[چرو]

بختیاری (13).jpg

مقدمه

موزه ها به عنوان مظهر حفظ ميراث فرهنگي و محل آشنايي نسل جديد و پيشينه هر كشور، از اهميت بالايي در هر جامعه برخوردار هستند و شايد بتوان گفت موزه‌ها نشانه تمدن و پيشينه گذشته و مدنيت و فرهنگ جاري هر كشور باشند و با توجه به اهميت و نقش مهمي كه درارتقاء سطح فرهنگ جامعه دارند، امروزه موزه ها مؤسساتي فرهنگي‌اند كه رازگشاي تاريخ گذشته جوامع بوده و هويت كنوني آنها را بازتاب مي‌دهند.حفاظت موزه داران براي نگهداري اشياء و مرمت و نمايش آنها بسيار مهم تلقي مي‌شود و اينان ميراث معنوي و دستاورد گذشتگان را حفظ كرده و به سالم ماندن اين اشياء كمك مي‌نمايند. از زماني كه شيء به موزه وارد و به موزه داران سپرده مي‌شود. كار موزه داران با ثبت مشخصات شيء در دفاتر مخصوص و دادن شماره كد، اموالي، تهيه شناسنامه و در صورت نياز نظافت و آفت زدايي و مرمت اوليه آنها آغاز مي‌گردد. در موزه ها مجموعه‌هاي شامل اشياء منتخب براي نمايشگاه دائم يا موقت اند و به بهترين شكل در شرايط مناسبي كه آسيبي متوجه آنها نشود و در معرض ديد بازديدكنندگان قرار مي‌گيرد. دماي مناسب، نور، مكان نظيف و پاكيزه از شرايط مناسب آن مي‌باشد.

شرايط نگهداري و انبارداري بافته

بافته‌ها در طول تاريخ نقش كاربردي مهمي را در زندگي بشر برعهده داشته‌اند. همين امر موجب شده تا براساس موارد مختلف مصرف انواع گوناگوني از بافته‌ها با استفاده از تكنيكها و مواد اوليه متنوع به وجود آيند. با توجه به ماهيت بسيار حساس و آسيب پذيري بالاي بافته ها در برابر شرايط محيطي جزء آن دسته از آثاري قرار دارند كه نياز به حفاظت و نگهداري دقيق‌تري دارند.


شناخت بافته ها


بررسي و آزمايشات مقدماتي با يك ذره‌بين عادي يا ميكروسكوپ دو چشمي تهيه پيشينه‌اي از خصوصيات زير مي‌باشد:
ـ ماهيت الياف تار و پود پارچه ـ جهت تاب نخ‌ها S يا Z نوع بافت : موج‌دار جناغي منقش
ـ تعداد نخ‌هاي تار و پود ـ وجود گِرد بافتها ـ رنگها و تزيينات ديگر زري دوزي، رشته‌هاي فلزي
ـ وجود سوراخ هاي كوك يا دوخت و دوز
نظافت و شستشوي دستبافته‌ها
قبل از شستشوي با گرفتن تصوير مدركي مصور از وضعيت شيء و بعد لبه دوزي و دوختهاي ديگر از آسيبهاي جدي آن تا حدودي جلوگيري نماييم و بعد با جاروي برقي مخصوص گردوغبار را از روي آن پاك نماييم.شستشوي در هواي آزاد و در هنگام شستشوي جريان آب بايد تدريجي و ضعيف باشد و آب جهت شستشوي بايد سبك باشد. در صورت سختي آب را با مواد شيميايي از تركيبات فسفات كه به نام كال گون Calgon در بازار موجود است از بين برده شود.
عوامل آسيب در جريان فرآورده هاي مواد اوليه ساخت
1ـ عوامل آسيب مربوط به سوء نگهداري و پرورش عامل مولد الياف پروتئيني : مثل بيماريهاي خاص كرم ابريشم و گوسفندان كه باعث تأثير مخرب در طول، مقاومت، يكساني فاكتورهاي كيفيت الياف مي‌گردند.
2ـ عوامل آسيب مربوط به فرآيند پرورش الياف با منشاء گياهي عدم كنترل جريان كاشت و برداشت تأثيرات ناشي از مناطق جغرافيايي.
3ـ عوامل آسيب در جريان اعمال برداشت و آماده سازي الياف قبل از مرحله رنگرزي نيز از مراحل قابل توجه آسيب در جريان فرآوري مواد اوليه مي‌باشد.
آسيبهاي ناشي از روشهاي جداسازي الياف حيواني كه به صورت شيميايي، بيوشيميايي، هورموني و فيزيكي صورت مي‌پذيرد و همچنين آسيبهاي ناشي از برداشت پيله ابريشم، شستشوي الياف و فرآيندهاي مربوط به آن، گندزدايي و خشك كردن و آفتاب دهي الياف و جداسازي وآسيبهاي ناشي از روشهاي تفكيك.
4ـ عوامل آسيب در جريان رنگرزي و مواد مورد استفاده رنگ دهنده رنگينه‌ها.
5ـ عوامل آسيب در جريان انبارداري الياف قبل از مرحله بافت.
6ـ عوامل آسيب در جريان بافت قالي كه از نظر نوع تنوع از ساير عوامل بيشتر مي‌باشند.
7ـ عوامل آسيب بعد از بافت، آسيبهاي ناشي از برش قالي از سطح دار، پرداخت اشتباه و دواشور كردن.
8ـ عوامل مربوط به آسيبهاي ناشي از ضعف در جريان ارائه و نمايش آلودگيهاي جوي و آلاينده‌هاي معلق در فضاي ارائه آثار.
9ـ عوامل آسيب آفرين در جريان استفاده از قالي به عنوان زيرانداز كه شامل پاخوردگي‌ها، عدم رعايت خواب فرش، فشارهاي موضعي، تمييز كردن، سوختگي و مرطوب شدن.
10ـ عوامل آسيب در جريان حمل و نقل مثل نحوه چيدن.


بافت : از درگير شدن نخها توليد مي‌شود.آسيبهاي عمده به بافته‌ها

1ـ پارگي 2ـ فرسايش سطح بافته‌ها، آسيب حشرات، رنگ پريدگي روي بافته‌ها.
حمل و انبار داری:
1ـ جابجايي نادرست
2ـ روشهاي نامناسب نگهداري و انبارداري
3ـ روش نامناسب نمايش
4ـ تغييرات شيميايي در ساختار و ناشي از تماس با محيط


عوامب آسيب رسان به بافت در حین مصرف:

1ـ تابش مستقيم نور
2ـ كاهش يا افزايش بيش از حد دما
3ـ كاهش يا افزايش بيش از حد رطوبت
4ـ آلودگي‌هاي جوي
5ـ ميكرو ارگانيسم‌ها مانند قارچ و كپك 6ـ حشرات و حيوانات موذي
7ـ روشها و حالتهاي نامناسب نگهداري

چگونگي به حداقل رساندن رطوبت نسبي و درجه حرارت در حد معقول

1ـ بافته‌ها و قاليها را هنگام نمايش بايد روي پانلها كه روي آنها با پارچه درشت باف پنبه‌اي پوشانده شده به نمايش بگذاريم زيرا اين پوشش مقدار زيادي از رطوبت محيط را به خود جذب مي‌نمايد.
2ـ پوشاندن كف موزه يا موكت يا كفپوش پنبه‌اي موجب تبديل ميزان رطوبت در موزه مي‌گردد.
3ـ پنجره‌ها را كاملاً بسته نگهداريم.
4ـ در صورت بالا بردن ميزان رطوبت نسبي در موزه‌ها مي‌توان از سيليكاژل در پشت پانلها يا داخل ويترين‌ها استفاده نمود.
در بافت قالي كه از نخ پشم يا ابريشم استفاده مي‌شود، بنابراين با توجه به مواد به كار رفته در قالي و بافته‌ها جهت پيشگيري از خطرات احتمالي كه متوجه آنهاست روشهاي مختلف و نكات گوناگوني بايد رعايت شود.

چگونگي نمايش قالي


قالي كه از تار و پود و پرز تشكيل مي‌شود و پرز عبارت از گره‌هايي كه بر روي تارها زده مي‌شود و برحسب نوع بافت قالي داراي جهت خاصي مي‌باشد و مي‌بايد حتماً هنگام نمايش به خواب قالي توجه داشت و بايد خواب قالي از بالا به پايين باشد. براي اين كه فشار زياد به تار و پود قالي وارد نشود و بازدكننده ديد بهتري نسبت به قالي داشته باشد بهترين شكل نمايش قالي روي سكوهاي شيب دار با زاويه 30 درجه مي‌باشد. آسترگيري قاليهاي ظريف و فرسوده و استفاده از آن براي آويزان نمودن قالي راه حلي ديگر به شمار مي‌رود.


دما و رطوبت نسبي


دماي بالا باعث افزايش واكنشهاي شيميايي شده و بنابراين موجب سريع‌تر فرسودگي الياف و رنگينه‌ها مي‌شود. به همين دليل بافته‌ها نبايد در نزديك اشياء گرمازا و تماس مستقيم با گرما از قبيل بخاري، شوفاژ، نورهاي پنجره‌ها نگهداري شوند.براي نگهداري منسوجات، بهترين محيط فضايي است كه تاريك، سرد و داراي رطوبتي متعادل باشد و بهتر است كه از فضاهايي كه سقف آنها شيرواني و يا انواع زيرزمين كه بدون اتخاذ تدابير امنيتي است صرف نظر كرد.دماي پايين مناسب بافته‌ها است زيرا كه باعث مي‌شود فعاليت حشرات كمتر بوده و آسيب كمتري به بافته‌ها برسد محل استقرار كارمندان مي‌بايد خارج از محدوده انبار اصلي باشد. دماي مخزن بهتر است در زمستان بين 5/15 ـ 20 درجه سانتي‌گراد و در تابستان بين 20 الي 22 درجه سانتي‌گراد باشد.


مواد آلوده كننده هوا


دي اكسيد گوگرد، ذرات آهن، ذرات گوگرد و انواع سولفورها از جمله آلودگيهاي هواي اطراف مي‌باشد كه تأثير بسيار مخربي در اضمحلال تدريجي الياف فرش دارند و زيان‌بارترين آلودگي موجود در هوا براي فرش دستباف سولفورها هستند، زيرا باعث سستي و بي‌دوامي الياف مي‌باشند. سولفورها با بخار آب تشكيل اسيد سولفوريك مي‌دهند. با رعايت امور بهداشتي و پيشگيري لازم بايد از ورود هواي آلوده، به مكانهاي كه فرش‌ها قرار دارند جلوگيري كرد استفاده از سيستم‌هاي تهويه و تصفيه هوا مهمترين وسايل مورد استفاده در اين مورد است.
نگه داري و انبارداري اصولي موزه فرش توسط كارشناسان مي‌تواند از وارد شدن هرگونه آسيب و لطمه به فرش جلوگيري كند، از طرف ديگر حمل و نقل صحيح و بسته‌بندي دقيق فرشها در هنگام جابجايي مي‌تواند باعث سلامتي و طول عمر بيشتر فرش شود. رطوبت مهمترين و اصلي‌ترين عامل رشد موجودات ذره‌بيني به ويژه انواع قارچ‌ها و كپك‌ها و دستبافته‌ها تركيبي است از سه نوع ليف گياهي و حيواني 1ـ پشم 2ـ ابريشم 3ـ پنبه و هر سه ماده مذكور در برابر رطوبت بسيار حساس و آسيب پذير هستند.رطوبت زياد باعث رشد قارچها و در مقابل كاهش پيش از حد رطوبت آن موجب شكنندگي الياف طبيعي مي‌گردد و مي‌بايد از نوسانات شديد رطوبت در محل نگهداري دستافته‌ها جلوگيري نمود.دستبافته‌ها موجود در خزانه نبايد منسوجات تا شده قرار بگيرند



2ـ طبقه بندي ترمه زري بافي
3ـ آسيب شناسي
4ـ پارچه هاي با الياف سلولزي آسيب بيشتري مي‌بينند
5ـ شناسايي انواع پارچه و مواد و مصالح به كار رفته در آن.
6ـ مستند سازي.
7ـ شناسايي رنگهاي به كار رفته در آن.
8ـ نوع آهار روي پارچه.
9ـ تست
PH 10ـ شستشوي با آب سبك
11ـ دستافته هايي كه ارزش تاريخي و باستاني دارند.
12ـ ارزش هنري و زيباشناسي دارند.


روش اول را بايد فقط حفاظت كرد تا از جلوگيري از روند پوسيدگي آن شود زيرا نشان دهنده تكنولوژي بافت آن مي‌باشد.


روش دوم قابل مرمت مي‌باشد.


خسارتهاي ناشي از نور


انرژي نور متناسب با طول موج آن است و انرژي‌هاي بالا در طول موجهاي پايين توليد مي‌شوند و در طول موجهاي كوتاهتر از 500 نانو متر انرژي به اندازه‌اي است كه به خيلي از تركيبات آلي موجود در پارچه چرم و مواد مشابه آسيب مي‌رساند. اشعه ماوراء بنفش كمتر از 300 نانومتر خيلي به ندرت در موزه‌ها ديده مي‌شوند زيرا چنين تشعشعاتي اگر در نور خورشيد باشند توسط آتمسفر زمين و اگر به صورت نور مصنوعي باشند توسط حباب شيشه‌اي لامپ جذب مي‌شوند پس واضح است كه به طور كلي نورهاي با طول موج 300 تا 500 نانومتر بر اشياء و مواد الي اثر مي‌كنند. نور خورشيد به صورت مستقيم يا غيرمستقيم داراي بيشترين مقدار از اشعه ماوراء بنفش است. لامپهاي غير تشعشعي كه به لامپهاي تنگستن معروفند چندان اشعه ماوراء بنفش ندارند بنابراين از نظر نگهداري اشياء بهترين منبع نور به شمار مي‌روند و چون نوعي منبع گرما هستند گاهي باعث بروز مشكلاتي در موزه ها مي‌شوند.

عوامل آسيب قاليهاي موزه اي يا قاليهاي حساس


الف ـ دما و رطوبت:


اكثر اشياء موزه‌اي از مواد حساس در برابر رطوبت ساخته شده‌اند كه از نظر فيزيكي و رطوبت نسبي PH تغييراتي در آن پيدا مي‌شود. اگر بافته‌ ساختماني حجيم باشد يا بخشي از آن تركيبي ساكن داشته باشد ممكن است به آن لطمه وارد شود يا تاب بردارد يا ترك بخورد. حساس‌ترين مواد از اين لحاظ اشياء داراي سلولز يا داراي منشاء حيواني و پروتئيني است. نمونه‌هاي اينگونه اشياء عبارتند از نقاشي روي بوم، بافته ها مواد آلي داراي الياف حتي استخوان، شاخ و عاج، حفظ، رطوبت نسبي در سطح مناسب در تثبيت حجم اينگونه اشياء و امكانپذير ساختن حمل و نقل بي‌خطر آنها ضروري است. رطوبت نسبي زياد موجب رشد قارچها و كاهش شديد آن موجب شكنندگي اشياء مي‌شود و نوسانهاي شديد رطوبت نسبي موجب تغيير شكل خواهد شد.


ب: كپكها و موجودات ذره بيني ج: عوامل تخريب بيولوژيك، حشرات


عوامل مؤثر در تنظيم نور ويترينها



1ـ شدت تابش
2ـ مدت نور ديدن
3ـ ويژگي طيف نوري
4ـ جنس ماده‌اي كه نور مي‌بيند


اثر قارچ و حشرات

براي جلوگيري از حمله حشرات به پارچه‌ها سه روش معمول است:


اولين روش مجزا كردن پارچه است يعني به نحوي پارچه را بسته بندي نموده كه حشرات نتوانند با آن تماس حاصل نمايند.


دومين روش استفاده از مواد حشره‌كش.


سومين روش به كار بردن مواد ضد حشره‌اي است كه يا به دليل ناخوشايند بودن آنها براي حشرات و يا به دليل سمي بودن حفاظت پارچه را تضمين مي‌نمايند كه در اين روش محلول حشره‌كش را در الياف تثبيت مي‌كنند تا براي هميشه محفوظ بماند.


اثر قارچ و حشرات


پارچه ها نيز مانند ساير مواد آلي در برابر حمله كپك‌ها حساس‌اند اما چنانچه اين آثار تميز بوده و هواي محيط نيز به اندازه كافي خشك باشد. احتمال بروز اين گونه آسيبها از بين خواهد رفت در صورتي كه كپك بر روي شيء پارچه‌اي ديده شود با هوا دادن مي‌توان رويش آن را قطع كرد و كپك روي سطح را به نرمي تمييز كرد. اگر ميزان رشد كپكها روي سطح زياد باشد مي‌توان پارچه را بخار تيمول ضد عفوني كرد اما در صورتيكه امكان شستشوي پارچه با روش خيساندن وجود داشته باشد مي‌توان از ضد عفوني كردن آن صرف نظر نمود.چنانچه پارچه‌ها از آب آسيب ديده باشند در اينگونه شرايط مؤثرترين كمك اوليه اين است كه پارچه‌ها را در معرض جريان هواي گرم و خشك قرار داده شود يا از سشوار برقي استفاده نمود. پهن كردن، گردگيري، هوادهي، آفتاب دهي پارچه‌ها و همچنين جهت بررسي و معاينه از هجوم حشرات مي‌باشد.

به طور كلي براي جلوگيري از حمله حشرات به پارچه‌ها سه روش معمول است:


1ـ مجزا كردن پارچه
2ـ استفاده از مواد حشره‌كش
3ـ به كار بردن مواد ضد حشره‌اي

حشره‌زدايي محوطه انبار

براي استفاده انبار مي‌بايد تمام گنجه‌ها، كشوها، قفسه‌ها و ديوارها محلول حشره‌كش زده شود. علاوه بر اين مي‌توان از حشره‌كش به صورت پودر مثل د.د.ت يا پيرترم روي قفسه‌ها باشيد.و حشره‌كش‌هايي مثل پارادي كلروبنزن كه به صورت بخار مورد استفاده قرار مي‌گيرند بايد هميشه در انبار باشند. گلوله‌ها و تكه‌هاي نفتالين هم دافع حشرات هستند. استفاده از حشره‌كش‌ها موثرترين روش حفاظت دستبافته‌ها مي‌باشد كه در معرض حمله حشرات قرار گرفته‌اند. علاوه بر نفتالين، پارادي كلروبنزن براي محفاظت مفيد است. براي سوسك قالي استفاده از DIELDERIN دي آلدرين توصيه مي‌شود، سموم ديگر مثل توكس SHELTOX است و سم ايولان EULANS از سموم مؤثر است و با آب مورد استفاده قرار مي‌گيرد.Mysloxlse از حشره كش مؤثر و به عنوان مايع بيدكش به كار مي‌رود.


مقابله با حشرات به وسيله مواد شيميايي

حشره‌كش مناسب براي موزه‌ها بايد داراي ويژگيهاي زير باشد:
1ـ خود دارو يا حلال آن، اثر رنگ روي اشياء به جا نگذارد.
2ـ هيچ ضرري براي خصوصيات شيميايي و دوام اشياء نداشته باشد.
3ـ مسموم كننده و محرك نباشد.


استفاده از حشره‌كش‌ها براي حفظ اشياء موزه‌اي به دو طريق است:

1ـ به صورت بخار 2ـ به صورت محلول
استفاده از حشره‌كش‌ها به صورت بخار
بعضي از مواد شيميايي در درجه حرارت متوسط بخار شده و گازهايي توليد مي‌كنند كه نابوكننده حشرات‌اند. به عنوان مثال مي‌توان از پارادي كلروبنزن، دي سولفيد كربن، تتراكلرايد كربن و ميتل پروميد نام برد. اگر اشيائي را كه حشرات به آن حمله كرده‌اند مدتي در فضايي كه بخار حشره‌كش در آنجا پراكنده است قرار دهيم تمام حشرات نابود مي‌شوند بنابراين اين روش بسيار مؤثر است و روشي سريع و بي‌خطر براي اشياء است.
وجود يك اتاق بخور در موزه‌ها كامل و بزرگ لازم و ضروري است اتاق بخور اتاق بي‌منفذي است كه اشياء در آنجا روي قفسه‌ها يا چرخهاي مخصوص قرار مي‌گيرند و سپس گاز از بيرون وارد اتاق شده يا حشره‌كش به صورت جامد يا مايع با ظرف و در اتاق گذاشته مي‌شود. اشكال به روش بخور اين است اگرچه سريع صورت مي‌گيرد اما اثري پايدار ندارد.


حشره‌كش به صورت مایع

جهت استفاده از حشره‌كش مايع اول مي‌بايد اطمينان حاصل شود كه حلال آن به شيء موزه‌اي آسيبي وارد نمي‌كند از حشره‌كش محلول مي‌توان به صورت اسپري يا به وسيله برس استفاده كرد. در مورد اشياء چوبي مي‌توان محلول حشره‌كش را با سرنگ به سوراخي كه حشره در آن ايجاد كرده تزريق كرد. حشره‌كش‌هاي محلول را نبايد در مورد نسخه‌هاي خطي، تابلوهاي نقاشي و پارچه به كار برد زيرا ممكن است لكه‌هايي باقي گذارد.حشره‌كش‌هاي مايعي كه د.د.ت، كمكسين، كلرايد مركوريك، پنتاكلروفنل و نمكهاي سديم در آنها وجود دارد براي از بين بردن حشرات بسيار مناسب‌اند.