[behnam5555]

شخصيت ادبي شيخ بهايي


شيخ بهاءالدين محمد بن عزالدين حسين بن عبدالصمد بن شمس‌الدين محمد بن حسن بن محمد بن صالح حارثي همداني عاملي جبعي(جباعي) معروف به شيخ بهايي در سال 953 قمري/ 1546 ميلادي در بعلبك متولد شد و در جبل عامل در ناحيه شام و سوريه در روستايي به نام«جبع» يا«جباع» مي ‌زيست. شيخ بهاءالدين در كودكي به همراه پدرش به ايران آمد و پس از اتمام تحصيلات، شيخ الاسلام اصفهان شد. چون در سال 991 هجري قمري به قصد حج راه افتاد، به بسياري از سرزمين هاي اسلامي از جمله عراق، شام و مصر رفت و پس از 4 سال در حالي كه حالت درويشي يافته بود، به ايران بازگشت. وي در علوم فلسفه، منطق، هيأت و رياضيات تبحر داشت، مجموعه تأليفاتي كه از او بر جاي مانده در حدود 88 كتاب و رساله است. وي در سال 1031 در اصفهان درگذشت و بنابر وصيتش، جنازه‌اش را به مشهد بردند و در جوار مرقد مطهر حضرت علي بن موسي الرضا(ع) جنب موزه آستان قدس دفن كردند. ‏شيخ بهايي آثار برجسته‌اي به نثر و نظم پديد آورده است. وي با زبان ترکي نيز آشنايي داشت. «عرفات العاشقين»(تأليف 1022ـ 1024)، اولين تذکره‌اي است که در زمان حيات شيخ بهايي از او نام برده است. ‏بهترين منبع براي گردآوري اشعار شيخ بهائي، کشکول است. از اشعار و آثار فارسي شيخ بهايي دو تأليف معروف تدوين شده است؛ يکي به کوشش سعيد نفيسي با مقدمه‌اي در شرح احوال شيخ، و ديگري توسط غلامحسين جواهري وجدي که مثنوي منحول«رموز اسم اعظم» را هم نقل کرده است. با اين همه هر دو تأليف حاوي تمام اشعار و آثار فارسي شيخ نيست. ‏اشعار فارسي شيخ بهايي عمدتاً شامل مثنويات، غزليات و رباعيات است. وي در غزل به شيوه فخرالدين عراقي و حافظ، در رباعي با نظر به ابو سعيد ابوالخير و خواجه عبدالله انصاري و در مثنوي به شيوه مولوي شعر سروده است. ويژگي مشترک اشعار شيخ بهايي ميل شديد به زهد و تصوّف و عرفان است. از مثنوّيات معروف شيخ مي‌ توان از اين ها نام برد: «نان و حلوا يا سوانح سفر الحجاز»، اين مثنوي ملمّع چنان که از نام آن پيداست در سفر حج و بر وزن مثنوي مولوي سروده شده است و شيخ بهايي در آن ابياتي از مثنوي را نيز تضمين کرده است.

او اين مثنوي را به طور پراکنده در کشکول نقل کرده و گردآورندگان ديوان فارسي وي ظاهراً به علت عدم مراجعه دقيق به کشکول متن ناقصي از اين مثنوي را ارائه کرده اند. «نان و پنير»، اين اثر نيز بر وزن و سبک مثنوي مولوي است؛ «طوطي نامه» نفيسي اين مثنوي را که از نظر محتوا و زبان نزديک ترين مثنوي شيخ بهايي به مثنوي مولوي است، بهترين اثر ادبي شيخ دانسته و با آن که آن را در اختيار داشته جز اندکي در ديوان شيخ بهايي نياورده و نام آن را نيز خود براساس محتوايش انتخاب کرده است. «شير و شکر»، اولين منظومه فارسي در بحر خَبَب يا مُتدارک است. در زبان عربي اين بحر شعري پيش از شيخ بهايي نيز مورد استفاده بوده است. «شير و شکر» سراسر جذبه و اشتياق است و علي رغم اختصار آن(161 بيت در کليات، چاپ نفيسي، ص 179 ـ 188؛ 141 بيت در کشکول، ج 1، ص 247 ـ 254) مشحون از معارف و مواعظ حکمي است، لحن حماسي دارد و منظومه‌اي بدين سبک و سياق در ادب فارسي سروده نشده است؛ مثنوي هايي مانند«نان و خرما»، «شيخ ابوالپشم» و«رموز اسم اعظم» را نيز منسوب بدو دانسته‌اند که مثنوي اخير به گزارش مير جهاني طباطبايي(ص 100) از آنِ سيد محمود دهدار است. شيوه مثنوي ‌سرايي شيخ بهايي مورد استقبال ديگر شعرا، که بيشتر از عالمان اماميه‌اند واقع شده است. تنها نثر فارسي شيخ بهايي که در ديوان‌ هاي چاپي آمده است، «رساله پند اهل دانش و هوش به زبان گربه و موش» است. شيخ بهايي در عربي نيز شاعري چيره دست و زبان داني صاحب نظر است و آثار نحوي و بديع او در ادبيات عرب جايگاه ويژه‌اي دارد. مهم ترين و دقيق ترين اثر او در نحو، «الفوائد الصمديه» معروف به صمديه است که به نام برادرش عبدالصمد نگاشته است و جزو کتب درسي در مرحله متوسط علم نحو در حوزه‌هاي علميه است. اشعار عربي شيخ بهايي نيز شايان توجه بسيار است. معروف ترين و مهم ترين قصيده او موسوم به«وسيله الفوزوالامان في مدح صاحب الزّمان(عج) » در 63 بيت است که هر گونه شبهه‌اي را در اثنا عشري بودن وي مردود مي سازد. شيخ بهايي در ارجوزه ‌سرايي نيز مهارت داشت و دو ارجوزه شيوا يکي در وصف شهر هرات به نام«هراتيه يا الزّهره»(کشکول، ج1، ص 189 ـ 194) و ديگر ارجوزهاي عرفاني موسوم به«رياض الارواح»(کشکول، ج1، ص225 ـ 227) از وي باقي مانده است. دوبيتي ‌هاي عربي شيخ نيز از شهرت و لطافت بسياري برخوردار بوده که بيشتر آن ها در اظهار شوق نسبت به زيارت روضه مقدسه معصومين(ع) است. شيخ محمدرضا فرزند شيخ حرّعاملي(متوفي 1110) مجموعه لطيفي از اشعار عربي و فارسي شيخ بهايي را در ديواني فراهم آورده است. اشعار عربي وي اخيراً با تدوين ديگري نيز به چاپ رسيده است.
بخش مهمي از اشعار عربي شيخ بهائي، لُغَز و معمّاست. از بررسي شيوه نگارش شيخ بهايي در اکثر آثارش، اين نکته هويداست که وي مهارت فراواني در ايجاز و بيان معمّا‌آميز مطالب داشته است. وي حتي در آثار فقهي اش اين هنر را به کار برده که نمونه بارز آن«رسائل پنجگانه الاثناعشرّيه»، است. اين سبک نويسندگي در«خلاصه الحساب، فوائد الصمّديه، تهذيب البيان و الوجيزه في الدرايه» آشکاراتر است. شيخ بهايي تبحّر بسياري در صنعت لغز و تعميه داشته و رسائل کوتاه و لغزهاي متعدّد و معروفي به عربي از وي بر جا مانده است. مانند: «لغزالزبده» (لغزي است که کلمه زبده از آن به دست مي‌ آيد)، «لغزالنحو»، «لغزالکشّاف»، «لغزالصمديه»، «لغزالکافيه» و«فائده». نامدارترين اثر شيخ بهايي الکشکول، معروف به«کشکول شيخ بهائي» است که مجموعه گرانسنگي از علوم و معارف مختلف و آينه معلومات و مشرب شيخ بهايي محسوب مي ‌شود. شيخ بهايي در شمار مؤلفان پر اثر در علوم مختلف است و آثار او که تماماً موجز و بدون حشو و زوايد است، مورد توجه دانشمندان پس از او قرار گرفته و بر شماري از آن ها شروح و حواشي متعدّدي نگاشته شده است. خود شيخ بهايي نيز بر بعضي تصانيف خود حاشيه‌اي مفصّل‌ تر از اصل نوشته است. از برجسته‌ ترين آثار چاپ شده شيخ بهايي مي ‌توان از اين ها نام برد: «مشرق الشمسين و اکسير السعادتين»(تأليف 1015)، که ارائه فقه استدلالي شيعه بر مبناي قرآن(آيات الاحکام) و حديث است. اين اثر داراي مقدمه بسيار مهمي در تقسيم احاديث و معاني برخي اصطلاحات حديثي نزد قدما و توجيه تعليل اين تقسيم بندي است. از اثر مذکور تنها باب طهارت نگاشته شده و شيخ بهايي در آن از حدود چهارصد حديث صحيح و حسن بهره برده است؛ «جامع عباسي»، از نخستين و معروف ترين رساله ‌هاي علميه به زبان فارسي؛ «حبل المتين في اِحکام احکام الدّين»(تأليف 1007)، در فقه که تا پايان صلوة نوشته است و در آن به شرح و تفسير بيش از يک‌ هزار حديث فقهي پرداخته شده است؛ «الاثنا عشريه» در پنج باب طهارت، صلات، زکات، خمس، صوم و حج است. شيخ بهايي دراين اثر بديع، مسائل فقهي هر باب را به قسمي ابتکاري بر عدد دوازده تطبيق کرده است، خود وي نيز بر آن شرح نگاشته است. «زبده الاصول» تا مدت‌ ها کتاب درسي حوزه‌ هاي علمي شيعه بود و داراي بيش از چهل شرح و حاشيه و نظم است. «الاربعون حديثاً»(تأليف 995) معروف به اربعين شيخ بهايي؛ «مفتاح الفلاح»(تأليف 1015) در اعمال و اذکار شبانه روز به همراه تفسير سوره حمد. اين اثر کم‌نظير که گفته مي ‌شود مورد توجه و تأييد امامان معصوم(ع) قرار گرفته است. «حدائق الصالحين»(ناتمام) شرحي است بر صحيفه سجاديه که هر يک از ادعيه آن با نام مناسبي شرح شده است.
از اين اثر تنها الحديقه الهلاليه در شرح دعاي رؤيت هلال (دعاي چهل و سوم صحيفة سجاديه) در دست است. «حديقه هلاليه» شامل تحقيقات و فوائد نجومي ارزنده است که ساير شارحان صحيفه از جمله سيد عليخان مدني در شرح خود موسوم رياض السالکين از آن بسيار استفاده کرده اند. هم چنين فوائد و نکات ادبي، عرفاني، فقهي و حديثي بسيار در اين اثر موجز به چشم مي ‌خورد. نمونه اي از غزل هاي شيخ بهايي: ‏
شبي ز تيرگي دل سياه گشت چنان
که صبح وصل نمايد در آن، شب هجران
شبي، چنان که اگر سر بر آورد خورشيد
سياه روي نمايد چو خال ماهرخان
ز آه تيره‌دلان، آن چنان شده تاريک
که خواب هم نبرد ره به چشم چار ارکان
زمانه هم چو دل من، سياه روز شده
گهي که سر کنم از غم، حکايت دوران
ز جوريار اگر شکوه سرکنم، زيبد
که دوش با فلک مست، بسته‌ام پيمان
منم چه خار گرفتار وادي محنت
منم چه کشتي غم، غرقه در ته عمان
منم که تيغ ستم ديده‌ام به ناکامي
منم که تير بلا خورده‌ام، ز دست زمان
منم که خاطر من، خوش دلي نديده زدور
منم که طبع من از خرمي بود ترسان
منم که صبح من از شام هجر تيره‌تر است
اگر چه پرتو شمع است بر دلم تابان
آتش به جانم افکند، شوق لقاي دلدار
از دست رفت صبرم، ‌اي ناقه! پاي بردار
اي ساربان! خدا را، پيوسته متصل ساز
ايوار را به شبگير، شبگير را به ايوار
در کيش عشقبازان، راحت روا نباشد
اي ديده! اشک مي‌ ريز، ‌اي سينه! باش افگار
هر سنگ و خار اين راه، سنجاب دان و قاقم
‏راه زيارت است اين، نه راه گشت بازار
با زائران محرم، شرط است آن که باشد
غسل زيارت ما، از اشک چشم خونبار
ما عاشقان مستيم، سر را ز پا ندانيم
اين نکته‌ ها بگيريد، بر مردمان هشيار
در راه عشق اگر سر، بر جاي پا نهاديم
بر ما مگير نکته، ما را ز دست مگذار
در فال ما نيايد جز عاشقي و مستي
در کار ما شيخ بهايي کرد استخاره صد بار.


منبع: روزنامه اطلاعات