[behnam5555]

باج سبیل

هرگاه با زور و قلدری و به عنف از کسی پول و جنس بگیرند در اصطلاح عمومی آنرا به "باج سبیل" تعبیر می کنند و می گویند: «فلانی باج سبیل گرفت.» درعصر حاضر که دوران زور و قلدری به معنی و مفهوم سابق سپری شده از این مثلو اصطلاح بیشتر در مورد اخاذی و به ویژه رشاء و ارتشاء تعبیر مثلی میشود.

اما ریشه تاریخی آن:هرگاه با زور و قلدری و به عنف از کسی پول و جنس بگیرند در اصطلاح عمومی آنرا به "باج سبیل" تعبیر می کنند و می گویند: «فلانی باج سبیل گرفت.» درعصر حاضر که دوران زور و قلدری به معنی و مفهوم سابق سپری شده از این مثلو اصطلاح بیشتر در مورد اخاذی و به ویژه رشاء و ارتشاء تعبیر مثلی میشود.

اما ریشه تاریخی آن:

انسانهای اولیه و غارنشین با ریش تراشی آشنایی نداشته اند و مردان و زنان با انبوه ریش و گیس می زیسته اند. در کاوشها و حفریات اخیر وسائل و ابزاری شبیه به تیغ سلمانی به دست آمده که باستان شناسان قدمت آن را به چهار هزار سال قبلتشخیص داده اند. ظاهراً مردمان آن دوره ریش و موهای خود را با همین تیغه ایساده و ابتدایی کوتاه و مرتب می کرده اند، نه آنکه از ته بتراشند.

مادها و پارسها، در حجاریهای باستانی با ریش و موی بلند تصویر شده اند.

درعهد اشکانیان سواران و جنگجویان پارت موی بلند و ریش انبوه داشته اند، ولی قیافه پر هیبت، بخصوص فریادهای هول انگیز آنان در هنگام جنگ در سپاه دشمن چنان رعب و وحشتی ایجاد می کرد که جرئت نمی کردند به جنگجویان ایرانی نزدیک شوند و احیاناً ریش آنان را به دست گیرند.

خلاصه در آنروزگاران ریش و سبیل برای مردان و گیسوان بلند برای زنان ایرانی تا آناندازه مایه زیبایی و مباهات بود که چون می خواستند گناهکاری را شدیداًمجازات کنند، اگر مرد بود ریشش را می تراشیدند و چنانچه زن بود گیسویش رامی بریدند.

ریش تراشیدن و گیسو بریدن در ایران باستان بزرگترین ننگ شناخته می شد و محکومی که چنین مجازاتی در مورد او اعمال می شد، تا زمانیکه ریش یا گیسویش بلند شود، از شدت خجلت و شرمساری جرئت نمی کرد سرش رابلند کند. اما ریش در عهد ساسانیان به قدر سبیل اعتبار و رونق نداشت.

ایرانیاندر این عصر سبیلهای بلند داشتند و بعضاً ریش را به کلی می تراشیدند. درصدر و بعد از اسلام سبیل از رونق افتاد و ریشهای بلند و انبوه قدر واعتبار یافت.

عصر مغول و تیمور مجدداً ریش بی اعتبار شد وسبیل چنگیزی رونق یافت. اما دوره مغولی دوامی پیدا نکرد و بار دیگر ریش بلند و انبوه مورد توجه واقع شد. به ویژه در عصر صفویه بیش از حد و اندازه خریدار پیدا کرد.

از نکته های جالب تاریخ ریش و سبیل، مخالفت شدیدشاه عباس، پادشاه مقتدر صفوی با گذاشتن ریش بوده است. شاه عباس ریش بلندرا خوش نداشت و در زمان او ریشهای بلند ترکان را ایرانیان سخت زشت میشمردند و آن را "جاروی خانه" می نامیدند.

با این ترتیب می توان گفت ریش در زمان شاه عباس کبیر بازارش کساد شد و اعتبار سبیل از نو رونق یافت. "پس از اینکه در آغاز سلطنت خود دشمنان و رقبای سرکش داخلی را سرکوب کردبا صدور یک فرمان به همه مردان ایرانی دستور داد که ریشهای بلند خود را ازته بتراشند. حتی روحانیون نیز از این دستور معاف نبودند، اما گذاشتن سبیلآزاد بود و خود شاه عباس نیز در تصویرهایش با سبیل بلند و افراشته دیده میشود.»

ملا جلال منجم برای این فرمان ملوکانه ماده تاریخ بدیعی به نظم آورده و گفته است:

تراشیدم چو موی ریش از بیخ تراش مویم آمد سال تاریخ

که تراش مویم به حساب جمل 997 می شود و این ریش تراشی پس از دهسال در سنه 1007 بر حکم شاه عمومی شد و در شهر جار زدند که همه مردم مکلف اند ریش خودرا بتراشند حتی علما و صلحا و سادات.

باری، سپاهیان و سواران کهنسال دوران صفویه فقط دو سبیل بزرگ و چماقی داشته اند که مرتباً آن رانمو و جلا می دادند و تا بناگوش می رساندند که مانند قلابی در آنجا بند میشد. عشق و علاقه شاه عباس به سبیل گذاشتن تا حدی بود که « شاه عباس کبیرسبیل را آرایش صورت می شمرد و بر حسب بلندی و کوتاهی آن بیشتر و کمتر حقوق می پرداخت.»

حکام ولایات و فرماندهان نظامی نیز به مصداق "الناسعلی دین ملوکهم" ناگزیر از تبعیت بودند و به دارندگان سبیل شاه عباسی وافراشته ای که مورد توجه شخص اول مملکت بودند به فراخور کیفیت و تناسب سبیل، حقوق و مزایای بیشتری می دادند.

این نوع اضافه حقوق ومزایا که صرفاً برای خاطر سبیل پرداخت می شد در عرف اصطلاح عامه به "باج سبیل" تعبیر گردید. زیرا سبیل دارها تنها به میزان و مبلغی که از شاه یاحکام و فرماندهان وقت بر طبق حکم و فرمان اخذ می کردند قانع نبودند وغالباً از کدخدایان و روستاییان و طبقات ضعیف پول و جنس و اسب و آذوقه به عنوان باج سبیل عنفاً می ستاندند.

پیداست که همین اخذ جبری وبه عنف و قلدری ستاندن موجب گردید که بعدها از معانی مجازی و مفاهیم استعاره ای باج سبیل در مورد اخاذی و رشاء و ارتشاء استفاده و تمثیل شده است. اکنون که ریشه تاریخی ضرب المثل باج سبیل دانسته شد، بی مناسبت نمیداند که اسامی انواع ریش و سبیل از صدر تاریخ، تا کنون به عنوان حسن ختام و مزید اطلاع نوشته شود:

1- انواع ریش:

ریش فرفری، مخصوصعصر هخامنشیان؛ ریش دو شاخ، مخصوص رستم دستان و سایر پهلوانان نام ایران؛ریش توپی، ریش بزی، ریش گرده زده، ریش نوک تیز، ریش چهارگوش، ریش بلند،ریش کوتاه، و ریش و سبیل سرهم و مدل کتلت که در سالهای اخیر مد شده است.

2- انواع سبیل:

سبیل چخماقی، سبیل کلفت یا پر پشت که برگشتگی ندارد، سبیل گنده مخصوص دراویش،سبیل چنگیزی یا قیطانی، سبیل افراشته، سبیل از بنا گوش در رفته یا سبیل مگسی، سبیل هیتلری، سبیل دوگلاسی.