فخانى کوڕى میر ئه‌بدال" بووه‌. له‌ ته‌مه‌نى ده‌ ساڵییه‌وه‌ له‌لاى باوکى ده‌ستى به‌خوێندن کردووه‌ و پاشان چۆته‌ لاى زانا به‌ناوبانگه‌کانى جزیره‌ و فێرى زانست بووه‌.
به‌فه‌قێیه‌تى هه‌موو ناوچه‌کانى جزیره‌ و هه‌کار ى و ئامێدى و دیار به‌کر و عه‌مادیه‌ گه‌ڕاوه‌ و له‌ ته‌مه‌نى (32) ساڵیدا ئیجازه‌ى مه‌لایه‌تى پێدراوه‌ پاشان بۆته‌ مه‌لا و زوربه‌ى کاتى بۆ وانه‌ وتنه‌وه‌ ته‌رخان کردووه‌. شێخ محه‌مه‌دى باوکى له‌ بنه‌ماڵه‌یه‌کى شێخى به‌رماڵى بووه‌ و زۆر حه‌زى به‌ خوێنده‌وارى کردووه‌ ..ڕۆژهه‌ڵات ناسى ئه‌ڵمانى "فون هارسمان" له‌ ساڵى 1904 دیوانه‌که‌ى مه‌لاى جزیرى له‌ به‌رلین چاپ کردووه‌ و خۆى پێشه‌کى بۆ نوسیوه‌، له‌ په‌رتووكى "مێژوى کورد و کوردستان"ى ئه‌مین زه‌کى به‌گ دا هاتووه "مه‌لاى جزیرى ناوى شێخ ئه‌حمه‌ده‌ و له‌ جزیره‌ى "ئیبن عمر" له‌ نیوه‌ى دوایى سه‌ده‌ى شه‌شه‌مى هیجرى له‌ ده‌ورى "عیماده‌دین" حاکمى موسڵدا ژیاوه‌.
شێخ ئه‌حمه‌د چۆن شاعیرێکى کوردى بووه‌ هه‌روه‌ها زمانى فارسى و عه‌ره‌بی و تورکى به‌باشى زانیوه‌. مه‌لاى جزیرى سۆفى بووه‌ و له‌سه‌ر ڕێ و شوێنى "نه‌قشبه‌ندى" بووه‌. زۆربه‌ى زۆرى شیعره‌کانى ته‌ڕ و پاراو و شیرین و ڕه‌وانن هه‌روه‌ها ده‌رباره‌ى دڵدارى و ته‌سه‌وف و ڕاستى و خواپه‌رستى بووه‌ و به‌مه‌به‌ستى دڵدارى و خواناسى و سروشت هۆنراوه‌ى داناوه‌، ده‌ستێکى باڵاى هه‌بووه‌ له‌ لێکدانه‌وه‌ى قورئان و فه‌لسه‌فه‌ و لێكدانه‌وه‌ی و ئه‌ستێره‌ناسى و زانستى کیمیا و فیزیا و پزیشکى دا.
مه‌لاى جزیرى ساڵى 1481 له‌ جزیره‌ى بۆتان کۆچى دوایى کردووه‌.
مه‌لاى جزیرى خۆى به‌ شاعیرى بۆتان و هه‌موو کوردستان زانیوه‌و وتویه‌تى:

گوڵى باغى ئیره‌مى بۆتانم

شه‌ب چراغى شه‌بى کوردستانم

نموونه‌یه‌ك له‌شیعری مه‌لا جزیری

نازک له‌تیف، گه‌ردن خه‌فیف، لبسى شریف، کیخمه‌وقه‌دیف
من دى به‌وه‌خت، ئه‌ونێک به‌خت، ئیرۆله‌ته‌خت، فه‌غفور بو


فه‌غفور سوره‌، سیما دوره‌، هه‌یبه‌ت پرره‌، پردل گره‌
ئه‌وهاته‌مه‌ش، من چومه‌ هه‌ش، دل من ژعشقى فور بو

م _ کوردستان

عه للامه بێتووشی

مقدمه
تاریخ و سرگذشت هرملّتی در زمینه های مختلف علمی و ادبی می تواند آیینه ی درخشان گذشته ی آن ملت را به خوبی نمایان سازد و جلوه های مختلف نبوغ و استعداد و توانایی های آن را هرچه گویاتر نمایان سازد .بی شک ملّت کرد در گذر زندگی پرفراز و نشیب خود صاحب شخصیت های بزرگ علمی و ادبی،دینی و... زیادی بوده است که هریک به نوبه ی خود در تمام دنیا تأثیرگذار بوده اند و آثاری ماندگار و نامی نیک از خود برجای گذاشته اند. نمی خواهم در این جا اشاره ای زیاد به اسامی آنان نمایم ؛چون بزرگانی تلاشگر اسامی این شخصیت ها را در منابعی مختلف گردآورده اند و به خوبی معرفی کرده اند ؛بلکه می خواهم در مورد شخصیت بزرگی از مردم رنجدیده ی منطقه ی آلان سردشت بنویسم که خود از بزرگان علمی و دینی و از افتخارات تمام کردستان هستند . ایشان مرحوم شیخ عبدالله بن ملامحمدبیتوشی آلانی هستند که خدایش رحمت کناد. امیدوارم بتوانم با کِلک ناتوان و قاصر خویش شمه ای از آن چه را که در مورد ایشان از محضر استادان گران مایه یاد گرفته ام در این نوشته ی مختصر آورده باشم . لازم به ذکر است که در مورد شخصیت این بزرگوار منابع به زبان فارسی و کردی بسیار کم است و تمام منابع عربی هستند ؛بنابراین بسیاری ازمطالب را از چند تن از نوادگان آن مرحوم به ویژه برادر ارجمند آقای عبدالسلام امامی گرفته ام که به صورت شفاهی بوده است. امید است که قبول افتد و درنظرآید. ابتدا مختصری درباره ی شهرستان سردشت جهت آشنایی تقدیم می گردد.


سردشت (Sardasht): سردشت یکی از شهرهای کردنشین استان آذربایجان غربی می‌باشد. سردشت که در جنوب غربی شهرستان مهاباد با فاصله (120کیلومتر) و با عراق (96 کیلومتر) مرز دارد. فاصله اش با عراق (30 کیلومتر)می باشد. از طرف شمال با پیرانشهر (90 کیلومتر) و از طرف جنوب با شهرستان بانه (60 کیلومتر) راه زمینی دارد. ارتفاع شهرستان سردشت از سطح دریا 1789 متراست. این شهر با وسعتی حدود 1411 کیلومترمربع بین 36 درجه و 10 دقیقة عرض شمالی و 45 درجه و 28 دقیقة طول شرقی از نصف النهار گرینویچ قرار دارد. شهر سردشت دارای دو بخش مرکزی و وزینه است. که بخش مرکزی شامل دهستان آلان (به مرکزیت اسلام آباد ـ بیژوه سابق) و دهستان باسک کولَسه (به مرکزیت بریسوی) و دهستان گورک سردشت (به مرکزیت ربط) و دهستان بریاجی (به مرکزیت بیوران سفلی) می‌باشد. بخش وزینه شامل دهستان گورک نعلین (به مرکزیت شهرمیرآباد) و دهستان ملکاری (به مرکزیت نلاس) می‌باشد.
جمعیت کل شهرستان 100000 نفر است که 30904 نفر آن در شهر و 62264نفر آن در 279 روستا زندگی می‌کنند. 268 آموزشگاه دارد که در آن 24152 نفردانش آموز مشغول تحصیل هستند. این شهرستان دارای یک بیمارستان و 9درمانگاه و 4 داروخانه است. منطقه سردشت کوهستانی، ناهموار پوشیده ازجنگل با وسعت 1660 کیلومترمتربع می‌باشد. از کوههای مرتفع و زیبای منطقه سردشت می‌توان از بُلفت (پشت روستای بیوران)، هۆینه ماڵ (جنوب روستای قلعه رش)، زردکه (در منطقه آلان)، سری گُم (پشت روستای میرآباد)، ترخان، ابراهیم جلال، کوه نستان، لندی شیخان، داشان قلعه، جاسوسان، کاسه بردین، حاجی ابراهیم و برده سپیان نام برد. کوه گرده سور در غرب شهر واقع شده که هم اکنون دامنه‌های آن توسعه پیدا کرده و مشرف بر شهر می‌باشد. آب شهرستان سردشت از چشمة خودجوش بنام «سه رچاوه» تأمین می‌شود و اخیراً یک شعبه ازآب روستای «کانی ره ش» به آب آشامیدنی شهر اضافه شده است.
او شیخ عبدالله بن ملامحمد بیتوشی آلانی از نامداران بزرگ جهان اسلام است که در قریه ی بیتوش در حدود سال 1135 هجری قمری یا کم تر متولد شد،ودر آن قریه بین خانواده و عشیره ی خویش رشد کرد و خانواده اش از اهالی علم و ادب و عزت و افتخاربودند. وقتی به سن تمییز رسید طبق معمول وارد مدرسه ی تعلیم قرآن شد و در زمان کمی قرآن را حفظ کرد. سپس کتب متداول و شیرین فارسی مانند گلستان سعدی –که در نصایح و حکم و آداب پسندیده و امثال آن تألیف شده است- به درس خواند ،آن گاه به آموختن علوم عربی در مدرسه ای که پدرش آن جا مدرّس بود- همان پدری که در علوم عقلی و نقلی مقام والایی داشت و به طلّاب تدریس می کرد و به آن ها ازبرکات علم خود بی دریغ فایده می رسانید- مشغول شد.
بیتوشی در مدرسه ی پدرش به یادگیری علوم مشغول بود و در حالی که درسنین بلوغ بود ،پدر بزرگوارش به دیار باقی شتافت .سپس بیتوشی ناچار شد نزد استاد ماهرو فرزانه ای برود که برای او در تدریس علوم مفید و در حقیقت نفس او قدسی باشد هم چنان که پدرش این چنین بود. از این جهت نزد علامه ی فهیم و یگانه ی عصر ملامحمد ابن الحاج در قریه ی سنجوی آلان به فرمانداری سردشت رفت و نزد او به تحصیل دانش پرداخت وچند سال ملازم خدمت او بود تا این که در اصول و فروع علوم عربیه پخته شد سپس به قریه ی ماوران در شهر اربیل(هه ولیر) رفت و مدتی نیز در آن جا اقامت کرد و از علوم صاحب فضل و نور مولانا صبغه الله حیدری ابن ابراهیم حیدری بهره ها برد و کسب فیض نمود که او دراین هنگام در ماوران تدریس می کردپیش از آن که به دارالسلام بغداد برود. پس نزد او علوم عقلی و نقلی که تدریسش متداول بود خواند تا به نهایت درجه ای که در بین محصلین کردستان معمول بود رسید(فارغ التحصیل شد) و به مسقط الرأس خود یعنی روستای بیتوش بازگشت، ولی در آن جا قرار نگرفت و ماندن درجایی که برای رسیدن و دستیابی به آرزوهایش مساعد نبود ،او را خوش نیامد. بنابراین تصمیم گرفت که از آن جا رو به بغداد یا جایی دیگر برود و در حقیقت برای این هدف ، انگیزه ای ظاهر نکرد و ترک آن زادگاه و وطن با وطن و جایگاهی دل خواه که دوستان و هم نشینان پاک دل و باصفا در آن جا باشند مساوی نبود،علاوه بر وجود اقوام و نزدیکان و دوستانش در آن جا بریدن از همه ی اینان کار مشکلی بود و اعتقاد بر این است که دلیل خروج از وطن چند مورد بوده است:



1- مدرسه ی پدرش را مدرس دیگری اشغال کرده بود و به آسانی ممکن نبود که آن را برای خود یا برادرش ملامحمود بازستاندو این به واسطه ی دوری آنان از آن جا بعد از وفات پدرشان بود. و نیز این که دریافته بود که اگر دربازگشت به مدرسه ی پدرش اصرار کند بین او و برادران و افراد خانواده اش ممکن است فتنه ای ایجاد شود.
2- تنگی معیشت در ناحیه از لحاظ اقتصادی و نبود محلی مناسب برای تدریس به طوری که در رفاه باشند و استعداد اجتماع طلاب در آن جا فراهم باشد.
3- وجود آتشفشان و التهاب درونی در دل از کثرت علم و معرفت به قواعد علوم و دوست داشتن رسیدن به مقامی که شرایط بروز دادن معلوماتش با احترام و قدرت فراهم باشد.
به هرحال علامه بیتوشی با برادر بزرگش ملامحمود که در مسافرت او را به جای پدر و استاد خود گرفته بود ،عزم سفر کردند و به قصد بغداد از وطن خارج شدند و به خدمت استاد استادان علامه ی سرشناس در میان علمای عراق ،استاد صبغه الله افندی حیدری کبیر که بیتوشی در ایام تحصیلش در ماوران نزد او کسب فیض نموده و درس خوانده بود رسیدند. (اوائل نیمه ی دوم قرن دوازدهم هجری) . و او را زیارت کردند و و این زیارت و دیدار قبل از 1170 هجری بود و در خدمتش مدتی دیگر باقی ماندند ،سپس هردو برادر از بغدا خارج شدند و به بصره رفتندو سپس به کویت و سواحل خلیج فارس مسافرت کردندو به ولایت احساء از توابع هَجَر در بحرین رسیدند. به امر حاکم شهر (شیخ عرعر) برادرش ملامحمود به مدرسی یکی از مدارس دینی آن جا منصوب شدو خود علامه بیتوشی نیز در مدرسه ای (غیرازمدرسه ی برادرش ) به کرسی تدریس نشست،چنان که محقق شیخ ملامحمد خال در کتاب خود با عنان ((البیتوشی)) نوشته است و هر دو برادر در احساء باقی ماندند و تا سال 1178 هجری به تدریس و تألیف پرداختند و ملاعبدالله با شیخ احمد بن عبدالله انصاری خزرجی احسائی که بعدها حاکم احساء شد تماس گرفت و او کسی است که بیتوشی منظومه ی مشهور به ((کفایه)) را به نام وی تألیف کرده استو میان ایشان علاقه ای محکم و برادری صادقانه و خالصانه حاصل شد. شیخ محمد خال می گوید: (( مدرسه ی ملاعبدالله در شهر مبرز از استان احساء بود و بین او و برادرش ملامحمود مراسلات موجود بود و به وسیله ی نامه از حال هم دیگر باخبر می شدند،چنان که خود بیتوشی بعداز فراغت از نوشتن منظومه ی ابن ارسلان دمشقی ،عباراتی نوشته است که عیناً نقل می شود .( سپاس سزاوار خدای یکتاست برای اتمام این منظومه ی مبارکه از شیخ عالم زاهد محقق مدقق ابن ارسلان الدمشقی که خدا ترتش را پاک دارد و از طرف ما به او جزای خیر دهاد ،بردست فقیر عبدالله کُردی در استان احساء از هجر بحرین در شهر مبرز به سال 1171 در سلخ ذیقعده،آه آه...)) و هم چنین در آخر کتاب ((بهجه المرضیه)) به خط خود نوشته است ((الحمدلله مقابله ی نسخه ی مصححه درنهایت دقت صحیح خاتمه یافت با بذل کدیمین و عرق جبین فقیر کاتب عبدالله و استاد عالم عامل برادر نسبی شیخ محمود در هجر بحرین آه از ذلت و عقوبت. به تاریخ 1172هجری))
بعدازچندی بیتوشی و برادرش میل وطن کردندو باهم به روستای بیتوش بازگشتند و حاکم آن جا به پیشباز آنان آمد و خوش آمد گفت و اهل روستا و علمای اطراف به دیدار و زیارت ایشان آمدند. پس شیخ محمود به جای پدر نشست و پرچم تدریس را در آن جا برافراشت تا وفات یافت،رحمه الله علیه . اما صاحب ترجمه تا اوائل سال 1180 در آن جا مقیم بود و و در 1179 در بیتوش بر منظومه ی خود در علم عروض و قوافی شرح نوشت و در آخر شرح می گوید: این شرح در نواحی کُرد در سال 1179 در مدرسه ی تابستانی بیتوش ایام حکومت یوسفیه (منسوب به یوسف بن شیخه بیک بیتوشی حاکم مقاطعه بیتوش) تمام شد)). و در اوائل سنه ی 1180 هجری در بیتوش رساله ای به استاد ملامحمد ابن حاج حسن در روستای هه زارمه رد نوشت . سپس ملاعبدالله بیتوشی بار دوم در اوائل سال 1180 به احساء رفت و در بصره نزد دوستش شیخ درویش گوازی عباسی از آل عبدالسلام وارد شد و بعد از مدتی از طریق دریا به احساء رسید. چنان که در آخر حاشیه ای که برکتاب (البهجه المرضیه فی شرح الالفیه ) نوشته است ،می گوید: (( از نویسنده اش عبدالله در نهایت تلاطم امواج و اضطراب دریای بیقرار و آرام و پرهیجان ،که خداوند بزرگ از آن و سایر مهالک مار ا نجات دهد در سال 1180هجری)) که در همان سال به احساءرسید و آن چه در آخر جزء ثانی از کتاب (تحفه المحتاج ) نوشته است ما را براین ادعا دلیل است. آن جا می گوید: (( مقابله با تعدادی نسخ صحاح کامل شد،در اوائل شهر ربیع الاول در احساء به سال 1180 هجری)). در آخر سال 1181 بیتوشی به درد گریه از علاقه ی شدید به وطن دچار شد و به بیتوش میان اقوام و نزدیکانش بازگشت و مدتی طولانی آن جا بود و در اواخر شعبان 1186 از بیتوش به روستای هه زارمه رد به زیارت استادش ابن الحاج مدرس رفت . و رفتن بیتوشی به روستای هه زارمه رد مصادف شد با زمان وجود شیخ معروف نودهی در آن جا که نزد ابن الحاج شاگردبود و نودهی در آن هنگام 20 ساله بود و بیتوشی 50 سال از عمر مبارک خویش را گذرانده بود و به عنوان مهمان در حجره ی مخصوص شیخ معروف وارد شدو در مدت بقاء بیتوشی در آن جا هم صحبت بودند و شیخ معروف از صحبت او اسفاده ی بسیار کرد و باب الهام و القاء نظم و نثر و ادب مترقی بر او گشوده شد و خداوند بر گشودن ابواب توفیق قارد است و در اواخر سال 1188 هجری برای سومین و آخرین بار بیتوشی ،کردستان را ترک نمود و به بغداد و از آن جا به بصره رفت و اوائل سال 1189 به بصره وارد شدو در مدرسه ی رحمانیه ی آن جا به عنوان مدرس تعیین شد و بعد از مدت کمی صادق خان زندی با لشکریان خود بدان جا هجوم آورد و 16 ماه شهر را محاصره کرد و بیتوشی در تله ی محاصره افتاد و بعد از گذشت یک سال از محاصره به نظم (الزواجر و اقتراف الکبائر) تألیف شیخ ابن حجر هیتمی پرداخت و در ماه صفر آن را تمام کرد و. در اواخر سال 1190 بصره را ترک کرد و برای سومین بار متوجه احساء شد درحالی که او در دهه ی ششم (بین 50 و 60 سالگی ) از عمرش بود و در این فاصله اخیر (الکفایه) را تنظیم کرد و آن را به نام حاکم احساء (شیخ احمداحسائی ) ترتیب دادو به او تقدیم کردو به واسطه ی این عمل ،حاکم از او استقبال و تکریم فراوان نمود و دنیا به بیتوشی روی آورد. و به وسعت زندگی از لحاظ مادی و ترقی معنوی نائل شد. و از طرف حاکم و ادبا و بزرگان به انعام و اکرام و مقام رسید که جز عده ای انگشت شمار بدان درجه و مقام واحترام نرسیده اند چنان که خودش در رساله ی (عراقیه) آورده است : (( وتاریخ طوری پیش آورده است که الآن من در احساء در بهترین گلزار زندگی مرفه هستم که بسیار سرسبز و شاداب استو درجامه ی رسای سلامتی و آسایش و تندرستی و دوری از غم و الم د رمیان سروران بخشنده و با سخاوت می بالم و که احترامم نگه می دارند ولی از مکر و ریا دورند و سفره ی اطعام گسترده اند اما خود بی طمع می باشند و دارای افتخار و غرور انسانیند و ترسی از کس ندارند ،با دقت و تفکر به نکات تازه ی علمی دست می یابند ولی به مناهی و ملاهی ارتکاب نمی کنند،گفت و گو با آنان خستگی آور نیست و همراهی و هم گامی با آنان بی مخافت است . اخلاق آنان به لطافت و پاکی نسیم است و گفتگو با آنان به شیرینی و گوارائی تسنیم است. اسب های اصیل ایشان در میدان تفاخر نمی لغزندو گردن آنان در برابر متکبران خم نشود و سنگ چخماق ایشان در برابر بخشش سرسختی نکند،نزد آنان چنان که سزاواربود ثابت قدم بودم و هرحکمی که از دهان من بیرون آمد یابرقلم من جاری شد برای آنان قابل اجرا و محترم بود.))
خلاصه بیتوشی بعد از آن که در احساء وطن گزید به تصنیف و تدریس مشغول شدو طلاب از سو قصد خدمت کردند و مرتب به تدریس و تألیف پرداخت تا به رحمت خدا پیوست. بیتوشی در سال وفاتش برای زیارت دوست خود شیخ احمد بن شیخ درویش عباسی ،از احساء به بصره آمد و پس از اندک مدتی از رسیدن به بصره وفات یافت . خداوند اورا زیر چتر کرم و رحمت خود گیرد. البته مرض الموت او ظاهراً گرمازدگی و درد سختی بود که او را متألم نمود در حدود80 سالگی . پس در بصره در حال غربت دور از اولاد و اقارب و زادگاه دنیا را وداع گفت و در زبیر مقبره ی حسن بصری به خاک سپرده شد. خداوند از او و ما وسایر مسلمانان خشنود باد و قبرش برای مردم این زمان معلوم نیست و سال وفاتش 1210 یا 1211 بود. خاک او پاک و بهشت جایگاهش باد .



آثار و تألیفات :
1ـ الکافی (منظومه‌ای در عروضی و قوافی ـ327 بیت ـ سال 1138 خورشیدی نوشته شده)
2 ـ الوافی بحل الکافی (شرحی است بر الکافی)
3 ـ تحف الخلان لاشحاذالاذهان
4 ـ حدیقه السرائر فی نظم الکبائر (سال 1149 خورشیدی به نظم در آمده ـ 729بیت)
5 ـ طریقه البصائر الی حدیقه السرائر (شرح منظومة حدیقه السرائر ـ 1154خورشیدی)
6 ـ الخصال الکفر للذنوب المتقدمه و المتاخره (منظومه‌ای 49 بیتی 1153خورشیدی )
7 ـ المبشرات شرح مکفرات
8 ـ کفایه المعانی فی نظم حروف المعانی (منظومه‌ای در حروف معانی ـ 672بیت - 1151 خورشیدی نوشته شده، سال 1289 در استامبول چاپ شده)
9 ـ الحفایه بشرح الکفایه (شرح برمنظومة کفایه المعانی فی نظم حروف المعانی)
10 ـ صرف العنایه بکشف الکفایه (مختصری از شرح الکفایه - 1922 در شهربصره به چاپ رسیده)
11 ـ حواشی مدون بر شرح فاکهی (علم نحو ـ 545 صفحه ـ 1168 خورشیدی تألیف شده است )
12 ـ حواشی مدون بر کتاب البهجه المرضیه شرح الالفیه در صرف و نحو
13 ـ منظومه‌ای در بیان افعالی که هم لازم و هم متعدی استعمال می‌شوند (55 بیت)
14 ـ شرحی بر منظومة فوق
15 ـ منظومه‌ای در بیان افعالی که هم واوی و هم یایی بکار می‌روند (77 بیت)
16 ـ شرحی بر منظومة فوق
17 ـ منظومه‌ای در بیان مثلثات افعال و اسماء
18 ـ شرحی بر منظومة مثلثات افعال و اسماء
19 ـ الموائد المبسوطه فی الفوائدالملقوطه (150 بیت)
20 ـ منظومه‌ای در بیان مؤنثات سماعی (35 بیت)
21 ـ منظومه‌ای در بیان مصادر شاده
22 ـ منظومه‌ای در بیان خصایص حضرت رسول (ص)


منابع :
عربی :
1- علمائنا فی خدمت علم و الدین و الادب ، عبدالکریم مدرس ،چاپ بغداد،
2- البیتوشی ، محمد خال ،
3- الاعلام، خیرالدین زرکلی ،
م _ کوردستان

شیخ محمد نودهی

مطابق ترجمه شیخ محمد خال شیخ معروفبن شیخ مصطفی بن احمد بن شیخ محمد نودهی در قریه نودی تابع فرمانداری چوارتااز استان سلیمانیه در سال ۱۱۷۵ بدنیا امد و زمان سلیمان پاشای بزرگ بن خالد پاشا بود وی در اغوش پدر و مادر نجیبش پرورش یافت پدرش عالم دینی و از خانواده علم و دین و شرف بود و این خانواده در اوایل قرن هشتم هجری در کردستان ظهور کرد که در ان عالم و نویسنده و شاعر و جود داشته اند و همه انها به دو فرهنگ عربی و فارسی و علاوه بر فرهنگ کردی اشنا و عالم و مسلط بوده اند و از تالیفات و منظوماتشان معلوم می شود که توجه به علوم عربیه و دینیه از بارزترین صفات انها بوده است.

نودهی در بحبوحه اضطرلاب و پریشان بدنیا امد در بیت علم و دین و کرامت و یقین تربیت یافت و او را وارد مدرسه غزائیه کردند تا مبتدیات علوم را فراگیرد وی بعد از مدتی در قلعه چوالان مستغرق تحصیل شد و سرگرم استحضار از مبادی علوم و حفظ متون بود و بعد از قتل حاکم شهر به مدرسه ملا محمد شهیریه ابن الحاج در قریه هزار میرد در غرب سلیمانیه سفر کرد که ۲ ساعت از سلیمانیه دور بود و شهرت به سزایی کسب کرده بود و علما و ادبا کردستان نام او را به نام بیتوشی لقب داده بودند.

در سال ۱۱۸۰ ه مطابق ۱۷۹۶ میلادی علامه بیتوشی از شهر احساء به بیتوش زادگاهش که تابع امارات بابان در ۵۰ میلی شمال سلیمانیه بود برگشت و بعد از مدتی به قریه هزار مرد برای زیارت استادش ابن الحاج رفت و مدت کمی انجا توقف کرد و بعد به قلا چوالان رفت و در مدرسه علامه ملا محمد غزالی مستقر شد و مقداری فقه را در محضر او خواند و این نهایت تحصیل و استفاده نودهی از استادهایش بود سپس در درس تنها شد و مرتب مشغول تحقیق و تدفیق و مطالعه کتب گردید تا نبوغ یافت و عالمی بزرگ و مشهور و ناظمی شیوا و ناثری استاد شد وی در سال ۱۲۵۴ ه ۱۸۸۸م دنیا را در سلیمانیه وداع گفت و در مقبره سیوان در نزدیکی قبه سلیمان پاشای بابان دفن گردید.

تعداد بزرگی از علما و مدرسان در قلا جوالان و اطراف ان که تابع امارت بابان بودند عبارتند از . شیخ محمد وسیم.کبیر مردوخی.و ملا محمد غزالی . و ملا اسماعیل و ملا حسین بیاری و ملا عبدالقادر و شیخ عبداللصیف.مدرسان مدارس قلا چوالان بودند و ملا محمد ابن الحاج مدرس در در قریه هزار مرد و قاضی عبدالکریم تره ماری و ملا محمد گلولا نی و ملا حسن قاضی در سورداش و ........

اثار وی:

۰تنقیع العبارات فی توضیع الا ستعارات که شعری تازه و دلپسند است

۰شرح منظومه تنقیع العبارات که در بغداد در سال ۱۳۵۵ به چا رسید

۰الفرائد فی نظم العقائد که به وسیله ان عقاید نسفیه را به نظم در اورده است و در ۵۸ فریده و ۴۹۰ بیت که در قلا چوالان در سال ۱۱۸۵ به نظم کشیده وی در ان هنگام ۱۹ سال داشت

۰الشامل للعوامل و ان نظم عوامل جرجانی است که سال ۱۱۸۹ در قه لاچوالان به نظم در اورد

۰الجواهر النفید فی قواعد اتجوید و ان منظومه ای است در ۲۶۲ بیت

۰ترصیف المبانی نظم تصریف الزنجانی که سال ۱۲۰۰ در قه لاچوالان به نظم کشیده است.

۰احمدیه فی ترجمه لغه العربیه بالکردیه منظومه ای است که در ۱۲۱۰ هجری ۱۷۹۵ میلادی برای فرزندش که سه ساله بوده تنظیم کرد

۰ای شده .منظومه ای فارسی در ۲۱۱ بیت در وصف رسول اکرم

۰کفایت المطالب نظم کافیه ابن الحاج در نحو منظومه ای است بذیع و دلپذیر در ۱۶۸۳ بیت و با زیا دت ۳ بیت به اصل ان و در سال ۱۲۱۳ ه مطابق با ۱۸۸۸ میلادی به نظم در اورد

۰فتع الرووف فی معانی الحروف که عدد ابیاتش ۱۶۱. اسم دیگر ان القطوف الدوانی فی حروف المعانی نیز می خوانند

۰التعریف بابواب التصریف- رساله مختصری در سه صفحه که تقسیم فعل به صحیح و غیر صحیح و ..................................

۰قطر العارض فی الفرائض در ۴۲۲ بیت

۰کشف الغامض شرح منظومه قطر العارض

وی ۱۱ منظومه را که تاکنون اصلاعی بر ان پیدا نکرده ایم عبارتند از:

۰الغریده فی العقیده

۰زاد المعاد فی الا عتقاد

۰فتح الموفق فی علم المنطق

۰نظم الرساله العضدیه فی الوضع وسیله الوصول الی علم الاصول

۰تنویر العقول فی احادیث الرسول

م _ کوردستان