[زکریا فتاحی]

زبان مادها

زبان مادی زبان مادها بوده است. از این زبان نوشتهای در دست نیست و فقط تعدادی واژه در نوشتههای پارسی باستان و یونانی به جا ماندهاند.از آن جملهاند:

wazarka:بزرگ، zba:اعلام کردن، asen:سنگ، miora:مهر.
از زبانهای ایرانی باستان چهار زبان آن شناخته شده است: مادی، سکایی، اوستایی و پارسی باستان. از زبان مادی و سکایی که یکی در غرب ایران و منطقه فرمان روایی ماد و دیگری در شمال، از مرزهای چین تا دریای سیاه، از جمله بین اقوام پارت و ساکنان سغد، رایج بوده، تنها کلمات و عباراتی درآثار دیگران برجای ماندهاست. اما از زبانهای اوِستایی و پارسی باستان مدارک بسیار در دست است. زرتشت کتاب خود را به زبان اوِستایی نوشتهاست.

به نظر برخی از دانشمندان نظیر خنجی قبایل ماد و قبایل پارس همزبان بوده و هر دو به یک گویش سخن میگفته اند. زبان مادی که زبان شمال ایران بودهاست با زبان پارسی باستان یا زبان جنوب ایران، تفاوت فاحشی نداشته است. تنها اختلافی که میان زبان مادی و پارسی بوده اختلاف لهجه است.

اگر زبان مادها که بخش بزرگی از ایران تا حدود خراسان را در دست داشته اند با زبان پارسی هخامنشی تفاوتی کلی میداشت، داریوش و دیگر پادشاهان هخامنشی در کتیبه های خود که آنها را به سه زبان پارسی باستان و آشوری و عیلامی نوشته اند زبان مادی را هم میافزودند تا بخش بزرگی از کشور ایران از فهم آن نوشته ها بی خبر و محروم نمانند.
راجع به زبان مادها و امکان وجود کتابت درمیان آنها به نظر کارشناسان تاریخ ماد مانند تئودور نولدکه زبان مادها به زبان عمومی ایرانیان نزدیکتر است تا زبان پارسی ها.
جیمزدارمستتر معتقد است زبان مادها با زبان اوستا مطابق بوده و بی شک زبان تکلمی آنان آریایی بوده است و هم چنین با زبان پارسی ها نیز قرابت و نزدیکی داشته. استرابون معتقد است که زبان مادها به زبان پارسیان، آریاییان، باختریان و سغدیان شباهت داشته.

خط و کتابت مادها

آگاهی در مورد خط و کتابت مادها و اطلاعات درباره فرهنگ آنان کم است. در هزارهی اول پیش از میلاد خط و کتاب در سرزمین ماد وجود داشته است. فرمان معروفی در دست است که درسده نهم یا هشتم پیش از میلاد از طرف شاهک آبدادانا خطاب به مردی آشوری به زبان اکدی صادر شده و موضوع آن هبهٔ اموال و دادن تسهیلات است.

مادها از خود خط و کتابی داشتند که از خط اوراتوئی گرفته شده بود و تصور میرود خط مزبور یکی از انواع خط میخی بوده باشد. در عین حال در نواحی دریاچه ارومیه خطوط هیروگلیفی نظیر هیروگلیفهای اوراتوئی متداول بوده است. این هیروگلیفها بر روی دیس سیمینی که در زیویه پیدا شده است، به چشم میخورد. مسلماً آنان در قرن هفتم پیش از میلاد دارای خط و کتابت بودهاند، و این خط همانست که امروزه خط میخی پارسی باستان یا خط هخامنشی ردیف اول خوانده میشود، ولی در واقع از لحاظ اصل و منشاء، مادی است.

این استدلال که امپراتوری ماد به عنوان براندازنده قهارترین دولت روی زمین در جهان آن روزگار یعنی دولت آشور در آواخر سده هفتم پیش از میلاد توان کتابت داشته و دارای زبان رسمی بودهاست یا خیر بسیار سست پایه مینماید.
وقتی منابع تاریخی از جزییات تمدن و فرهنگ مادها اطلاعات و گزارشاتی را در اختیار پژوهشگران میگذارند، طبعا باور این پژوهشگران در این باره که مادها توان کتابت نداشته و دارای خط نبودهاند، جدا سست میشود.

هرودت راجع به فرهنگ مادها و چگونگی دقت آنها در اداره امورات کشور و اوضاع اجتماعی و حتی نوع لباس و انواع پوشاک مادها و به ویژه ابزار دفاعی و سلاحهای جنگیان مادی چنان جزییات را به پژوهشگران معرفی میکند که بیتردید باید بخش قابل ملاحظهای از تمدن پارسیان را گرفته یا به ارث برده شده از مادها دانست. به گونهای که زبان مادها در مقایسه با زبان ایرانیان عصر هخامنشی، به زبان اقوام ایرانی نژاد نزدیکتر است.

منابع

* مادها

* کتاب تاریخ ایران دکتر امیرحسین خنجی PDF

* کتاب تاریخ ایران دکتر امیرحسین خنجی PDF

* کتاب زبان فارسی و سرگذشت آن، نوشتهٔ دکتر محسن ابوالقاسمی

* تاریخ ماد. ایگور میخائیلوویچ دیاکونوف. ترجمه کریم کشاورز، تهران: نشر امیرکبیر.

* در رابطه با زبان مادی آذربایجان