لهجه‌های زبان کوردی در کردستان و مناطق کوردنشین

زبان متعلق به یک فرد، طبقه، سازمان، و یا هیچ دولت حاکمی نیست که آن را مورد بی‌مهری قرار دهد و یا آن را به شیوه‌های مختلف چه علنی و یا پنهان، هضم و یا نابود کند، بلکه زبان یک حق پایه‌ای و اساسی انسان است که مطابق اصول بین‌المللی حقوق بشری هیچ کس حق دست‌درازی، تجاوز و از بین‌بردن آن را ندارد.
زبان ابزاری است که بوسیلهء آن مردم اطلاعات روزمره، مکالمات و امور زندگانی خود را با هم تبادل می‌کنند. ابزاری است که از هنگام تولد تا مرگ همانند خوردن، نوشیدن و دیگر مسایل حیاتی فردی و اجتماعی، جزء واقعیات زندگی عموم است. زبان در واقع قلب انسان است و بواسطهء آن احساسات درونی به عشق برونی در طبق اخلاص و بیان قرار می‌گیرد.
زبان از امور پایه‌ای فرهنگ، هویت، پژوهش و آگاهی دهندهء یک ملیت است که خود سبب بروزکردن، پیشرفت و مدرن نمودن آن ملیت همگام با دیگر جوامع مدرن می‌باشد. زبان متعلق به یک فرد، طبقه، سازمان، و یا هیچ دولت حاکمی نیست که آن را مورد بی‌مهری قرار دهد و یا آن را به شیوه‌های مختلف چه علنی و یا پنهان، هضم و یا نابود کند (ژنوساید فرهنگی)، بلکه زبان یک وجود پایه‌ای و اساسی است که مطابق اصول بین‌المللی حقوق بشری هیچ کس حق دست‌درازی، تجاوز و از بین‌بردن آن را ندارد.
با گذشت زمان نه تنها زبانها از بین نمی‌روند بلکه غنی، پیشرفته، مدرن و زینت می‌یابند. اگر زبان فارسی در ایران رشد کرده است بواسطهء این است که هزینه‌های هنگفتی چه مادی و چه معنوی در جهت پیشرفت آن شده است، و ما کوردها نیز می‌خواهیم که زبان مادری‌مان در کنار زبان فارسی (زبان رسمی کشور) در کردستان و دیگر مناطق کوردنشین ایران منجمله خراسان رشد یابد.
زنان و مادران نقش بسیار مهمی در زنده نگهداشتن زبان دارند، بدین معنی که می‌بایستی زبان را از هنگام تولد به فرزندان خود انتقال دهند. نقش پدران نیز بسیار مهم است از این حیث که آنان بایستی بدانند؛ چون ملیت کورد فعلأ بواسطه حاکمین غاصب هیچگونه حقی در سرنوشت و حاکمیت ملی خود ندارد (که البته این موقتی است)، و بهمین خاطر جلوی پیشرفت زبان آنان مسدود شده است، لذا پدران بایستی در درون خانواده خود به زبان کوردی صحبت کرده و خانوادهء خود را تشویق به صحبت‌کردن به زبان ابا اجدادی خود کند، و با این مهم نقشه‌های شوم دشمنان ملیت کورد را بی‌اعتبار کنند. این خود یک حرکت مدنی مسالمت‌آمیز علیه برخورد کور و ضد انسانی حاکمین هویت‌زدا و تمامیت‌خواه است.
صحبت کردن دانش‌آموزان، دانشجویان، روشنفکران و تیپهای تحصیلکرده به زبان مادری‌شان خود نشانه‌ای از ارتقاء سطح آگاهی آنان به هویت خویش بوده که موجب بالندگی و ارج جهانی است، بهمین خاطر سازمان ملل متحد سال 2008 را سال زبان مادری نام نهاد. امروزه نه تنها در ایران بلکه در تمام دنیا تحصیلکرده‌ها و روشنفکران به هویت، اصالت و فرهنگ نیاکان خود احترام می‌گذارند و همزبانان خود را به تکلم به زبان مادری‌شان تشویق می‌کنند.
بطور کلی زبانهای تکلمی و نوشتاری در دنیا از دیدگاه مرفولوژی و شیوهء ادبیاتی به سه دسته تقسیم می‌شوند.
1- زبانهای تک سیلابی مثل زبانهای چینی و تبتی.
2- زبانهای الحاقی یا اضافه کردنی که در آن با افزودن پسوندها کلمات مختلف درست می‌شوند، مثل زبانهای ترکی، مغولی، فنلاندی و مجاری.
3- زبانهای تصریفی که دارای ادبیات صرف و نحوی هستند، بدین معنی که در آن افعال دارای ریشه بوده و متغیر می‌شوند. مثل زبانهای کوردی، فارسی، عبری، عربی، هندی، یونانی، لاتینی، فرانسوی، انگلیسی، آلمانی و دیگر زبانهای اروپایی.
زبان فارسی دارای لهجه‌های مختلفی است که این لهجه‌ها معمولأ بر اساس محل جغرافیایی تقسیم بندی شده‌اند، مثل لهجه‌های تهرانی، مشهدی، یزدی، اصفهانی، سیوندی، بندری، دری و غیرو. با توجه به صرف هزینه‌های هنگفتی که روی زبان فارسی در مدارس، موسسات آموزشی و تحقیقاتی و نوشتاری، رسانه‌های صوتی و تصویری که در حد وزاتخانه‌‌ای در طول یک قرن گذشته شده و می‌شود، لذا لهجه‌های مختلف فارسی به مرور زمان در واقع خیلی بهم نزدیک شده‌اند و تقریبأ امروزه کلیهء متکلمین این لهجه‌ها به سهولت میتوانند همدیگر را بفهمند.
در واقع این روند نزدیک کردن لهجه‌های موجود در یک زبان تقریبأ برای تمامی زبانهای رایج دنیا مطرح بوده است، مثلأ لهجه‌های مختلف زبان آلمانی نیز چنین مسیری را طی کرده‌اند تا بعنوان یک زبان واحد نوشتاری و تکلمی آلمانی امروزی در آمده است.
زبان کوردی نیز همانند دیگر زبانها دارای لهجه‌های گوناگونی است. لهجه‌های کوردی را نیز گاهأ بر اساس محل و گاهأ بر اساس ایل نامگذاری کرده‌اند؛ مثلأ لهجهء شکاک (ایل شکاک در ارومیه)، لهجهء بهدینانی( منطقه بهدینان در شمال غربی کردستان عراق)، لهجهء سورانی (منطقهء سوران و رواندوز)، لهجهء کلهری (ایل کلهر در کرمانشاه)، لهجهء هورامی (منطقهء هورامانات) و غیرو، که البته این تقسیم‌بندی بطور کلی درست به نظر نمی‌آید.
همانند دیگر زبانها، در واقع مفهوم شدن لهجه‌های کوردی برای تمامی کوردها نیز چه از دیدگاه تکلمی و چه در راستای نوشتاری خود نیاز به زمان و مستلزم صرف هزینه‌های مادی و معنوی زیادی است تا بتواند این لهجه‌ها را بهم نزدیکتر کرده و بعنوان یک زبان واحد نوشتاری و تکلمی در کردستان و دیگر مناطق کوردنشین بدل شود، و از طریق سازمان ملل متحد در سطح جهان بعنوان یک زبان واحد و رایج مطرح گردد.
بطور کلی زبان کوردی دارای پنج لهجه است.

1- کورمانجی Kormancî
2- سورانی Soranî
3- گورانی (هورامی) Goranî (Hewramî
4- زازاکی (دملی) Zazakî (Dimilî
5- لکیLekî


1- لهجهء کورمانجیKormancî

لهجهء کورمانجی زبان کوردی که تقریبأ شاید حدود بیش از 75% کوردها با این لهجه تکلم می‌کنند در کشورهای ترکیه، سوریه، شمال غربی ایران (استان ارومیه)، شمال شرقی ایران (شمال خراسان)، شمال و شمال غربی کردستان عراق، کشور ارمنستان (اطراف ایروان)، کشور گرجستان، کشور آذربایجان، مناطقی از استان مازندران، مناطقی از استان گیلان، اطراف ورامین و فیروزکوه، و همچنین تهران و کرج تکلم می‌شود.

در خراسان شهرهای قوچان، شیروان، اسفراین، بجنورد، کلات، لایین، باجگیران، آشخانه، چناران، فاروج، سملقان، درگز و درونگر، رادکان، و تقریبأ حدود 15% مردم ساکن مشهد به لهجهء کورمانجی تکلم می‌کنند.

در استان ارومیه شهرهای ارومیه، سلماس، خوی، ماکو، سیه‌چشمه، صومای‌برادوست، چالدران، و بازرگان به لهجهء کورمانجی تکلم می‌کنند.

در استان مازندران: بخش راغمرز در اطراف ساری، منطقه گلباد- محله در اطراف گلوگاه، اطراف کردکوی، کلاردشت، نور، اطراف علی‌آباد کتول.

در استان گیلان: شهرهای رودبار، دیلمان، منجیل، لوشان، رحمت‌آباد، سیاهکل، حومه شهر ماسال.

در استان قزوین: بخش قاقزان در اطراف قزوین، الموت، میانکوه، طارم.

در کشور ترکیه تقریبأ حدود 95% کوردهای آن به لهجهء کرمانجی صحبت می‌کنند. کلیهء استانهای جنوب شرقی ترکیه که از جمله شهرهای آن شامل: دیاربکر، آدی‌یامان، مرعش، ملتیا (مه‌له‌تیا)، اورفا (روها)، قرس (قه‌رس)، آگری، ارزروم، مووش، بتلیس، سیرت، سنجر، هکاری، شرناخ، جزیره بوهتان، قونیا، انتاپ (ئه‌نتاپ)، وان، باتمان، ارزنجان، سیواس، مردین، قیسری، الازق (ئه‌لازق) و همچنین رقم بسیار بالایی از کوردهای ساکن شهر استانبول به لهجهء کورمانجی تکلم می‌کنند.

در کشور سوریه شهرهای قامیشلو، حسکه (حه‌سه‌که)، حلب (حه‌له‌ب)، کوبانی، افرین (ئه‌فرین)، جزیره، دریک (ده‌ریک)، ترپا ‌سپی، آمودا و همچنین کوردهای ساکن شهر دمشق به لهجهء کورمانجی تکلم می‌کنند.

در کشور لبنان کوردهای شهر بیروت و حومه به لهجهء کورمانجی تکلم می‌کنند.

در کردستان عراق شهرهای موصل، آکره، شیخان، دوهوک، زاخو، آمدیا، شنگار و قسمت غربی استان اربیل به لهجهء کورمانجی تکلم می‌کنند.

در کشور آذربایجان شهرهای کل‌باژار (که‌ل باژار - Kelbajar)، شوشه (Shusha) ، زنگلی (Zengilan)، لاچین (Lachin)، قبادلی (Kubatli) و خانلیق (Khanliq) که در امتداد نوار غربی کشور می‌باشند (کردستان سرخ قبلی)، به لهجهء کرمانجی تکلم می‌کنند. کوردهای این دیار در سال 1937 با خشونت استالین مواجه شدند، تعدادی از آنان قتل‌عام (که اصطلاحأ ژنوساید سفید کوردها نامیده شده است، Kurds' white genocide) و تعدادی نیز به منطقهء سیبری تبعید شدند.

در کشور ترکمنستان شهر فیروزه و همچنین مناطق جنوبی شهر عشق‌آباد و تعداد زیادی از ساکنین خود شهر عشق‌آباد به لهجهء کورمانجی تکلم می‌کنند. همچنین کوردهای ساکن مناطق جوک‌تپه (Ciok-Tepe )، کاخکا (Kakhka)، قره قلعه (Kara-Kala) و تجن (Tejen) نیز با لهجهء کورمانجی صحبت می‌کنند.

در کشور قزاقستان نیز مناطق غربی شهر آلماآتی (Almaty) ، شهر زامبول [Jamboul (zambyl] و شهر شیمکنت [Tchimkent (symkent] به لهجهء کورمانجی تکلم می‌کنند. این کوردها در سال 1937 میلادی مورد غضب و خشونت استبدادی نظام سوسیالیستی استالین قرار گرفته و از آذربایجان و ارمنستان، و گرجستان (در زمان جنگ جهانی دوم) به قزاقستان فرستاده شدند. در قسمت جنوبی شهر زامبول یعنی در آنطرف مرز در داخل خاک قیرقیزستان کوردهای شهر اوچه (Oche ) نیز به لهجهء کورمانجی تکلم می‌کنند.

در کشور روسیه ( منطقهء سیبری) ساکنین شهر نووسیبیسکی و حومه به لهجهء کورمانجی صحبت می‌کنند.

در کشور ارمنستان حدود یک- سوم کوردهای این کشور ساکن ایروان(Erivan)، و بقیه در مناطق آلاگوز (Alaguez)، آرارات(Ararat)، ماسیس(Masis ) و تالیین(Talinn) ساکن هستند که به لهجهء کورمانجی تکلم می‌کنند. این کوردها در سال 1920 از کردستان ترکیه به این دیار کوچ اجباری شدند.

2- لهجهء سورانیSoranî

لهجهء سورانی در کردستان ایران و عراق تکلم می‌شود. از جمله شهرهایی که در ایران با لهجهء سورانی صحبت می‌کنند شامل: سنندج، مهاباد، کامیاران، قروه، نقده، بوکان، اشنویه، سردشت، پیرانشهر، بیجار، بانه، سقز، دیواندره، جوانرود، روانسر، مریوان، و سروآباد می‌باشند. در استان گیلان کوردهای منطقهء طوالش با لهجهء سورانی تکلم می‌کنند. در تهران و کرج نیز تعداد زیادی به لهجهء سورانی تکلم می‌کنند.

شهرهایی که در کردستان عراق با لهجه‌ء سورانی صحبت می‌کنند شامل: سلیمانیه، رواندوز، مخمور، حلبچه، کرکوک، اربیل ( اربیل / هه‌ولر بعنوان پایتخت کردستان عراق دارای متکلمین کورمانجی نیز می‌باشد).


3- گورانی (هورامی) Goranî (Hewramî
لهجهء گورانی و یا هورامی در کردستان ایران و عراق تکلم می‌شود. بعضی‌ها اینها را دو لهجهء جداگانه اطلاق می‌کنند اما از آنجائیکه بسیار به هم شبیه هستند در واقع می‌شود که تحت یک لهجه آورد. شهرهایی که در ایران با این لهجه صحبت می‌کنند شامل: پاوه، نوسود، نودشه و اورامان می‌باشند. شهرهایی که در کردستان عراق با این لهجه صحبت می‌کنند شامل: برده‌رش، شهر زور می‌باشند.


4- زازاکی (دملی) Zazakî (Dimilî

لهجهء زازاکی در کردستان ترکیه تکلم می‌شود. شهرهایی که با این لهجه صحبت می‌کنند شامل: سیواس، درسم (ده‌رسئ‌م)، بینگول، مووش، و قسمتی از حومهء ارزنجان.


5- لکی Lekî

این لهجه در کردستان ایران تکلم می‌شود. لهجهء لکی و دیگر لهجه‌های این دیار مثل لهجهء کرمانشاهی، لهجهء کلهری، لهجهء فعلی (feylî) که گاهأ لهجهء فعلی را پهله نیز می‌گویند، بسیار به‌هم شبیه هستند. شهرهایی که با این لهجه‌ (یا لهجه‌ها) صحبت می‌کنند شامل: کرمانشاه، هرسین، صحنه، کنگاور، سرپل‌ذهاب، کرند، شاه‌آباد، ایلام، قصرشیرین، گیلانغرب، خسروی، دهلران، تویسرکان و اسدآباد. در کردستان عراق نیز شهرهای جلولا، کلار، مندلی، خانقین و دیاله می‌باشند.

از بین لهجه‌های کوردی دو لهجهء کورمانجی و سورانی بهم نزدیکند، و دو لهجهء هورامی و زازاکی نیز تقریبأ بهم نزدیک می‌باشند. امروزه لهجهء سورانی با حروف الفبایی فرم عربی نوشته می‌شود و لهجه‌ء کورمانجی با حروف الفبایی فرم لاتینی نوشته می‌شود. امید است که در آینده همهء لهجه‌های کوردی بتوانند نوشتار خود را بوسیلهء حروف الفبایی با فرم مشترکی ترسیم کنند، این مهم فقط با کوشش کارشناسان ذیربط و همت مسئولین امر می‌تواند عملی شود.

به نظر می‌آید که مزیتهای استفاده و همچنین بکارگیری فرم لاتینی الفبای کوردی بطور کلی در آینده به نفع ملت کورد باشد. برای مناطقی که از حروف الفبایی عربی استفاده می‌کنند، بایستی در ابتداء بطور داوطلبانه دروسی با حروف لاتینی را در کنار دروس آنان آموزش داده، آنگاه کم کم و به مرور زمان طرح جایگزینی انجام و در نهایت زبان کوردی با حروف لاتینی پایه‌ریزی و بصورت مسالمت‌آمیز عمومیت خواهد یافت.

با یکی کردن فرم الفبایی زبان کوردی، در واقع نقشهء احتمالی درازمدت قدرتهای سیاسی جهانی، [بالاخص قدرتهای پیر اروپا ( تفرقه بینداز و چپاول کن) و همچنین مخالفین در منطقه] برای آیندهء ملت کورد نقش بر آب خواهد شد. مسئولان و روشنفکران ملی کورد بایستی شیوه‌ای را در پیش بگیرند که اصولأ اشتقاق، واگرایی و آزردگی ملت کورد را تبدیل به اشتیاق، همگرایی و آزادگی ملت کورد نمایند.

لهجهء محاوره‌ای کوردی که در منطقه‌ء بهدینان و آمدیا رایج است، در واقع با توجه به اینکه در مرکز جغرافیایی هر چهار پارچهء کردستان بوده و محل تلاقی دو لهجه عمدهء کوردی یعنی سورانی و کورمانجی است، لذا در واقع این لهجه (که مخلوطی از سورانی و کورمانجی است) شاید برای حدود بیش از 85% کوردها تقریبأ قابل فهم و تکلم باشد. به نظر می‌رسد که لهجه کوردی منطقهء بهدینان و آمدیا مناسب‌ترین لهجهء کوردی باشد که بعنوان زبان رسمی ملت کورد رویش سرمایه‌گذاری شود و آن را از طریق رسانه‌های صوتی و تصویری و نوشتاری، آموزش و پرورش، و همچنین مراکز آموزش عالی و تحقیقاتی و غیرو عمومیت و گسترش داد.



مبداء و مسیر کوچ اجباری کوردها به مقصد خراسان