09-22-2013
|
 |
مدیر تاریخ و بخش فرهنگ و ادب کردی   |
|
تاریخ عضویت: Aug 2009
محل سکونت: مهاباد
نوشته ها: 19,499
سپاسها: : 3,172
3,713 سپاس در 2,008 نوشته ایشان در یکماه اخیر
|
|
قه‌ڵای دمدم (تۆڵه‌ی بێ تاوانی!)
قه‌ڵای دمدم
(تۆڵه‌ی بێ تاوانی!)
(1)
سه‌رچاوه‌كانی مێژوو به درێژی باسی ئه‌و رووداوه گرنگه‌ی ساڵی (1608)ی له دایكبوونیان كردووه .له رووی گێڕانه‌وه‌ی مێژووییه‌وه به ئاسانی ده‌توانین له سه‌رچاوه فارسی و كوردییه‌كاندا بۆ راستی ئه‌م بوێری وبه كۆمه‌ڵ شه‌هیدبوونه‌ی كوردانی سه‌رشۆڕنه‌كه‌ری قه‌ڵای دمدم بگه‌ڕێین.
قاره‌مانانی قه‌ڵای دمدم به سه‌ركرده‌یی (خانی له‌پ زێڕ) تا دوا هه‌ناسه و دوا دڵۆپی خوێن له گه‌ڵ داگیركه‌ر دا شه‌ڕیان كرد و به كۆمه‌ڵ مردنیان له سه‌رشۆڕكردن به باشتر زانی .
ئه‌م تابڵۆ بێ وێنه‌یه له ئه‌ده‌بیاتی كوردیدا زۆر به به‌ربڵاوی ره‌نگی داوه‌ته‌وه . ئه‌گه‌ر هه‌ندێ له داستانه‌كانی تر له داستانی فۆلكلۆره‌وه بۆ داستانی نووسراو و هه‌ڵبه‌ست گۆڕابن ، ئه‌وا داستانی قه‌ڵای دمدم له رووداوی مێژووییه‌وه بووه به داستانی فۆلكلۆر و له داستانی فۆلكلۆریشه‌وه بووه به چیرۆكی سه‌ر شانۆ و رۆمانی نوێ .
له سه‌ره‌تای سه‌ده‌ی حه‌ڤده‌هه‌مه‌وه تا ئه‌مڕۆ ئازایه‌تی جه‌نگاوه‌رانی قه‌ڵای دمدم له سه‌ر زار و زمانی گۆرانی بێژ و به‌یت بێژانی كورده و له هه‌موو ناوچه‌كانی كوردستاندا به هه‌موو زاراوه‌كانی كوردی ده‌گێڕدرێته‌وه .
ئه‌و رووداوه تراژیدیایه‌ی قه‌ڵای دمدمی لێكه‌وتۆته‌وه ، ئه‌وه‌ندی بڵێی تاڵ و دڵڕووشێن و برینێكی به‌رین و قووڵه ، هه‌ندێكی بڵاو كراوه‌ته‌وه و به‌شێكی زۆری تا ئێستاش له ده‌روازه‌ی گه‌روه‌كاندا له به‌ر زۆر بۆیان ! هه‌ر وا به شاراوه‌یی ماوه‌ته‌وه . رۆژهه‌ڵاتناسه‌كان گه‌لێك له ئێمه زیاتر بایه‌خیان به كاره‌سات و رووداوی قه‌ڵای دمدم داوه و وه‌ریشیانگێڕاوه‌ته‌وه سه‌ر زمانی خۆیان .
زانای كوردزمانی رووسیایی (ئۆردیخانی جه‌لیل) چه‌ند بابه‌تێكی گرنگی به‌رگوێ كه‌وتووی له كاره‌ساتی داستانی دمدم وه‌رگێڕاوه‌ته‌وه سه‌ر زمانی رووسی و له گه‌ڵ پێشه‌كێكی به پێزدا له ساڵی (1967)ی زاییندا بڵاوی كردۆته‌وه .
ئه‌سكه‌نده‌ر به‌گی توركمان – نووسه‌ر و میرزای ده‌رباری شاعه‌بباسی سه‌فه‌وی ،كه بۆ خۆی شاهیدی ئه‌و له‌شكركێشییه و گرتنی قه‌ڵای دمدم بووه ، له لاپه‌ڕه‌كانی (817-807)ی كتێبی (عاله‌م ئارای عه‌بباسی) دا ، به پێچه‌وانه‌ی هه‌ندێ له مێژوونووسه چه‌واشه‌كاره‌كان ، مێژوو بۆ پێخۆشبوون و به‌ردڵكه‌وتنی كه‌س و بوغزاندنی كه‌س ناشێوێنێت و راستییه‌كان وه‌كوو خۆی ده‌گێڕێته‌وه . به راشكاوی له ده‌ورانی ره‌شی سه‌ره‌ڕۆیی كوشت و كوشتاری پاشایه‌كی وه‌كوو شاعه‌بباسی زۆردار و پیاوه‌تی ئه‌میرخان و ئازایه‌تی كوردان ده‌دوێت و بێ په‌رده دوژمنایه‌تی ئه‌و شایه له گه‌ڵ كوردان ئاشكرا ده‌كات كه چۆن به خوێنی سه‌ریان تینوو بووه و ده‌ڵێ :
- ((له نێو كورداندا باوه ده‌ڵێن : له پێش ئیسلامدا، له سه‌رده‌می ساسانیه‌كان هه‌ر له‌و شوێنه قه‌ڵایه‌ك هه‌بووه كه پێی گوتراوه ، قه‌ڵای دمدم . ئه‌و قه‌ڵایه له شه‌ڕێكی مه‌زندا گیراوه و خاپوور كراوه .
قه‌ڵای دمدم له سه‌ر دوندی كێوێكی یه‌كجار به‌رز دروست كراوه ، كه پارچه به‌ردێكی درێژی ته‌سكی باریكه ، چه‌شنی پشتی گا . لای باكوور و باشووری قه‌ڵاكه ، دوو دۆڵی زۆر قووڵ هه‌یه كه كه‌س ناتوانێ پێیان هه‌ڵگه‌ڕێ ، هه‌ر بۆیه ئه‌م دوو به‌ره‌ی قه‌ڵاكه پێویستی به دیوار و شووره نییه .
له لای رۆژهه‌ڵاته‌وه پاڵی وه به‌رزایی چیا داوه و شووره‌یه‌كی زۆر ته‌واوی بۆكێشراوه و بورجی بڵندی هه‌ن و ده‌رگایه‌كی هه‌یه .
لای رۆژاوا كه له گۆڕایی نزیكتره ، شووره‌یه‌كی یه‌كجار قایمی هه‌یه و ده‌رگایه‌كی به‌ره‌و باشوور ده‌كرێته‌وه . له ده‌روازه‌كه‌وه بۆ عه‌رز، رێگایه‌ك به نێو به‌رداندا هه‌یه كه هێنده باریك و ته‌نگه‌به‌ره ،سواركارێكی به زه‌حمه‌ت تێوه ده‌چێت...
ئاوی قه‌ڵا له ئه‌ستێره‌یه‌كی گه‌وره دا ئه‌نبار ده‌كرێت ، كه به هۆی به‌فر و بارانی ساڵ ئاوه‌كه‌ی دابین ده‌كه‌ن . به‌ڵام له لای باكووره‌وه ، له نێو گڵیدا ، نیزیكی قه‌ڵا ، كانیه‌ك هه‌یه ئاوه‌كه‌ی زۆر كه‌مه ، ئه‌میرخان جۆگه‌ی بۆ كێشاوه و رێی بۆ كردووه‌ته‌وه و خستوویه‌ته سه‌ر ئه‌ستێره‌كه . ئاوی ئه‌و كانیه له ئێواره‌وه تا به‌یانی ئه‌ستێره‌كه پڕ ده‌كات ، به‌ڵام هه‌ر به‌شی رۆژێكی قه‌ڵانشینان ده‌بێت ...
ئه‌م قه‌ڵایه له پێنج قه‌ڵا پێكهاتووه ، یه‌كیان ئه‌سڵی قه‌ڵاكه‌یه ، دووهه‌میان قه‌ڵای خواره‌وه ، یه‌ك (سوڵق) و یه‌ك (بوزڵق) و ئه‌وی دیكه‌یان بورجی گه‌وره‌ی ده‌ره‌وه‌ی ده‌رگای رۆژهه‌ڵاته ، كه له پێشدا باسمان كرد . هه‌ر پێنجیان ئه‌وه‌نده به‌رز و قایمن ، كه په‌یكی تیژڕۆی بیر و مێرووله‌ی خه‌یاڵ رێیان تێ نابات و وێیان هه‌ڵناگه‌ڕێت ...
كاتێك خاوه‌ن شكۆ (ئیعتمادولده‌وله) وه‌زیری شاعه‌بباس له گه‌ڵ ئه‌میره‌كان بڕیاری گرتنی قه‌ڵا ده‌ده‌ن ، خه‌یمه و باره‌گای شه‌ڕی له ده‌وره ده‌خه‌ن . ده‌سبه‌جێش پێنج سه‌د تفه‌نگچی له له‌شكری تایبه‌تی خاوه‌ن شكۆ شاعه‌بباس به سه‌ركردایه‌تی سه‌فه‌رقولی به‌گی یوزباشی و قۆڕچییه‌كانی ، ده‌گه‌نه جێ . گه‌نجعه‌لی خانیش ، كه له ته‌ورێز بوو ، به له‌شكرێكی په‌رداخه‌وه به هیمدادیانه‌وه دێت .
به‌ره‌كانی شه‌ڕ به‌م چه‌شنه له دژی ئه‌میرخان دابه‌ش كران :
حه‌سه‌نخان و ئه‌میرخانی هاوڕێی و تفه‌نگچیه‌كانی ئیسفه‌هانی كه میرفه‌تاح سه‌ركرده‌یان بوو ، بۆ به‌ری رۆژهه‌ڵات دانران و به‌ری رۆژاواش به پیربوداقخان ئه‌سپێردرا . مراد سوڵتانی چینی و خه‌لیل سوڵتان و محه‌ممه‌د ته‌قی به‌گ ، له به‌رامبه‌ر قه‌ڵایچه‌ی بوزڵق راگیران و پاراستنی ده‌روازه‌ی ئه‌ولا به گه‌نجعه‌لیخان ئه‌سپێردرا . تفه‌نگچیانی مازنده‌رانی ده‌گه‌ڵ سه‌فه‌رقولی به‌گ و قۆڕچی چگنی بۆ به‌ری باكووری قه‌ڵا دیاری كران . به‌رخورداربه‌گی ئه‌نیس و تۆپچییه‌كانی ، به دوو تۆپی گه‌وره و یه‌كی بالیمزه‌وه دامه‌زران.قه‌بان سوڵتان بیگدلی به سه‌ركرده‌ی تۆپخانه دانرا .
سه‌ره‌تا تۆپێكی بچووكیان له ده‌ریای ره‌شه‌وه به كه‌شتی هێنا و له سه‌نگه‌ری حه‌سه‌نخان دابه‌سترا ...
جه‌لالییه‌كان به سه‌ر به‌شه‌كانی له‌شكر دا دابه‌ش كران . پێنج هه‌زار توومه‌ن زێڕی شا عه‌بباس كه بۆ باربووی جه‌لالییه‌كان هێنرابوو ، به سه‌ریاندا دابه‌ش كرا . بۆ هه‌ر هۆزێكیان جێ هه‌وارێك له پێش چاو گیرا ...
له به‌ر وشكه‌ساڵی و كه‌م بارانی ، ئاوی ئه‌ستێره‌كه‌ی قه‌ڵا زۆری له كه‌می دابوو ، ئه‌وه‌ی مابووش بۆنی گرتبوو و بۆ خواردنه‌وه نه‌ده‌بوو . قه‌ڵانشینه‌كان له به‌ر كه‌م ئاوی سه‌خڵه‌ت ببوون و وه‌ك ماسی نێو تۆڕ ، هه‌ڵبه‌ز هه‌ڵبه‌زیان بوو . له گه‌ڵ ئه‌وه‌شدا ئازایانه شه‌ڕیان ده‌كرد .
كورده‌كان له به‌ری به‌یانییه‌وه ده‌ڕژانه سه‌نگه‌ره‌وه و شه‌ڕی باشیان ده‌كرد . ده‌م به ده‌م هاڕه‌ی تیژپه‌ڕی تیری ئه‌وان په‌یامی ئه‌جه‌لی به گوێی غازییه‌كاندا ده‌چرپاند .
له سه‌نگه‌ری حه‌سه‌نخانه‌وه ئه‌و تۆپه‌ی به‌ره‌و بورجه‌كه دامه‌زرابوو ، پاش بیست رۆژ ، بگره مانگێك تۆپ باران ، چڕژێكی له بورجه‌كه كردبوو ، به‌ڵام هێشتا وا نه‌بوو كه‌س پێیدا وه‌سه‌ر بكه‌وێت .
به‌رده‌وام له هه‌واڕا به تۆپ و تفه‌نگ ، له ئه‌رزه‌وه به نێزه و شمشێر و گورز و خه‌نجه‌ر و تیر و كه‌وان و تووره‌كه و سه‌وه‌ته رێژكردنی سه‌نگه‌ران ، له ژێر ئه‌رزه‌وه به بودڕ و خه‌نده‌ك لێدان ، هێرش ده‌كرایه سه‌ر قه‌ڵا .
كورده‌كان زۆر هه‌راسان ببوون . كه شه‌و راده‌شكا ، لاوی ئازا و ته‌یار و په‌رداخ و چه‌كدار ده‌هاتنه ده‌رێ و له ده‌وره‌ی سوڵق ، شه‌ڕ ده‌س پێده‌كرا و ئازایه‌تیان ده‌نواند .له‌م لایه‌شه‌وه مه‌شخه‌ڵ هه‌ڵده‌گیرسان و له به‌ر رووناكایی مه‌شخه‌ڵان ، تفه‌نگچییه‌كان به‌ربه‌ره‌كانیان ده‌كرد . هه‌موو شه‌وێ ژماره‌یه‌ك له هه‌ر دوو لایان ده‌كوژران و بریندار ده‌كران ...)
دوای گه‌لێك فرت و فێڵی نامرۆڤایه‌تیانه ، كه هه‌ر هیچیان پێ له گه‌ڵ قه‌ڵا و قه‌ڵانشینانی ناكرێت ، له رێگایه‌كی تره‌وه بۆی ده‌چن و به پێی پیلانێكی له پێشدا دارێژراو داوای وتووێژ له گه‌ڵ خان ده‌كه‌ن و لێی ده‌گێڕنه‌وه میوانیان بێت و به رواڵه‌ت پێك بێنه‌وه . با بزانین ئه‌سكه‌نده‌ر به‌گ ئه‌و باسه‌مان چۆن بۆ ده‌گێڕێته‌وه :
- (( خان ئه‌بداڵی موكریانی ناردرایه قۆناغی ئه‌لیاس خه‌لیفه ، كه له‌و كاته دا ئه‌لیاس خه‌لیفه خۆی له سه‌نگه‌ر دابوو . كاتێك هاته‌وه ، دیتی خان ئه‌بداڵ به خۆی و هاواڵه‌كانییه‌وه به چه‌كه‌وه دانیشتوون ، ئه‌لیاس خۆی له خزمه‌تكاره‌كانی تووڕه كرد ، كه بۆچی چه‌ك و به‌رگی شه‌ڕتان له براده‌ران وه‌رنه‌گرتووه كه سووك و ئاسووده دابنیشن . ئه‌وسا فه‌رمانی ده‌ركرد كه چه‌ك و به‌رگی شه‌ڕیان لێ وه‌ربگرن .
خان ئه‌بداڵ و هاواله‌كانی وه‌كوو پیلانێك هه‌ست به‌و هه‌ڵوێسته ده‌كه‌ن و ده‌سبه‌جێ له جێی خۆیان راده‌په‌ڕن و شیران هه‌ڵده‌كێشن ، ئه‌لیاس خه‌لیفه ده‌كوژن و چه‌ند كه‌س له خزم و پیاوه‌كانیشی له نێو خێوه‌تدا بریندار ده‌كه‌ن . غازیه‌كانی قه‌راداغلوو به مه ده‌زانن و به شیری رووته‌وه له خێوه‌ت وه‌ژوور ده‌كه‌ون ، خان ئه‌بداڵ و هاوڕێكانی له‌ت و په‌ت ده‌كه‌ن .
ئه‌وجار قزڵباشی غه‌زاكه‌ر ڕۆ بوونه شیران و ده‌سه‌ر كه‌سه‌وه نه‌چوون . له‌شكری تووڕه ، وای ده‌ست به كوشتار كرد ، كه ئه‌و كه‌سانه‌ی شه‌ش مانگ له وه‌ی پێشیش هاتبوونه ده‌ر ، ده‌رباز نه‌بوون . ته‌ڕ و وشك پێكه‌وه سووتا . ئه‌وانه‌ی له قه‌ڵاش مابوونه‌وه ئاسه‌واریان لێ نه‌هێشتن ... ))
__________________
شاره که م , به ندی دلم , ئه ی باغی مه ن
ره وره وه ی ساوایه تیم , سابلاغی مه ن
دل به هیوات لیده دا , لانکی دلی
تو له وه رزی یادی مه ن دا , سه رچلی
خالید حسامی( هیدی )
|
|
جای تبلیغات شما اینجا خالیست با ما تماس بگیرید
|
|