[behnam5555]

زبان پهلوی اشکانی

از آنجایی که شماری پان ترک به شیوه ی پیشین خویش یعنی جعل و دروغ و فریب، هر گونه پیوند زبان پهلوی را با اشکانیان که در آریایی بودنشان شکی نیست رد کرده اند، برآن شدم با بهره گیری از نَسَک زبان پهلوی(ژاله آموزگار-احمد تفضلی) یک جستار کوتاه پیرامون این زبان بنویسم.
اگر چکیده وار بخواهیم بگوییم زبانهای ایرانی را به سه گروه بخش بندی کرده اند:
* زبانهای باستانی*زبانهای میانه*زبانهای تازه(جدید)
*دوره یباستانی
در آن به نخستین آثار زبانهای ایرانی برمیخوریم، احتمالا از سده ی ۱۰ تا ۱۲ پیش از زایش(قبل از میلاد) و زمان تاالیف گاتها آغاز میشود و در پایان فرمانروایی هخامنشی به پایان میرسد.
دو گونه از دبیره(خط) و زبانهای این دوره برای ما به یادگار مانده است. نخست زبان اوستایی و دیگری زبان پارسی باستان.
الف: زبان اوستایی زبانیست که به احتمال زیاد و بر پایه ی ویژگی های زبانشناختی به شرق و شمال شرقی ایران برمیگردد و اوستا را به این دبیره و زبان نگاشته اند.
ب: زبان پارسی باستان که در نیمروز(جنوب) و جنوب غرب ایران رواج داشت و پادشاهان هخامنشی سنگ نبشته های خود را به این دبیره و زبان مینگاشتند. از زبان های ایرانی و آریایی دیگر همانند مادی و سکایی چیزی در دست نیست. اما میدانیم که دست کم زبان مادی به انگیزه ی هم ریشه بودن با زبان پارسی، تفاوت آنچنانی با زبان پارسی نداشته است.

* دوره یمیانه
این دوره از سالهای پایانی فرمانروایی هخامنشی (۳۰۰پ ز) آغاز میشود، و در آغاز تاخت و تاز اعراب (سده ی هفتم ز) پایان میپذیرد. زبانهای این دوره به دو گروه بخش بندی میشوند:
الف: زبانهای شرقی که این نیز خود به دو شاخه ی شمالی و جنوبی، بخش میشود. سغدی و خوارزمی زبان شرقی شمالی و زبانهای سکایی و بلخی شرقی جنوبی هستند.
ب: زبانهای غربی هم به دو گروه بخش میشوند. زبان غربی شمالی در پارت و در میان اشکانیان بود و آن را پهلوانیگ، پارتی یا پهلوی اشکانی مینامند. در شاخه ی غربی جنوبی در منطقه ی پارس رواج داشت، این زبان را پارسی میانه در سنجش با پارسی باستان مینامند. افزون بر پارسی میانه اصطلاحا آن را پهلوی مینامند.
آثار پارتی یا پهلویاشکانی
واژه ی پهلوی منسوب به پَهلَو است و این واژه از ریخت ایرانی باستان پَرثَوه آمده است که در اصل به سرزمین پارت و تیره ی ایرانی و آریایی پارت گفته میشد.این آثار به دو گروه بخش بندی میشوند:
الف: آثار به دبیره ی پارتی و گونه های آن. این دبیره از دبیره ی آرامی برگرفته شده هست. این دبیره و زبان احتمالا از نیمه ی دوم سده ی نخست (پ ز) جای زبان و دبیره ی آرامی که زبان دیوانی هخامنشیان بود را گرفت. میدانیم که هخامنشیان از منشیان و دبیران بابلی و ایلامی هم بهترین بهره را میبردند.
ب: نوشته های مانویان که به دبیره ی ویژه ی مانویان است و گونه و ریختی از دبیره ی پالمیری که در بابل رواج داشت.(دبیره ی پالمیری خود از خطوط دگرگون شده ی آرامی هست و پالمیرا نام شهری بوده در سوریه ی کنونی)
الف:آثار بهدبیره ی پارتی
۱. نسا. سفال نبشته هایی در شهر نسا، نزدیک عشق آباد پایتخت شاهان اشکانی(سده ی نخست پیش از زایش)
۲.بنچاق اورامان. پوست نبشته ها بر روی پوست آهو که در اورامان کردستان پیدا شده و هم اکنون در موزه ی بریتانیا نگهداری میشود.
۳. سکه ها. شاهان اشکانی تا مدتی نام خود را بر روی سکه ها به یونانی مینوشتند(اینها خود را دوست دار یونانیان میدانستند) اما از سده ی نخست میلادی و از زمان بلاش نخست دبیره و زبان پهلوی اشکانی بر روی سکه ها بکار برده شده.
۴. کتیبه های پارتی بر روی مجسمه ی هرکول. مجسمه ی برنزی هرکول یافت شده در سال ۱۹۸۴ در عراق که بر آن به دو دبیره و زبان یونانی و پارتی حک شده.
۵. سنگ نبشته ی شوش. بر روی یک سنگ مزار در شوش و کتیبه ای شش رجی به دستور اردوان چهارم پادشاه پایانی اشکانی برای خواسگ شهربان شوش کنده شده.(۴۶۲ اشکانی و سپتامبر ۲۱۵ میلادی)
۶. سنگ نبشته های پارتی دوره ی ساسانی.( برخی کتیبه های بازمانده از شاهان ساسانی به دبیره ی پارتی نوشته شده است)
۷. سنگنبشته های کال جنگال. در جنوب خراسان چند کتیبه ی کوچک نزدیک بیرجند بدست آمده که احتمالا از شاهزادگان اشکانیست.
۸. آثار دورا اُروپوس در میان آثار بدست آمده از شهر دورا در ساحل رودخانه ی فرات، در سوریه ی کنونی، افزون بر آثار پارسی میانه، آثاری به پارتی نیز یافت شده، همچون دیوارنگاره، سفال نبشته و پوست نبشته.
شماری منظومه های پارسی در اصل پارتی بوده اند همانند ویس و رامین.
ب:نوشته هایمانویان
متون فراوانی از زبان پارتی، همپیوند با دین مانی، در دست است. این آثار در میان برگه های فراوانی که در آغاز سده ی بیستم از ویرانه های شهر ترفان در آسیای مرکزی و ایالت شینگ جیان چین بدست آمده قرار دارد.از دید تاریخ نگارش، این نوشته ها به دو دسته بخش میشوند:
الف: نوشته هایی که زمان نگارش آنها سده های سوم و چهارم ترسایی(میلادی) است و همپیوند هست به خود مانی یا پیروان نزدیک به زمان او که در سرزمین پارت جایگاه اصلی پارتیان و اشکانیان آریایی نژاد، و در زمانی که زبان پارتی زنده بود نگاشته شده است.
ب: آثاری که زمان نگارش آنها سده ی ششم ترسایی و پس از آناست و احتمالا همپیوند با آیین /دیناوریه/ یکی از شاخه های دین مانوی میباشد. این زبان به انگیزه ی دیرینگی کمتر و هم زمانی با از یاد رفتن، از پارسی میانه(پهلوی ساسانی) تاثیر گرفته است.