[forrest]

*کرمانشاه و علت فارسی حرف زدن کرمانشاهی ها*

**********************************************

سه ‌رچاوه‌ مێژوویه‌ كان ده‌یسه‌ لمێنن، كه‌ كرماشان شارێكی‌ كوردیه‌. "ناسرالدین شاه‌" له‌ سه ‌فه ‌رنامه‌ كه ‌ی‌ سه‌ باره‌ ت بۆ كرماشان ئاوا باس ده‌ كات: "كرماشان شارێكه‌ پێكهاتووه‌ له ‌خێڵه‌ كانی‌ كه ‌ڵهۆڕ، زه ‌نگنه‌، گۆڕان ‌و سه‌ نجاوی‌‌ و هتد...) هه‌ روه‌ ها رۆژهه‌ ڵات ناسێكی‌ ئالمانی‌ كه‌ سه ‌ردانی‌ كرماشانی‌ كردووه‌ ده‌ڵێت: "كرماشان تا ساڵی‌ 1903 فارسی‌ تێدا نه ‌بووه‌ ته‌ نیا له ‌20 كه‌ س نه‌ بێت كه‌ ئه ‌وانیش وه‌ كو كۆمپه ‌ر بۆ كار كردن هاتوونه ‌ته‌ ئه ‌م شاره‌".
هه‌ ڵكه‌ وتی‌ جوگرافی ‌‌و ستراتیژی‌ ئه‌ م ناوچه ‌یه‌ ده‌ كه‌ وێته‌ سه ‌ر 3 رێگای‌ به ‌ناوبانگ ‌و گرنگ له رێگای‌ ئاوریشم 2 رێگای‌ شاهه‌ نشاهی‌ 3 رێگای‌ گه‌ وره‌ی‌ خۆراسان كه‌ ده‌كرێ‌ وه ‌كو ده‌ روازه ‌ی‌ ئاسیا سه‌ یری‌ بكه ‌ین گرنگی‌ دیكه ‌زاگرۆس نشینه‌ كان له‌ وه‌ دایه‌ كه‌ زۆربه‌ی‌ له‌ شكه ‌ركێشییه‌ كان ‌و شه‌ ره‌ مێژوویه‌ كانی‌ به ‌ناوبانگ وه‌ كو هێرشی‌ عه‌ره‌ ب سه‌ ركوردستان‌ و ئێران، هێرشی‌ ئه ‌سكه ‌نده ‌ر بۆ ئێران، شه‌ ری‌ عێراق‌ و ئێران ‌و هتد...) له‌ م ناو چه ‌یه‌ ده‌ ستی‌ پێكردووه ‌‌و هه ‌لایه‌ ك بتوانیت له‌ سه‌ ر ئه‌ م ناوچه ‌یه‌ زاڵ‌ بێت ئه‌ وا سه‌ ركه‌ وتنی‌ خۆی‌ مسۆگه ‌ر ده‌ كات بۆیه‌ به‌ رده‌ وام داگیركه ‌ران ‌و دۆژمنانی‌ گه‌ لی‌ كورد هه‌ ستیان به‌ گرنگی‌ ناوچه‌ كه‌ كردووه ‌‌و هه‌ وڵی‌ زاڵ‌ بوون له ‌سه‌ر ئه‌ م ناوچه ‌یانه‌ داوه ‌‌و به‌ داخه ‌وه‌ تا راده ‌یه‌كی‌ به‌ ره‌ چاو توانیویانه ‌ له ‌م سیاسه ‌ت پێشكه ‌وتون به ‌ده‌ست بێنن.
رۆژگارێك (له ‌سه ‌رده ‌می‌ مه‌ شروته‌) هه‌ر له‌ ده‌ شتی‌ خانه‌ قین هه ‌تا مایه‌ شت‌ و سه‌ نجاوی‌ سه ‌ركرده‌ یه‌ كی‌ گه ‌وره‌ی‌ كورد "داوودخانی‌ كه‌ ڵهۆر" هه‌ موو خێڵه ‌كان‌و عه‌ شره‌ ته‌ كانی‌ موكریان، هه ‌ورام، جاف، سه ‌نجاوی‌ لۆر ‌و له ‌ك بۆ دامه‌ زراندنی‌ كیانێكی‌ سه‌ ربه‌ خۆ كۆ ده ‌كاته ‌وه ‌‌و له ‌سه ‌ر ئامانج‌ و خه ‌بات ‌و به‌ شداری‌ كردنی‌ دژی‌ مه‌ شروته‌ بۆ هاوریه‌ كانی‌ ئه‌ وا باس ده ‌كات: "ئێمه‌ ده ‌بێ‌ وه‌ كو كه‌ ریم خانی‌ زه ‌ند كه‌ توانی‌ بێته‌ پاشای‌ ئێران بتوانیم به‌ سه‌ر ئێران دا زاڵ‌ بین ‌و ئه ‌گه ‌ر نه ‌مانتوانی‌ ئه ‌وا كیانێكی‌ سه‌ ربه ‌خۆ له ‌م ناوچه‌ یه‌ پێكدێنین چون هه‌ م سوپامان هه ‌یه ‌‌و هه‌ م لێهاتووین".
ئه ‌مه‌ هه‌ ستی‌ نه‌ ته‌ وه ‌یی‌ ئه ‌م كه‌ ڵه‌ پیاوه‌ ده‌ رده‌ خات كه‌ چی‌ به‌ داخه‌ وه‌ ئێستا كه‌ رۆڵه‌ كانی‌ تووشی‌ قه ‌یرانێكی‌ پێناسه‌ بوونه ‌ته ‌وه‌‌ و ئیدی‌ كوردی‌ ئاخاوتن لای‌ هه‌ ندێك له‌ م خه ‌ڵكه‌ سه ‌ر شۆری ‌‌و شه ‌رم ‌و دواكه‌ وتوویی ‌‌و ئه ‌گه‌ ر كه‌ سێك له‌ شاره‌كانی‌ دیكه‌ ی‌ كوردستانیان له ‌شوێنكی‌ تر سه‌ردانی‌ ئه‌ م شاره‌ بكات وا هه ‌ست ده‌ كات كورده‌ كان میوانن ‌و كۆچیان كردووه‌ بۆ ئه‌ م شاره ‌‌و فارسه ‌كانیش ئه‌ گه‌ ر به‌ دوای‌ مێژوو په‌ یدابوونی‌ ئه‌ م زمانه‌ ی‌ ئێستا كه‌ وه‌ كو تاعون هاتووه‌ ناو كۆمه ‌ڵگای‌ كرماشان واته‌ فارسی‌ كرماشانی‌! كه‌ نه‌ فارسییه‌ كی‌ روونه‌‌ و نه ‌كوردێكی ‌ پۆخت ده‌ مانباته ‌وه‌ بۆ سه‌رده‌می‌ دامه‌ زراندنی‌ حكومه‌ تی‌ قاجار له‌ ئێراندا‌ و په‌ ره ‌سه‌ ندنی‌ دام‌ و ده ‌زگا ئیداری ‌‌و ناردنی‌ خزم ‌و كه‌س‌ و كاری‌ نزیك به‌ ده‌ رباری‌ شاه‌ بۆ ناوچه ‌كانی‌ دیكه‌ ی ئێران كه‌ هه‌ موویان فارس‌ و به‌ زمانی‌ فارسی‌ قسه‌ یان ده‌ كرد. به‌ س بوو تاخه ‌ڵكی‌ نه ‌خوێنه ‌وار بۆ پێوه ‌ندی‌ گرتن له‌ گه‌ ڵ‌ ده ‌سه‌ ڵات‌ و حكومه‌ ت پێویست بوو فێری‌ زمانی‌ فارسی‌ بن.
سه ‌ره ‌تا توێژی‌ بازاری‌ كه‌ بۆ كڕینی‌ شتومه‌ ك ‌و پێوه ‌ندی‌ بازه ‌رگانی‌ كه‌ له ‌ناوه‌ ند (تاران) بوو ده ‌ستی‌ پێكرد هه‌ ندێك جار به‌ هۆی‌ لاوازی ‌‌و نه‌ خوێنه‌ واری‌ له‌ فارسی‌ ئاخاوتن دا تووشی‌ كێشه‌ ده ‌بوون بۆ پركردنه‌وه ‌ی‌ ئه‌م بۆشاییه‌ وشه‌ی‌ كوردیان تێكه‌ڵ‌ دواتر په‌یتا په‌یتا له‌ لایه‌ ن توێژه‌ جۆرا و جۆر پێشوازی‌ لێكرا به‌ فارسی‌ كرماشانی‌ كه‌ هیچ بنه‌ مایه‌ كی‌ ئاكادمی‌ نه‌ له‌ باری‌ نوسین ‌و نه‌ پێشینه‌ی‌ مێژووی‌ نه ‌بوو ده‌ كه ‌وێته‌ ناو كۆمه‌ ڵگا‌ و به ‌فه‌ رمی‌ له‌ لایه‌ ن كاربه ‌ده‌ستان ئه ‌و كاته‌ پێشوازی‌ ده‌ كرێت. لێره ‌دا پرسیارێك دێته‌ گۆرێ‌ ئاخۆ بۆچی‌ پێشوازی‌ لێكرا؟ ئه‌ گه‌ر كه‌ سێك به ‌زمانی‌ فارسی‌ بدوایه‌ له‌ داب ‌و نه‌ ریتی‌ فارسی‌ پێره‌ وی‌ بكردبایه‌ له‌ لایه‌ ن خه ‌ڵك رێز‌ و حۆرمه‌ تی‌ تایبه‌ تی‌ هه بوو ئیدی‌ كاتێك به‌ م ئاسانییه‌ به‌ ها و رێزی‌ كۆمه‌ ڵایه‌ تی‌ به ‌ده‌ س دێت بۆچی‌ ئه‌ وان كه ڵكی‌ لێوه‌ر نه‌ گرن! له‌ سه‌ ره‌تا ئه‌ وانه‌ دوور له‌ چاوی‌ خزم‌ و كه ‌س ‌و كاری‌ خۆیان به ‌فارسی‌ ئه‌ دوان ته‌ نانه‌ ت له‌ نێو ماڵ‌ هه‌ ر به‌ كوردی‌ قسه‌ یان ده‌ كرد به‌ ڵام له ‌شوێنه‌ گشتیه‌ كان زمانی‌ خۆیان ده‌ گۆرا‌ و ده‌ بوون به ‌فارس. به‌ ره‌ به‌ ره‌ ئه‌ گه ‌ر كه‌ سێك ده ‌چوو بۆ بازار ‌و بۆ ئه‌ وه ‌ی‌ خۆی‌ له‌ كه‌ سانێكی‌ لادێ‌‌ و گۆندی‌ جیا بكاته ‌وه‌ به‌ م فارسییه‌ ده ‌هاته‌ ئاخاوتن. ئه ‌م شه ‌پۆلی‌ فارسی‌ وتنه‌ زوو له‌ نێوان خه‌ ڵك په ‌ره‌ی‌ سه‌ ند‌و حكومه ‌ته ‌كان‌ یه ‌ك له ‌دوای‌ یه‌ك كه ‌ڵكیان لێ‌ وه ‌رگرت تاكو ئێستا وه‌ كو دیارده ‌یه‌ كی‌ به‌ رچاو ماوه‌ ته ‌وه‌ ململانییه‌ ده‌گاته‌ ده ‌زگای‌ راگه‌ یاندنی‌ دۆژمنانی‌ كورد‌ و جوانی‌ سیمای‌ خۆی‌ پیشان ده‌دات ئه‌لبه ‌ت ئه‌ وان فاكته ‌رێكی‌ به ‌هێزی‌ دیكه ‌یان به ‌ده ‌سته‌وه‌ بوو. واته‌ ئایین به‌ دوو به‌ ره‌كی‌ خستنه‌ ناو نه ‌ته ‌وه ‌كه‌ مان (شیعه ‌‌و سۆنی‌، سنه‌یی ‌‌و كرماشانی‌، جاف كرماشانی‌، وه‌....هتد) كه‌ له‌ سه‌ رده ‌می‌ رزا خان ده ‌گاته‌ لوتكه ‌‌و تزی‌ یه‌ كپارچه‌ یی‌ ئێران ‌و یه‌ ك زمانی‌ ده ‌س پێده ‌كا به ‌ڵام به ‌شێكی‌ زۆریش له ‌خه‌ ڵك به‌ رامبه ‌ر به‌ م پیلانه‌ هه‌ ڵوێستی‌ خۆیان به ‌شێوازی‌ جۆرا و جۆر وه ‌كو شێعر قسه‌ گرتووه‌ نیشان ده ‌دا بۆ نمونه‌:
خۆم كرماشانی‌ فارسی‌ نییه ‌زانم
وه ‌زووانی‌ كوردی‌ ده ‌رد له‌ گیانم
نه ‌فارس ‌و نه‌ كورد زووان دو جۆره‌
خودایش بزانی‌ ئی‌ كاره‌ زووره‌
تو خۆ كوردیگی‌ بیوده ‌سه‌ فاس
خودا كردییه ‌‌و دی‌ كه‌ س نیناس
ئه ‌م شێعره‌ ده‌ كه ‌وێته‌ سه ر زمانی‌ خه‌ ڵك به ‌تایبه‌ ت خه‌ ڵكی‌ كه‌ ڵهۆر كه‌ له‌ هه‌ موو كاتێكدا به‌ رگری‌ له‌ خۆی ‌‌و زێدی‌ نیشتمانی‌ كردووه‌ دۆژمنانی‌ كوردیش وه‌ كو به‌ ربه‌ ست له‌ به‌ رده ‌م سیاسه ‌ته ‌كانی‌ شۆفینیزمی‌ خۆیان زانیویانه‌ دوایی‌ رزا شا‌و هاتنه‌ سه‌ ركاری‌ كوره‌ كه‌ ی‌ هه‌ مه‌ رزاشا كرماشان ده ‌بێ‌ به ‌مه ڵبه‌ ندی‌ رادیو‌و ته‌ له ‌فزیۆن رێكخراوی‌ فه‌ رهه‌ نگی‌ په ‌ره ‌ده ‌ستێنێت ‌و كه ‌سانێكی‌ دڵسۆز وه‌ كو مامۆستا مه‌ زهه ری‌ خالقی‌‌ و مامۆستا سه‌ یه‌ د تاهیری‌ هاشمی،‌ مامۆستا مه‌ لا محه ‌مه‌ دی‌ ره‌ بیعی‌، حه ‌سه ‌ن زیره‌ك ‌و ماموستا میرزاده‌ رۆڵی‌ چاكیان ده ‌گێرا هه ‌موو ئه ‌وانه‌ نه ‌یانتوانی‌ رۆڵی‌ فارسی‌ نووسینی‌ روشنبیرانی‌ كرماشانی‌ وه‌ كو مه ‌نسووری‌ یاقووتی،‌ عه ‌لی‌ ئه ‌شره ‌فی‌ ده ‌رویشیان، لاری ‌‌و ئه‌ فغانی‌ له‌ و سه ‌رده‌ مه‌ بۆ راژه‌ به ‌زمانی‌ فارسی‌ به ‌رچاو نه ‌گرین.
ئه ‌م ره ‌وته ‌ واته‌ هه ‌ژمونی‌ زمانی‌ فارسی‌ به ‌سه ‌ركورد هه‌ تا ده‌ چوو په‌ یتا په ‌یتا زۆرتر‌ و زاڵ‌ تر ده‌ بوو كه‌ وای‌ لێ بێت بگاته‌ ناوماڵان‌ و بنه‌ له‌ كانیش له ‌ترسی‌ ئه‌ وه‌ ی‌ منداڵه‌ كانیان له ‌قوتابخانه ‌‌و كۆمه ‌ڵگا تووشی‌ كێشه‌ نه ‌بن ده ‌بنه‌ پاڵپشت بۆ ئه‌ م پرۆژه‌یه‌ به‌ بێ‌ بیركردنه‌ وه‌ له ‌ره‌ هه ‌نده ‌كانی‌ دوایی ‌‌و داهاتوو‌ و زۆرجاریش منداڵ‌ خۆی‌ حازر به‌ قه‌ بول‌ كردنی‌ ئه م به‌ زمه‌ نه ‌بوو به ‌ڵام له ‌لایه ‌ن باوك ‌و دایك وه ‌كو فه ‌رزێك به ‌سه ‌ریان ده‌ سه ‌نپدرا.
ئه ‌م عه ‌قلانیه ‌ته‌ كه‌ ئاخاوتن به‌ زمانی‌ فارسی‌ نیشانه ‌ی‌ پێشكه‌ و وویی‌‌ و شارستانیه ‌ته ‌‌و كورد بوونی‌ كوردی‌ ئاخاوتن هه ‌ژاری‌‌ و دواكه ‌و توییه ‌ده‌بێته‌ نمونه ‌‌و مۆدێل له‌ ناو كۆمه ‌ڵگای‌ ئه‌ م شاره‌ ئه ‌م سرینه ‌وه‌ ی‌ زمان‌ و فارساندن كه‌ بچوكترین‌ و كه ‌مترین هه‌ زینه‌‌ و تێچووی‌ بۆ دوژمنان ‌و له ‌هه ‌مان كات خۆكوژێكی‌ هێمن ‌و كاره ‌ساتێكی‌ كوشنده‌ یه‌ بۆ نونه‌ ته‌ وه‌ كه ‌مان ده‌ خۆلقێنێت ده ‌بێته‌ هێلی‌ سیاسی ‌‌و هزری‌ حكومه ‌ته ‌كانی‌ داگیركه ‌ر‌ و هه ‌تا سه‌ ره‌تای‌ ده ‌هه ‌ی‌ 90 پێش چوونیكی‌ به ‌خۆی‌ ده ‌بینێ‌ به ‌ڵام به‌ خۆشیه‌ وه‌ ئه ‌م دیارده‌ یه‌ له‌ م ساڵانه ‌دا ده‌ كه ‌وێته‌ ناو رۆژڤی‌ توێژی‌ گه‌ نج‌ و لاو‌ و خوێندكار‌ و مشتومه‌ ری‌ له‌ ناو كۆر‌ و كۆمه ‌ڵ‌ ئه‌ده‌ بی ‌‌و ئاكادمیه‌ كان‌ و شرۆڤه‌ لێده ‌كه‌ن وه‌ كو ئه‌ ركێكی‌ روشنبیری‌‌ و راژه‌ ی‌ نه‌ ته ‌وه یی‌ ده‌ بێته‌ پێشه ‌یان‌ و هه ‌ڵێك ده ‌ره‌ خسێنت بۆ چاپی‌ كتێب‌ و گۆڤار به‌ شێوه‌ زاری‌ كه‌ ڵهۆری ‌‌و په‌ ره‌ سه ‌ندنی‌ بیری‌ نه ‌ته ‌وه‌ یی‌ هه ‌ڵبه ‌ت رۆڵی‌ سه ‌ته‌ لایت ‌و راگه‌ یاندنی‌ كوردی‌ له‌ م سالانه‌ دا توانی‌ تا راده ‌یه‌ك ئاستی‌ هوشیاری‌ سیاسی ‌‌و نه‌ ته‌ وه‌ یی‌ به‌ رز بكاته‌ وه‌‌ و رێگربێت به‌ رده‌ م پرۆژه‌ی‌ تواندنه ‌وه ی‌ نه ‌ته ‌وه ‌كه ‌مان.
هه ‌نووكه‌ به ‌پێچه‌ وانه ‌ی‌ ساڵانی‌ رابردوو خه‌ ڵكانێك له‌ ناو ساڵاندا فارسی‌ قسه‌ ده‌كه‌ن (به‌ پێ‌ نه ‌ریتێك كه‌ ئاماژه‌مان كرد) و له ‌شوێنه‌ گشتیه ‌كان ‌و كۆمه ‌ڵگا به‌ زمانی‌ كوردی‌ دێنه‌ ئاخاوتن كه‌ ده ‌كرێ‌ وه ‌كوو هه ‌نگاوێك به ‌ره ‌‌و پێش چوون سه ‌یری‌ بكه ‌ین ‌و بایه ‌خی‌ پێ‌ بده‌ ین.
له‌ كۆتاهی‌ دا كێشه ‌ی‌ كرماشان قه‌ یرانی‌ پێناسه‌ یه‌ ‌و پێویستی‌ به‌ خه‌ باتێكی‌ا فه ‌رهه‌ نگی‌‌ و سیاسی‌ هه‌ مه ‌ لایه ‌نه‌ یه ‌‌و پێویسته‌ حیزبه‌كانی‌ رۆژهه‌ڵاتی‌ كوردستان به‌ سیسته‌كانی‌ خۆیان بچنه‌وه ‌‌و میكانیزمی‌ تایبه‌ ت بۆ ئه‌ م ناوچه ‌یه‌ بدۆزنه‌ وه‌ دوور له‌ به‌ رژه‌ وه‌ ندی‌ ته‌ سكی‌ ناوچه‌ گه رایی‌ وه ‌كو ئه ‌ركێكی‌ نه ‌ته‌ وه ‌یی‌‌ و نیشتمانی‌ به‌ رچاو بكرێت ته ‌نها به‌ سۆز خه ‌مخوری‌ نه ‌بن له ‌گرنگی‌ ناوچه ‌كه‌ بۆ هه ‌ر چوارپارچه ‌ی‌ كوردستان تێرامانین بكه‌ن.

در اولین فرصتی که وقت کردم متن و ترجمه می کنم به فارسی.
ولی قول صد در صد نمیدم
چون امکان داره دو سه ماهی طول بکشه.