[ساقي]

سیمین دانشور خود می گوید: «... من ۲۹ مرداد یوسف را کشتم در حالی که مقصودم ۲۸ مرداد و سقوط مصدق بود.»


مجموعه داستان کوتاه «به کی سلا م کنم» اگرچه در سال های اولیه پس از پیروزی انقلا ب به چاپ رسید ولی حاوی داستان هایی است که بیشتر آنها در اوایل دهه ۵۰ نوشته شده اند و مثل بسیاری از آثار ادبی این دوره، اعتراض به خفقان سیاسی و انتقاد از خودباختگی زنان در روند مدرنیزاسیون تحمیلی، بن مایه آنها را تشکیل می دهد. دانشور از ورای تک گویی های کودکان و زنان و مردان هستی باخته، پریشان فکری عامه درگیر ناامنی های سیاسی و اقتصادی را منعکس می کند. داستان ها از جهت نمایش دنیای ویران آدم هایی به بن بست رسیده، درونمایه ای روان شناختی دارند.


راوی حدیث نفس می کند و مخاطب - که حضورش محسوس نیست مگر در تغییری که واکنش هایش در لحن راوی پدید می آورد - اهمیت چندانی ندارد، زیرا روی سخن راوی با همگان است اما مشغله تبعیت از برداشت های سیاسی زمانه جا و بیجا در داستان ها نمود می یابد و گستره عاطفی آنها را محدود می کند.


دانشور در داستان «به کی سلا م کنم» (که نام کتاب هم از این داستان گرفته شده است) چیره دستی خود را در بازتولید لحن و ذهنیت زنان معمولی نشان می دهد: زنی عقل باخته و از همه جا رانده شده، در زمانه هجوم شقاوت ها و نامردمی ها، در اطراف خود کسی را لا یق احترام نمی یابد. نویسنده از طریق بازگویی دلواپسی های زنان و کنار هم نهادن جزئیاتی که حال و هوای خاص اثر را پدید می آورد، شخصیت قهرمان خود را شکل می دهد.


سیمین دانشور در رمان جزیره سرگردانی (۱۳۷۲) مردمی را تصویر می کند که در یافتن راه مطلوب خویش سرگردانند. آنان زبان گشوده اند اما جز نیش زدن به یکدیگر کاری از پیش نمی برند. جزیره سرگردانی ترکیبی از وقایع نگاری تاریخی و خیال پردازی داستانی است که هم شخصیت های داستانی در آن نقش آفرینی می کنند و هم چهره های تاریخی مثل خلیل ملکی، جلا ل آل احمد و سیمین دانشور.


ماجرای این رمان ۳۲۶ صفحه ای بین دو خواب «هستی نوریان» اتفاق می افتد. دانشور که دلش می خواهد ضمن نوشتن یک قصه عاشقانه پر از شادی و امید بمیرد، رمانش را در مدح جوانی، زیبایی و شور و نشاطی می نویسد که به سرگردانی می گذرد. او از جوانان می خواهد درخوانده ها و آموخته ها شک کنند و از دید خود دنیا را ببینند.


داستان های کوتاهی که دانشور در دهه های ۶۰ و ۷۰ با مضمون انقلا ب و جنگ نوشته و در مجموعه «از پرنده های مهاجر بپرس» (۱۳۷۶) گرد آمده نیز همچون رمان جزیره سرگردانی حال و هوایی زندگی نامه ای دارند.

«فاجعه» (داستانی که در نشریه گردون به چاپ رسید) پس از قتل فجیع دکتر کاظم سامی با دریغ و اندوه نوشته شده و بحثی است در باب مرگ و زندگی که در بردارنده خاطرات دانشور از سامی و همگامانش است.


«روزگار اگری» نیز نوشته ای خاطره ای است که در آن نویسنده ضمن توصیف زندگی همسایه اش، استاد محمود شیروانی کوب از به جنگ رفتن و شهید شدن پسر او می گوید و از تحمل و پذیرش عارفانه این مرگ از سوی پدر.

به نظر می رسد در این نوشته ها، دانشور از قالب داستان کوتاه برای بیان عقاید و آرای خود بهره می جوید و توجه چندانی به ارزش های زیبایی شناختی اثر نمی کند و در نتیجه موفق به پدید آوردن داستانی هم ارز داستان های پیشین خود نمی شود.


«ساربان سرگردان» آخرین رمانی است که دانشور آن را به چاپ سپرده است و به نوعی ادامه رمان «جزیره سرگردانی» است. انتشارات خوارزمی، ناشر این کتاب در زمان چاپ اول این رمان (۱۳۸۳)، کل ویترین فروشگاه بزرگ خود در خیابان انقلا ب را به این کتاب اختصاص داد تا قدردان بانوی بزرگی باشد که در آسمان ادبیات ایران می درخشد.