09-22-2013
|
 |
مدیر تاریخ و بخش فرهنگ و ادب کردی   |
|
تاریخ عضویت: Aug 2009
محل سکونت: مهاباد
نوشته ها: 19,499
سپاسها: : 3,172
3,713 سپاس در 2,008 نوشته ایشان در یکماه اخیر
|
|
رابردوویه‌كی شه‌مزاو
رابردوویه‌كی شه‌مزاو
وردبوونه‌وه‌یه‌ك له زمان و پێناسی كورد له كرماشان
زمانی كوردی مێژوویه‌كی چه‌ند هه‌زار ساڵه‌ی هه‌یه و ته‌نانه‌ت له كه‌تیبه‌كانی ((بێستوون)) و ((تاقی بووستان)) یش كۆنتره . په‌ڕتووكی ئاوێستا كه یه‌كێ له گرنگترین به‌ڵگه نووسراوه‌كانی وڵاتی ئێرانه ، به پێی وته و نووسراوی زۆربه‌ی هۆزان و كارناسان به هه‌ورامی (گۆرانی) نووسراوه ، یان لانی كه‌م له ناو زمان و زاراوه‌كانی ئێستای ئاریاییدا له هه‌ورامی نزیكتره . زمانی كوردی یه‌كێ له زمانه سه‌ربه‌خۆ و ریشه‌داره‌كانی هیند و ئاریایی (هیند و ئێرانی)یه . هه‌ر وه‌ك ((مینورسكی)) و ((سه‌رسیدنی ئیسمیت)) زمانی كوردییان به زمانێكی سه‌ربه‌خۆ و جیا له هه‌ر زمانێكی تر ژماردووه و به دایكی زمانه‌كانی تری ئێرانی وه‌ك فارسی و... ناو بردووه . دره‌ختی زمانی كوردی لك و پۆیه‌كی زۆری لێده‌بێته‌وه . بۆ نموونه ((میرشه‌ره‌ف خانی بدلیسی )) زمانی كوردی به چوار لكی سه‌ره‌كی ((كرمانج ، گۆران ، لوڕ و كه‌لهوڕ)) دابه‌ش كردووه و مینورسكی زمانی كوردی به سی لكی ئه‌رده‌ڵانی باشوور ، كه‌لهوڕی رۆژهه‌ڵات ، سۆرانی و موكریانی باكوور (كرمانجی) دابه‌ش كردووه . به‌ڵام ئه‌مڕۆكه له شیاوترین شێوه‌ی دابه‌شبووندا زمانی كوردی به سه‌ر چوار زاراوه و زیاتر له ده‌یان شێوه‌زار، به شێوه‌ی خواره‌وه دابه‌ش ده‌بێت :
1- كرمانجی باكوور كه كورده‌كانی توركیه ، بادینانی عێڕاق و به‌شێك له ئازه‌ربایجانی رۆژاوا و خوڕاسان و... قسه‌ی پێده‌كه‌ن .
2- كرمانجی ناوه‌ندی یا سۆرانی كه كورده‌كانی سلێمانیه ، هه‌ولێر ، موكریان و ئه‌رده‌ڵانی پێی ده‌دوێن .
3- كرمانجی باشوور كه خه‌ڵكی كه‌لهوڕ ، له‌ك ، لوڕ ، فه‌یلی و به‌ختیاری به‌و شێوه زاره قسه ده‌كه‌ن .
4- گۆرانی كه هه‌ورامی ، زازایی و ... بن لكه‌كانی ئه‌و شێوه زاره‌ن .
كرماشان ، زمان و پێناسی كورد
واژه‌ی كرماشان كه له وشه‌ی كرمانج وه‌رگیراوه به واتای گجه و وه‌رزێر دێت و كرماشان كۆی كرماجان / وه‌رزێرانه و هیچ پێوه‌ندی به‌و ناوه هه‌ڵبه‌ستراوه‌وه نییه كه ده‌ڵێ ((به‌هرام)) شای كرمان ، كاتێك بووه به فه‌رمانڕه‌وای كرماشان ، به بۆنه‌ی فه‌رمانڕه‌وایی و شایه‌تی خۆیه‌وه ناوی ئه‌و شوێنه‌ی ((كرمان + شا)) كه ناسناوی خۆی بووه داناوه ، ئه‌وه هه‌ڵه‌یه‌كی جێكه‌وتوویه و هیچ پێوه‌ندی به كرماشانه‌وه نییه . به‌ڵام به داخه‌وه واژه‌ی كرمانشا له سه‌رده‌می قاجاره‌وه هاته ناو ئه‌ده‌بیاتی نووسراوی ئیداره‌كانه‌وه و خه‌ڵكیش له نووسراوه‌كانیاندا ناچار بوون وشه‌ی به هه‌ڵه‌جێكه‌وتووی ((كرمانشا)) له بری ((كرماشان)) به كار ببه‌ن و ئه‌وه‌ش یه‌كه‌م هه‌نگاوی پاكتاو و سڕینه‌وه‌ی ناسنامه له گه‌وره‌ترین و به‌رچاوترین شاری كوردستان بوو .
كرماشان تا به‌ر له هاتنه سه‌ركاری قاجاره‌كان یه‌كێ له ناوه‌نده گرنگه‌كانی راپه‌ڕین و جوڵانه‌وه رزگاریخوازه‌كانی كورد بووه . بۆ نموونه دوای راگوێزی ده‌سه‌ڵات له ماده‌وه بۆ پارس به هۆی ((كورش)) ه‌وه ، یه‌كه‌م راپه‌ڕین بۆ راگواستنه‌وه‌ی ده‌سه‌ڵات بۆ ماده‌كان به هۆی ((گئوماتا)) له كرماشان سه‌ری هه‌ڵدا . هه‌ڵكه‌ندنی وێنه‌ی به كۆیله‌گرتنی ئه‌و كورده شۆڕشگێڕه به هۆی داریوشه‌وه له بێستوون ، به خۆڕایی له‌و ده‌ڤه‌ره كه‌نده‌كاری نه‌كراوه . هه‌روه‌ها له سه‌رده‌می هێرشی عه‌ڕه‌به‌كان بۆ سه‌رئێران و خۆسه‌پاندنیان به سه‌ر ئه‌م وڵاته و وڵاتانی تری ده‌ورووبه‌ردا ، ئه‌وه كرماشان بوو كه ئایین و زمانی عه‌ڕه‌به‌كانی به‌گه‌ن نه‌كرد و وه‌ك ناوه‌ندی پارێزه‌ر و په‌ره‌پێده‌ری زمان و ئایینی كوردان به‌رگری له خۆی كرد . له راستیدا ده‌سپێكی راپه‌ڕینه‌كان له دژی خۆسه‌پاندنی عه‌ڕه‌به‌كان ، له ناوچه‌كانی كرماشان و كێوه‌كانی ((شاهۆ)) و ((داڵاهۆ)) دا له ژێر ناوی شۆڕشی نه‌ته‌وه‌یی / دینی ((یارسان)) سه‌ری هه‌ڵ دا . ئه‌و بزوتنه‌وه دینییه شێوه خۆسازدانه‌وه‌یه‌ك و جاڵه‌بوونه‌وه‌یه‌ك بۆ سه‌رده‌می پێش هورووژمی عه‌ڕه‌به‌كان و ره‌دكردنه‌وه‌ی دینی بێگانه بوو . ئه‌وه له حاڵیك دابوو كه ته‌واوی مه‌ڵبه‌نده‌كانی تری ئێران و وڵاتانی وه‌ك میسر و ... وێڕای ئایین ، زمانی عه‌ڕه‌بیشیان قبوڵ كردبوو و به‌رهه‌مه‌كانی خۆیانیان به‌و زمانه ده‌نووسین . بۆ نموونه به‌رهه‌مه‌كانی ((ئیبنی سینا)) ، ((غه‌زالی)) ، ((بیروونی)) و ... به‌ڵگه‌یه‌كی زیندووی ئه‌م وته‌یه‌ن . به‌ڵام كرماشان به ته‌نیایی و به پشتیوانی خه‌ڵكه‌كه‌ی پێناس و زمانی كوردی پاراست و یه‌كه‌مین به‌رهه‌می نووسراوی په‌خشان و هۆنراوی كوردی تایبه‌ت به‌و سه‌رده‌مه‌یه كه بریتین له هۆنراوه‌كانی((باباتاهیر))و ئامۆژگاریه‌كان و هۆنراوه دینیه‌كانی یارسان .
كرماشان له سه‌رده‌مه‌كانی دواتریشدا ناوه‌ندی راپه‌ڕین و ناساندنی پێناس و زمانی كوردی بووه . بۆ نموونه ((كه‌ریم خانی زه‌ند)) به هه‌وڵ و تێكۆشانی به‌ره‌باب و بنه‌ماڵه‌كانی ((كه‌لهوڕ)) ، ((زه‌نگه‌نه)) ، ((زه‌ند)) ، ((له‌ك)) و ((لوڕ)) به پاشایه‌تی ئێران گه‌یشت و بۆ جارێكی تر كوردی به هێز و ده‌سه‌ڵات گه‌یاندنه‌وه كه به شایه‌دی مێژوو ئه‌و سه‌رده‌مه یه‌كێ له خۆشترین و ئارامترین سه‌رده‌مه‌كانی مێژووی پاشایه‌كانی وڵاتی ئێران بووه . چونكوو كه‌ریم خانی زه‌ند هه‌رگیز تاڵان و قه‌ڵاچۆی به كۆمه‌ڵی خه‌ڵكی نه‌كرد و وه‌كوو ده‌وره‌كانی به‌ر له خۆی په‌لاماری هیچ وڵاتێكی نه‌دا . هێزه چه‌كداره‌كانی كورد شان به شانی سه‌رۆكی خۆیان سه‌لماندیان كه به راست پاشماوه‌كانی ((دیاكۆ)) ی مادن ، ئه‌و مادانه‌ی كه یه‌كه‌م حكومه‌تی شۆڕایی و هه‌ڵبژێردراویان له مێژووی ئێراندا دامه‌زراند . له راستیدا كرماشان دواتریش له ناو ئێران و كوردستاندا رۆڵێكی گرنگی گێڕاوه كه وه‌ك نموونه ده‌كرێ به پێكهێنانی كابینه‌ی وه‌زیرانی ده‌وڵه‌تی كۆچه‌ر به سه‌رۆكایه‌تی ((نیزاموسه‌ڵته‌نه‌ی مانی)) ،مه‌شرووته‌خوازی ((یارمحه‌ممه‌دخان)) و راپه‌ڕینه‌كانی ((داودخان)) و ((زه‌نگه‌نه)) و ((قه‌ده‌م خێر)) و شه‌ڕ و تێكهه‌ڵچوون له گه‌ڵ رووس و ئینگلیسدا ئاماژه بكرێ .
دوژمنانی ئێران و كوردستان به گرنگ نرخاندنی رۆڵی ناوه‌ندیه‌تی كرماشان له سه‌رده‌مه جیاوازه‌كاندا هه‌وڵیان داوه ئه‌و ده‌ڤه‌ره له ته‌وه‌ریه‌تی شۆڕشه ئازادی ویسته‌كان بخه‌ن و زۆرتر به خۆیه‌وه خه‌ریك بكه‌ن . بۆ راسته‌ڕێكردنی ئه‌و ویسته‌شیان به شێوه‌یه‌كی كۆجێ و گه‌ڵاڵه‌كراو له سه‌رده‌می ((محه‌ممه‌د عه‌لی میرزای ده‌وڵه‌ت شا)) وه هه‌وڵیان داوه شێوه دابڕانێك له پێناس و كولتووری خۆیی له كرماشاندا په‌ره پێ بده‌ن . ده‌وله‌تشای قاجار بۆ راپه‌ڕاندنی ئه‌و ئه‌ركه‌ی زۆرتر له بازرگانان ، كاربه‌ده‌ستانی ناوچه‌یی و لێپرسراوی ئیداره‌كان كه زۆرتر تاسه‌باری پله و پایه و پاراستنی بار و دۆخی خۆیان بوون ، كه‌ڵكی وه‌رگرتووه و هه‌وڵی داوه راسته‌وخۆ یان ناراسته‌وخۆ تێیان بگه‌یێنێ كه شه‌رتی مانه‌وه‌یان له‌و پله و پایانه‌دا پێوه‌ندی به چوونه ژێر باری فه‌رهه‌نگ و زمانی زاڵ و فه‌رمی واته فارسییه‌وه هه‌یه . له ره‌گه‌وه هێنان و بژاركردنی پێناسی كوردی له كرماشان له‌و ده‌هۆیه‌وه ده‌ستی پێكرد . له راستیدا پێویسته ئاماژه به‌وه‌ش بكرێ كه بارودۆخی جوگڕافیایی و به پیت و رێژه‌وی خاكی كرماشان و هه‌ڵكه‌وتنی له سه‌ر رێگای بازرگانی ((به‌غدا)) / ((خوڕاسان)) و زیاره‌تگا مه‌زنه‌كانیش بۆته هۆی ئه‌وه كه هه‌ندێ كه‌سی به ناو كاسب و بازرگان له‌و شاره نیشته‌جێ بن ، كه به هۆی ده‌سترۆیشتوویی ئه‌وان و بێگانه‌په‌رستی كورده‌كانه‌وه به شێوه‌یه‌كی به‌رچاو و دیارتر له ناو خه‌ڵكیدا ده‌ركه‌ون . ئه‌و جۆره سیاسه‌تانه له سه‌رده‌می ره‌زاخاندا زیاتر په‌ره‌یان پێ درا . ره‌زاخان به چاولێكه‌ری (ئاتاتورك) و هاوبیری له گه‌ڵ عه‌ڕه‌به‌كانی عێڕاقدا كه‌وته ئه‌و هه‌وڵه‌وه شارێكی گه‌وره‌ی وه‌ك كرماشان كه وه‌ك جه‌مسه‌ر و ناوه‌ندی ناوچه كوردنشینه‌كانی ئێران چاو لێده‌كرا ، له ناوه‌ندیه‌تی بخات و وه‌ك ناوه‌ندی پارێزگایه‌كی بچكۆله‌ی لێ بكاته‌وه . بۆ گه‌یشتن به‌و ویسته‌شی پارێزگای پێنجه‌می به چه‌ند پارێزگا دابه‌ش كرد . ئه‌و كاته‌ی كه ئاتاتورك حاشای له بوونی كورده‌كانی ((دیاربه‌كر)) ده‌كرد و به توركه كێویلكه‌ی ناو ده‌بردن ، عه‌ڕه‌به‌كان له هه‌وڵی به عه‌ڕه‌ب كردن و سه‌پاندنی پێناسی عه‌ڕه‌ب له ((كه‌ركووك)) دا بوون ، ره‌زاخانیش به وه‌كۆكردن و فارسیسمی ده‌وڵه‌تی له هه‌وڵی ئه‌وه‌دابوو جیا له پێناسی فارس هه‌رچی پێناسه نه‌یهێڵێ . ئه‌و هه‌وڵه له كرماشان به تاوتر بوو . چونكوو حكومه‌تی ئێران به هاوكاری توركه‌كان له سه‌رده‌می عوسمانی / سه‌فه‌ویدا سیاسه‌تی سه‌ركه‌وتوانه‌ی ده‌ست به سه‌رداگرتنی قه‌ڵا و دژه دژواره‌كانی یارسان و كوردستانیان تاقی كردبۆوه و بزاڤی یارسان كه تا ئه‌و ده‌م جوڵانه‌وه‌یه‌كی هێرش به‌رانه‌ی / راگه‌یاندنی بوو به ئاینێكی دڵخوازی / ده‌روونیان گۆڕی و قه‌ڵایه‌كانی ((پاڵنگان)) ، ((حه‌سه‌ناوا)) ، ((زه‌ڵم)) و ((مه‌ریوان))یان له ده‌س ده‌رێنان و لایه‌نگرانی ئایینی یارسانیان بۆ شاره‌كانی تری كوردستان وه‌ك ((كه‌ره‌ند)) ، ((سه‌حنه)) و ((كرماشان)) راگواست و به بڵاوه‌پێكردنیان و له ناوبردنی دوایین فه‌رمانره‌واییه‌كانی كوردی گۆران له ((پاڵنگان)) و ((ده‌رته‌نگ)) به كرده‌وه كورده‌كانی یارسانیان له بارێكی به‌رگریكه‌رانه‌دا هێشتنه‌وه . ره‌زاخان به ده‌رس وه‌رگرتن له‌و هاوپه‌یمانیه‌ی سه‌فه‌ویی له گه‌ڵ عوسمانیه‌كاندا ، له خۆی نووسا دڵی كوردستان واته كرماشان له كار بخات و بۆ ئه‌و مه‌به‌سته‌ش له زمان و پێناسیانه‌وه كه ناسنامه‌ی هه‌ر نه‌ته‌وه‌یه‌كه ده‌ستی پێكرد . سه‌ره‌تا هه‌وڵی دا خه‌ڵكی دلێر و دڵپاكی كرماشان به درووشمی هه‌موومان ئێرانین و ... له شوینیسمی ره‌زاخانی نزیك بكاته‌وه ، ئینجا به بڵاوكردنه‌وه و داڕشتنی به‌رنامه‌ی ماده هۆشبه‌ره‌كان و... له پێناسی راسته‌كی خۆیانیان دووره‌بخاته‌وه . به داخه‌وه ئه‌مڕۆ ده‌ركه‌وتووه كه ئه‌و كارانه‌ی تا راده‌یه‌كی زۆر شوێندانه‌ر بوون . به شێوه‌یه‌ك كه زۆربه‌ی بنه‌ماڵه‌كان له گه‌ڵ منداڵه‌كانیاندا به زمانی ناكوردی ده‌دوێن و ناولێنانی كوردی له منداڵانیان له ناو بنه‌ماڵه‌كاندا تا راده‌یه‌ك پاش گوێ خراوه . هه‌ندێ كه‌س به كوردی دوانیان به لاوه شه‌رمه و به كه‌سری شانی ده‌زانن و بۆ پڕكردنه‌وه‌ی ئه‌و ناته‌واوییه‌یان ده‌سته‌وداوێنی زمانی سه‌پاوی فارسی ده‌بن . ئێمه چ چاك چ خراپ كوردین و ئه‌گه‌ر به زمانی فارسیش بدوێیین نابین به فارس . كه واته چ باشتر كه بۆ پاراستن و پێشكه‌وتنی زمان و پێناسی خۆمان تۆكمه و تێكۆشه‌ر بین و دڵنیا بین كه زمانی كوردی له هیچ زمانێك كه‌متر نییه . به‌ڵكوو ئه‌وه ئێمه‌یین كه خۆمان به كه‌م ده‌گرین .
بۆ به‌رهه‌می ئه‌و هۆنه‌ر و فیلم سازه گه‌ورانه‌ی ئێمه گشتیان به كوردی نین كه ره‌نگدانه‌وه‌یه‌ك له ژیانی گه‌لی كوردن . ئه‌دی بۆ خێرا له دنیادا ده‌نگ ده‌ده‌نه‌وه و به زۆربه‌ی زمانه‌كانی جیهانیش وه‌رده‌گێڕدرێنه‌وه ؟ چونكوو بۆ هه‌موو خه‌ڵكی جیهان و ئه‌وانه‌ی كورد زمانیش نین په‌یامیان پێیه .
به راستی ئه‌مڕۆ كرماشان چی به‌سه‌ر هاتووه ؟ ئه‌و كرماشانه‌ی كه هه‌ر ماوه‌یه‌ك له‌مه‌وبه‌ر رادیۆ كوردییه‌كه‌ی گه‌وره هونه‌رمه‌ندانی وه‌ك: ((حه‌سه‌ن زیره‌ك)) ، ((مه‌زهه‌ری خالقی)) ، ((سه‌یدتاهیر هاشمی)) ، ((ره‌بیعی)) ، ((كه‌مانگه‌ر)) و... راده‌ستی كۆمه‌ڵگای ئێران و كوردستان كردووه . ئه‌مڕۆ هه‌ر له‌و ده‌نگ و ره‌نگه‌یه‌وه كورد و زمانه‌كه‌ی به دواكه‌وتوو ، لادێی و به‌دوور له هه‌موو فه‌رهه‌نگ و ژیاریه‌ك پیشان ده‌درێت . ئێمه ناتوانین حاشا له پێناسی خۆمان بكه‌ین ، چونكوو كه‌س ئێمه‌ی به پێناسێكی جیا له كوردبوون ناوێ . ئایا ئه‌و سه‌رلێشێواوییه له ناشاره‌زاییمان به سه‌ر مێژوو ، فه‌رهه‌نگ و زمانی خۆماندا سه‌رچاوه ناگرێت ؟ ئه‌م وته‌یه به واتای پاش گوێدان و كه‌ڵك وه‌رنه‌گرتن له زمانه‌كانی تر نییه ، چونكوو ئێمه ته‌نیا نه‌ته‌وه‌یه‌كین كه وێڕای زمانی زگماكی خۆمان به زمانه‌كانی فارسی ، توركی و عه‌ڕه‌بیش ده‌توانین بخوێنین و بنووسین و ئه‌گه‌ریش له‌و هه‌ل و هاته ره‌خساوه به جوانی كه‌ڵك وه‌ربگرین ده‌سكه‌وتێكی تا بڵێی گه‌وره‌مان پێ بڕاوه .
له كۆتاییدا شایانی باسه كه ئه‌گه‌ر له ده‌یه‌ی (20)ی هه‌تاوییدا مه‌هاباد ناوه‌ندی بڵاوكردنه‌وه‌ی فه‌رهه‌نگ و زمانی كوردی بووه ،له شۆڕشی پڕ شكۆی گه‌لان له ساڵی (1357)ی هه‌تاوییشدا سنه‌ی پێوه زیاد بووه ، ده‌بێ له هه‌نگاوی سێهه‌مدا كرماشان وه‌ك ناوه‌ندی بڵاوكردنه‌وه‌ی فه‌رهه‌نگ ، زمان و پێناسی كوردی ئه‌و كه‌لێنه پڕ بكاته‌وه .
سه‌رده‌شت – 27/2/1388 – ی هه‌تاوی
نووسینی : محه‌ممه‌د باقری پیری
وه‌رگێرانی له فارسییه‌وه : هێرش بێتووشی
__________________
شاره که م , به ندی دلم , ئه ی باغی مه ن
ره وره وه ی ساوایه تیم , سابلاغی مه ن
دل به هیوات لیده دا , لانکی دلی
تو له وه رزی یادی مه ن دا , سه رچلی
خالید حسامی( هیدی )
|
|
جای تبلیغات شما اینجا خالیست با ما تماس بگیرید
|
|