مراحل مقدماتی بافت قالی
پس از پایان چله‌کشی مراحل مقدماتی بافت قالی آغاز می‌شود. نخستین مرحله در بافت قالی را صوف می‌گویند و آن عبارت است از رشته نخی دولا همانند نخهای چله که با بافتی ساده از میان چله‌ها یک در میان از زیر و رو می‌گذرد...
مليله‌كشي دندان موشي
به منظور حفظ و نگهداري گره‌ها در پايين قالي قبل از گليم‌بافي و در بالاي قالي بعد از گليم، با نخهاي رنگي انجام مي‌شود. بدين ترتيب كه دو رشته نخ رنگي از ميان تارهاي چله كه شش تار، شش تار و يا سه تار، جدا كرده‌اند گذرانيده مي‌شود به طوري كه نخهاي رنگي به تناوب در زير رو روي نخهاي چله قرار مي‌گيرند. انتخاب تعداد تارهايي كه در زير و روي نخ رنگي قرار مي‌گيرد اختياري و به دلخواه بافنده است. گليم‌بافي، كرباس‌بافي، مليله‌بافي و شله‌بافي
همة اينها منظور واحدي را افاده مي‌كنند و آن عبارت است از بافت ساده‌اي به اندازة سه تا چهار سانتيمتر كه با نخ پنبه‌اي سفيد از جنس نخ تار مي‌بافند. اين عمل كه به نام مهر يا قفل قالي ناميده مي‌شود از ريزش گره‌ها جلوگيري مي‌كند.
با توجه به اهميت گليم‌بافي اينكار به وسيلة استادكار انجام مي‌شود. بي‌دقتي و بي‌توجهي در اين كار موجب عارض شدن عيبهايي چون گوشه‌دار شدن و كجي فرش (سره‌داشتن) و بالاخره شانه انداختن خواهد شد. به همين جهت دم كار گليم‌بافي بايد صاف و يكنواخت باشد و به اصطلاح بالا و يا پائين نباشد. پودكشي بخش گليم‌باف (پود‌دادن)
براي انجام گليم‌بافي از پود ضخيم استفاده مي‌شود اينكار در ترك‌بافي با استفاده از سيخ پودكشي انجام مي‌شود، بدين شكل كه در فاصله دم كار تا محلي كه تارها بصورت زيگزاگ درهم فرو رفته‌اند، سيخ پودكشي را از سمت قلابدار، به آرامي و از كنار فرش به داخل چله‌ها (بين چله‌هاي زير و چله‌هاي رو) در سرتاسر عرض چله داخل نموده و سرپود را به قلاب آن آويخته و مجدداً (در جهت عكس) سيخ را بيرون مي‌كشيم. سپس با شانه يا كركيت كه در دست داريم پود را بدون چين‌خوردگي به طرف پايين محكم مي‌كويند. در مراحل اوليه كار حتماً بايد نحوه كوبيدن طوري باشد كه دم كار صاف بوده و كوتاه و بلند نباشد. پس از كوبيدن اولين پود نخها زير رو رو را با فشار كف دست روي چله‌ها عوض نموده و مجدداً شروع به پودكشي به روش فوق‌الذكر مي‌نماييم. در بافت گليم نخهاي پود و چله با هم حالت بعلاوه يا زيگزاگ را دارند يعني يكي از زير و يكي از رو بوده و اگر خوب تنظيم و كوبيده شوند حالت پارچه را پيدا مي‌كنند. در بافت بصورت فارسي بجاي استفاده از سيخ پودكشي از انگشتان دست براي عبور پود استفاده مي‌شود. گليم‌بافي در فرش از 3 تا 6 سانتيمتر با توجه به اندازه فرش بعد از تنظيم تارها بايد انجام شود. معمولاً مقدار گليم‌بافي براي پشتي 6 رج، براي قاليچه 12 رج، براي پرده‌بافي 3×2 متر 25 رج و براي 4×3 متر 30 رج خواهد بود). با بالابردن هاف و جابجايي دوباره تارهاي چله نخستين مرحله بافت و زدن گره آغاز مي‌شود و قاليباف با پيروي از نقشه مورد نظر كار گره زدن را آغازمي‌كند. اولين قسمت، بافت كناره است كه به صورت ساده و بدون طرح همچون نواري دور تا دور فرش را در برمي‌گيرد و معمولاً در حدود 10 رج است و براي انجام آن از گره تركي و يا فارسي همانطور كه مفصلاً در مبحث گره توضيح داديم استفاده مي‌شود. بافنده از سمت چپ، كار بافت را آغاز مي‌كند و پس از اتمام بافت يك رج كامل و جلوكشي گره‌ها كه عبارت از گرفتن پرزها و كشيدن آن بطرف پايين است به دوانيدن پود ضخيم همانطوري كه قبلاً از آن بحث رفت، اقدام مي‌نمايد. پس از دوانيدن پود با استفاده از ضربات دفتين يا شانه كه دندانه‌هاي آن به اندازه فاصله تارهاست، پود را كاملاً در بين تارها جايگير نموده و بر روي رديف گره‌ها مي‌خوابانيم. آنگاه با فشار دست بر روي چله‌ها و پايين آوردن چوب هاف بطور همزمان، چله‌هاي رو و زير را تعويض نموده و زيگزاگ چله‌ها را بطور يكدست و يكنواخت به دم كار نزديك مي‌كنيم و چوب هاف را به جاي خود برمي‌گردانيم؛ اكنون نوبت كشيدن پود نازك است. اين پود كه اغلب رنگي بوده و در جهت عكس پود اول بطور مارپيچ از لابه‌لاي چله‌ها عبور مي‌كند در تركيب با پود زير (پودضخيم) استحكام خاصي به فرش مي‌دهد. كوبيدن پود نازك از بالاي زيگزاگ به سمت پايين و با شانه سبك‌تري بنام كركيت صورت مي‌گيرد، در صورتي كه بافنده در كوبيدن آن دقت نداشته باشد، پشت فرش تميز و يكدست نبوده و بين رجهاي بافته شده در پشت فرش فاصله ايجاد مي‌گردد. لذا براي عبور اين پود بايد از يك طرف فرش با دقت شروع نمود و با گوشه شانه يا كركيت آن را آرام‌آرام به خورد فرش داد و قسمت ديگر پود كه عموماً با دست چپ بافنده آزاد مي‌شود بايد طوري رها باشد كه به راحتي بر روي پود زير و پرز ريشه‌ها بخوابد و در پشت فرش بين رجهاي بافته شده فاصله نيفتد. در پودكشي و كوبيدن آنها دقت كافي نياز است. بي‌دقتي در كوبيدن پودها سبب جمع شدن پود در دور تارها و ايجاد فاصله‌اي بين پود و رديف گره‌ها خواهد شد كه از پشت فرش كاملاً قابل تشخيص است و ملاكي در جهت نامرغوبي فرش به شمار مي‌آيد.
ناگفته نماند، انتخاب شيوة تخت باف و يا لول‌باف كه اختلافشان در تعداد پود و نحوة دوانيدن آنهاست، در همين مقطع اتخاذ شده و با توجه به آن بافت قالي صورت مي‌پذيرد.
چله شيرازي، شيرازه، كنارپيچ، لور
با اتمام اولين رج از بافت كناره بافنده با استفاده از خامه‌اي به رنگ كناره سه يا چهار تار انتهايي را به خامه‌اي به رنگ خامة مورد استفاده در طره گره زده و با دوران آن به دور تارها موجب پيدايششيرازه يا كنارپيچ مي‌شود.
كلاف خامه‌اي كه براي دوران به دور سه يا چهار تار شيرازه استفاده مي‌شود هميشه بصورت مستقل در كنار دار باقي مي‌ماند و بافنده پس از هر بار دوران آن بدور شيرازه با به كار بردن سليقه و رد كردن كلاف از بين نخهاي دوران يافته و كشيدن آن شيرازه را محكم كرده كلاف را براي استفادة دوباره در كنار دار باقي مي گذارد، با استفاده از بالا و پايين شدن هاف يا نيزه و رد كردن ارقج كلفت و نازك و يا پود زير و رو بخش شيرازه شده به متن فرش متصل مي‌شود. با اتمام يك رج بافنده گره‌ها را سركش مي‌كند. در اين عمل كه به آن سركشي، جلوكشي، پايين‌كشي مي‌گويند، بافنده براي قرارگيري و استحكام گره‌ها، سرپرزها را گرفته به طرف خود مي‌كشد تا گره‌ها در جاي خود محكم شود. در بافت فرشهاي بسيار نفيس اين كار بسيار با دقت انجام گرفته حتي در موقع لزوم با استفاده از ذره‌بين و با توجه به پشت فرش پايين‌كشي و هم‌رديفي گره‌ها كنترل مي‌شود. مقراض‌كاري در فرشهاي ظريف پس از پودگذاري و قبل از شروع به بافتن رج جديد بايد رج بافته شده را قيچي كرد. يعني خامه‌هاي اضافي آن را بريد. براي انجام اين عمل كه به مقراض‌كاري يا به طور خلاصه مقراض موسوم است، نخست به كمك يك شانة چوبي يا يك ابزار فلزي شانه مانند، رشته‌هاي خامه را شانه مي‌كنند تا همة پرزها در يك جهت قرار گرفته و عمل بريدن خامه‌ها يكنواخت و منظم انجام گيرد. آنگاه قيچي را در دست راست گرفته سطح آن را كاملاًبر روي قالي مي‌چسباند و با انگشت دست چپ كه در دو طرف سرتيغه‌اي قيچي قرار گرفته، در به هم آوردن لبه تيغه‌ها به دست راست كمك مي‌دهند. پس از هر چند بار قيچي زدن، يعني حدود بيست سي رج يكبار بدنة قيچي را بر روي قسمت بافته شده مي‌كشند تا خورده نخهاي اضافي بريزد و اگر پرز اضافي از دهانة قيچي گريخته و باقي مانده باشد قيچي شود. در پاره‌اي نقاط بافندگان در گره زدن و مقراض، ريشه‌ها را بلند قطع مي‌كنند و در نتيجه قاليهاي اين گونه مناطق پر پشم، سنگين و پرگوشت است و طرح آنها كاملاً پديدار نيست. عمل مقراض‌كاري اهميت مخصوصي داشته و انجام آن به طور صحيح بر مرغوبيت فرش مي‌افزايد و كار كمتري براي پرداخت ايجاب مي‌كند.
اگر اين عمل يكنواخت و هم‌سطح انجام نشود، در پاره‌اي موارد موجب ضايعات جبران‌ناپذيري خواهد شد. كوتاه كردن پرزها گرچه موجب پديدار شدن طرح قالي مي‌شود ليكن كوتاهي بيش از حد آنها نخ فرش را نمايان مي‌كند، حالتي كه به آن ذرتي‌شدن مي‌گويند.
قيچي‌كاري براي فرشهاي 60 تا 70 رج معمولاً هر 4 رج يا 5 رج و در فرشهاي 40 رج هر 15 تا 20 رج و در فرشهاي 30 رج پس از بافت هر 30 رج مقراض مي‌شود.
پايين‌كشي و دوخت يا گرداندن قالي
بعد از بافته شدن قسمتي از قالي بايد آن را پايين كشيد تا بافندگان بتوانند به بافت بقية قالي ادامه دهند. براي پايين كشيدن بايد به چله دوان يا نجار متخصص اين كار مراجعه كرد. در دارهاي «چرخان» نوع تبريزي قالي به دور تيرهاي افقي بالا و پايين (سردار و زيردار) مي‌چرخد و بدين سان قسمت بافته شده در پشت دار قرار مي‌گيرد. بعلت آساني گردش، قالي پس از بافت هر 30 الي 40 سانتيمتر پايين‌كشي مي‌شود. ممكن است اين عمل تا پنج بار براي بافت يك قاليچه تكرار شود كه البته صاحبنظران معتقدند اين به ضررر قالي بوده و انضباط چله‌ها را بهم مي‌زند و هر قدر هم وقت صرف شود كار مثل اول قرار نمي‌گيرد. پس هر قدر تعداد حركت قالي كمتر باشد سلامت فرش تضمين بيشتري دارد.
در دارهاي ثابت اينكار با باز كردن چله‌ها از سردار و شل كردن گروه‌ها انجام مي‌شود و قسمت بافته شده پس از آنكه به پشت دار رانده شد به زير پيچ يعني قسمت طناب‌پيچ شده زير دار دوخت مي‌شود. بدين ترتيب كه با تسمة چرمي و با استفاده از ميخهايي ريز 10 سانتيمتر مانده به آخرين رج بافته شده را به چوب زيردار ميخكوب مي‌كنند در چله‌هاي فارسي‌باف ذرع و نيم يك بار پايين‌كشي شده و دوخت مي‌خورد. در فرشهاي بزرگتر از قبيل 3×2 متر و 4×3 متر بيشتر از دو بار اين عمل انجام مي‌شود و بافنده موظف است تا آنجا كه دست لاي كار برود به بافت ادامه دهد زيرا بعلت نزديك شدن چله‌ها به يكديگر و بخصوص بعد از بافت ده سانتيمتر بالاتر از نيمة فرش اينكار بسيار مشكل خواهد بود.
پرداخت ماشيني
پس از اتمام قالي بايد آن را با ماشين پرداخت كرد تا عمل مقدماتي پرداخت روي دار تكميل شود و خواب متن قالي يكنواخت و صاف گردد. هر گاه خامه قالي به رنگهاي جوهري رنگين باشد، براي تثبيت رنگ و براق كردن آن، فرش را به كارگاه‌هاي شستشو برده، دواشور مي‌كنند. داركشي يا دستگاه‌بندي
قاليهاي معيوب و سركج‌دار را بعد از اينكه از دستگاه پايين آوردند، نخست اصلاح كرده و پس از برطرف ساختن سركجي، آنها را به بازار عرضه مي‌كنند. اين عمل را داركشي يا ميخ‌كشي مي‌نامند. طرز عمل به شرح زير است:
پس از آنكه جهت بدست آوردن اندازه حقيقي قالي و پناخت مقدار كجي و سمت كشش، قالي را نخ‌بندي نمودند، كناره‌هاي صاف قالي را ميخكوب نموده آنرا نم مي‌زنند، سپس تا اندازه‌اي كه پاره نشود آنرا در جهت برطرف نمودن سركجي مي‌كشند و آنگاه آنرا محكم مي‌كنند و در آفتاب قرار مي‌دهند تا خشك شود. سپس آنرا هر دفعه نم مي‌زنند تا پودها در جهت كشيده شده بايستد. چنانچه اندازه دلخواه تأمين شد كار تمام است والا آنرا مجدد در جهت اوليه كش مي‌دهند. اينكار ممكن است چندين بار و در طي چند روز انجام شود تا قالي در مكان اصلي و به اندازه دلخواه قرار گيرد. براي خشك كردن قالي گاه از كوره‌هاي هواي گرم نيز استفاده مي‌شود. ليكن تجربه نشان داده است كه نوع آفتابي آن بهتر و دوام آن بعد از رها كردن فرش در حالت عادي بيشتر است. به همين منظور در شهرهايي نظير كاشان كه آفتاب كافي دارند اينكار صحيح‌تر انجام مي‌پذيرد.
زنجيره
پس از اتمام بافت قالي، تارهاي انتهايي كه قدري فراتر از بخش گليم‌باف بريده شده‌اند، در دسته‌هاي چندتايي به طرق مختلف به يكديگر بسته مي‌شوند. اين عمل نه تنها باعث استحكام و جلوگيري از فروپاشي بخش گليم‌باف قالي است بلكه به زيبايي سر و ته دستبافت نيزمي‌افزايد