[behnam5555]

زین حسن تا آن حسن صد گز رسن

غالباً اتفاق می افتد که از دو ثروتمند که هر دو صاحب مال و مکنت فراوان هستند یکی در خست و امسک حتی به جان خویش و عائله اش رحم نمی کند و بالمآل جان بر سر تحصیل مال و ثروت می دهد ولی دیگری را چنان جود و سخایی است که به قول استاد دکتر عبدالحسین زرین کوب : « حاتم طایی را به چیزی نمی گیرد و اگر تشنه ی را دریایی و ذره ی را خورشیدی بخشد اینهمه در چشم همتش به چیزی نمی آید . » در چنین مواردی اگر پای قیاس و مقایسه این دو عنصر که در دو قطب مخالف قرار دارند در میان آید از باب طنز و کنایه نیشخندی می زنند و می گویند : زین حسن تا آن حسن صد گز رسن و یا به اصطلاح عامیانه این کجا و آن کجا .

ابتدا فکر می کردم که در این ضرب المثل عامیانه دو کلمه حسن را از باب رعایت قافیه استعمال می کنند و این مثل سائر نباید ریشه و اساس داشته باشد تا به دنبال آن پی جویی کنم ولی اخیراً به همت مولانا بر آن دست یافتم . تا چه قبول افتد و چه در نظر آید .

سلطان محمد خوارزمشاه ندیم و مصاحبی داشت به نام حسن عمادالملک ساوه ای که در اواخر عهد سلطان محمد از وزیران و مقربان خاصش بوده است .

عمادالملک در شفاعتگری و پیمردی و تحقق نیاز نیازمندان و تجلیل و بزرگداشت شاعران و نویسندگان ، وزیری نیک اندیش و برای سلطان مایه نیکنامی بوده است . در یکی از روزهای جلوس سلطان که بزرگان و خاصان دربار را پذیرفته بود شاعری با استجاره قبلی به حضور آمد و قصیده ای غرا با اشارات و استعارات و تشبیهات مناسب در مدح سلطان می خواند . چون سلطان هزار دینارش صله می فرماید وزیرش حسن عمادالملک این مقدار صله را از جانب سلطان اندک و نادر برخورد نشان می دهد و برای شاعر ده هزار دینار از خزانه سلطان حاصل می کند . چون شاعر می پرسد : « کدام کس از ارکان حضرت این عطا را سبب شده است ؟ » می گویند وزیری است که حسن نام دارد .

چندی بعد که فقر و افلاس شاعر را دوباره به مداحتگری وامی دارد سلطان همچنان به شیوه سابق هزار دینارش صله می فرماید اما مع الاسف وزیر سابق از دار دنیا رفته و وزیر جدید سلطان از قضای روزگار ، او هم نامش حسن بوده است که برخلاف آن حسن سلطان را از این مقدار مال بخشی مانع می آید و با تأخیر و لیت و لعل که در ادای حواله مال می ورزد شاعر بیچاره و وام دار را اضطراراً به دریافت ربعی از عشر آن - و به روایتی عشر آن - راضی می کند . اینجا وقتی شاعر متوجه می شود که این وزیر جدید هم حسن نام دارد در می یابد که بین حسن تا حسن تفاوت بسیار است و یا به اصطلاح دیگر زین حسن تا آن حسن صد گز رسن .

و آنجا که سلطان به وزیر بدگوش دارد تا ابد برای وی و سلطنتش مایه رسوایی خواهد بود ، همچنان که دیدیم ملک و مملکت و حتی جان و مال و خانمانش را بر باد داد و مغولان خونخوار را به ویرانی بلاد و امصار و کشتار مردم بی گناه ایران واداشت .