[چرو]

نقوش لری قالی ایلام



توضیح :
این مقاله در مجله‌ی تخصصی « نقش و فرش » به چاپ رسیدهاست.

مقدمه:این مقاله خلاصهای از طرح تحقیقاتی ، « شناسایی و ریشهیابی نقوش بومی فرش ایلام» است،که در حال اجرای فاز دوم تحقیق میدانی قرار دارد، از این رو برخی یافته های تحقیق به عنوان سند در این مقاله استفاده شده است.

ایلام استانی است ، با قدمت چند هزار ساله ،و قسمتی از عیلام باستان به مرکزیت شوش دانیال واقع در خوزستان است. اطلاعات تاریخی اهل فن و کارشناسان فرش کشور در باره استان ایلام بسیار اندک است، اینبیاطلاعی سبقه ای به درازای 200 سال دارد ، چون با روی کار آمدن خاندان قاجار، و دشمنی اینسلسله با خاندان لُرتبار زند، جفاهای فراوانی به این قوم دلاور رفت، که گوشه گوشه تاریخ گواه و مؤید این مطلب است، بعد از قاجار و با کنار رفتن غلامرضاخان فیلی آخرین والی لرستان پشتکوه (ایلام کنونی) این قوم، ارزش و اهمیت منطقه‌ای خود را ازدست داد ، از سویی دیگر سیاست‌ها تمرکز گرایانه دولت رضاخانی، و قتل و غارت مناطق لرنشین و اعدام خوانین لَُر، همه و همه دست به دست هم دادند ، تا چهره کنونی ایلام (لرستان پشتکوه) در طول سالیان به صورت محرومیتی عمیق جلوه کند! . این استان از نظرزبانی و قومی تنوع خاصی در اقلیم‌های مختلف خود دارد، که اهم آنها عبارتند از : 1- لری 2- لکی 3- کردی 4- عربی ، از آنجایی که همه اینان اعم از کُرد و لُر و لک، بهدست بافته‌های خود قالی لُری می گویند، تمام نقوش بومی استان را در زیر گروه نقوش لُری بررسی میکنیم،لذا بر آن شدیم، که با مراجعه به نمونه های یافته شده ویژگی‌های خاص این منطقه راشناسایی کنیم ، همانگونه که می‌دانیم ، در حال حاضر با رواج جا به جا بافی‌هایی که در سراسر کشور رخ داده است، قالی بافی سنتی رو به افول نهاده ، به طوری که در استان ایلام کارگاهی که نمونه های محلی را ببافد وجود ندارد، و اکثر بافندگان فعال استان با داشتن سفارش بافت طرح قم ، کاشان و نایین ، هویت بومی خویش را فراموش کرده‌اند.
جالب است بدانیم کیفیت قالی‌های طرح قم و کاشانِ که توسط بافندگان استان ایلام بافته شده، ازخود مناطق قم و کاشان بهتر است و حتی قیمت آنها نیز کمی بالاتر از نمونه‌های اصلی است! این در حالی است که نمونه طرح‌های لُری یافت شده، این تحقیق در نوع خودبی‌نظیر هستند، همه کارشناسان؛ فرش ایلام را به طرح‌های قم و کاشان می‌شناسند ، اماشاید کمتر کسی بداند، که این استان با توجه به قدمت دیرینه خود یکی از مراکز مهم قالی بافی غرب کشور بوده است ! در این استان هنوز بخشی از مردم با دامداری و زندگی کوچ روی زندگی می‌‌کنند، ودر آن همه نوع اقلیم اعم از کوهستان ، دشت ، کوهپایه‌ای وسرد سیر و گرمسیر و معتدل دیده می‌شود ، به تعبیر دیگر ایلام یک ایران کوچک است . زندگی کوچ روی نیاکان مردم این استان ، باعث شده است، که گاهی در میان نقوش بومی ردپای قالی‌های ، بختیاری و زنجان را در قالی ایلام ببینیم ، اما این تعداد بسیارکم‌اند ، شاید بتوان گفت ، بیش از 98 درصد نمونه‌های یافت شده متعلق به ساکنین بومی است، اما این نکته را باید اذعان نمود که قالی‌های این منطقه شباهت زیادی به قالی‌های ، شمال خوزستان ( اندیمشک و شوش و گتوند و دزفول و...) ، و لرستان دارد ،و این مسئله عجیبی نیست، چون همه مردم ساکن این مناطق اصالتا لُر تبار هستند ، هرچند در ایلام کنونی گاهاً گرایش قوم مدارنه به سمت فرهنگ کُردی هم وجود دارد، اماواقعیت این است که این استان حداقل به مدت 800 سال به گواه تاریخ جزو لرستان بزرگ بوده و از زمان حسینقلی خان ابو قداره تا زمان غلامرضاخان ابو قداره آخرین والی لرستان، این منطقه مرکز لرستان پشتکوه بوده است. و این خود مؤید این مطلب است، که چرا شمال خوزستان و ایلام و لرستان در بسیاری از سنت‌ها و آداب و رسوم شبیه به هم هستند. در این مقاله تمام موارد یاد شده به صورتی کاملا علمی وا کاوی شده است.
قوم لُرابتدا لازم است تعریفی از قوم لر داشته باشیم ، قوم لر یکی از اقوام اصیلایرانی تبار است که عمدتاً در مرکز، غرب و جنوب غربی ، سکونت دارند و به صورت پراکنده در نقاط دیگر نیز یافت می شوند، این قوم از نظر زبانی به سه شاخه اصلی تقسیم می شود که عبارتند از:
1-لُری لکی 2- لری بختیاری 3- لُری بالاگریوه ای یا خرم آبادی.بنا بر بررسی مؤلف و تماس با مناطق مختلف به طور قطع می توان گفت که لرها در 14 استان کشور به صورت متمرکز یا پراکنده زندگی می‌کنند ، که این استان‌ها عبارتند از: خوزستان - لرستان – چهارمحال و بختیاری – کهکیلویه و بویراحمد – بوشهر -همدان – ایلام – کرمانشاه – فارس – قزوین – مرکزی – اصفهان – تهران – خراسان. جالبتر این است، که بدانیم جمعیت لرهای ساکن خوزستان از خود لرستان بیشتر است، دو دلیل عمده این پراکندگی قومی عبارتند از: ، 1- سرکوب و تبعید لرها در دوره قاجار به خاطرانتقام از کریم خان زند توسط امرای قاجاریه.
2- اصلاحات ارضی رضاخانی و تبعید ویک جا نشین کردن عشایر لُر .این دو دلیل در طول سالیان دست به دست هم داده‌اند ،تا قوم لر را تضعیف کرده و امروزه این قوم چنان پراکنده شده‌اند ، که کم کم هویت وو قومیت آنها در خطر فراموشی است.
مشخصات کلی ، قالی لُری ایلام
الف - مشخصات فنی : 1- گره متقارن2- نیم لول3- چله کشی فارسی4- شیرازه همزمان5- ابعاد مختلف6- رجشمار بین 15 تا25.
ب- مشخصات ابزار : 1- قیچی معمولی2- کارد3- کرکیت4- قشو چوبی5- سوک .قلاب جدیداً وارد این منطقه شده است .
ج-مشخصات مربوط به مواد اولیه :
- جنس تارو پود : بیش از 90 درصد پنبه و 10 درصد پشم
جنس خامه : پشمد-مشخصات مربوط به رنگ بندی و رنگرزی :
-رنگ زمینه عمدتاً لاکی. رنگ حاشیه لچک و ترنج : مختلف
- رنگ نقش مایه ها: مختلف.رنگرزی معمولا سنتی جدیداً از رنگ شیمیایی هم استفاده می کنند.
مشخصات مربوط به طرح :
گروه طرح : طرح لُری با نام های معمول،سوار دار ، چنگ گوروه ، گو چنگی ، سینی ، شونه، گوشخواره ای، گل قطاری تعدادحاشیه : معمولا یک حاشیه با چند طُره