داستان پرچم ایران از عقاب تا شیر ، از آیین میترا تا اسلام + تصاویر
داستان پرچم ایران از آغاز تا امروز
ایران با تمدنی که یکی از پُرسابقه ترین تمدنهای جهانی است ، (اگر نگوییم قدیمی ترین تمدن جهان) در بسیاری از پدیده های انسانی گوی سبقت را از سایرین ربوده است . این گونه است که به عقیده برخی ، نخستین پرچم جهان هم از ایران و ایرانیان بوده است . از جمله پرچم گونه ی برنزی از عهد باستان چنین مدعایی را تقویت می کند و افسانه ها و داستانهایی چون کاوه آهنگر که در ادبیات شفاهی و کتبی مردم وجود دارد .
اما پرچم ایرانیان از ابتدا تا به حال چه تغییراتی داشته است؟
درفش به جا مانده از کوروش کبیر
قانونی شدن پرچم
در دوران قاجار سرنوشت عَلَم یا پرچم ایران به دو بازه زمانی مختلف تقسیم می شود . از ابتدای این سلسله تا زمان مشروطه ، عَلَم ایران در میانه خود نقش شیر و خورشید داشت ؛ گاهی با پس زمینه قرمز و کبود و گاه با پس زمینه سفید و حاشیه قرمز و سبز ، گاهی به صورت مستطیل و گاهی به شکل مثلث . هرچه هست در کار پرچم هم مثل بسیاری از مسائل مدیریتی و حاکمیتی آن زمان ، قانونی وجود نداشته ، اما مشروطه همه چیز را حداقل از نظر شکلی به سمت قانونی شدن برد . در اصل 5 قانون اساسی مشروطه مصوب 1285 آمده : الوان رسمی بیرق ایران ؛ سبز و سفید و سرخ و علامت شیر و خورشید است . به این شکل و به گزارش کتاب تاریخ پرچم ایران ، نخستین پرچم رسمی ایران ده سال پس از صدور فرمان مشروطیت در کرمانشاهان دوخته شد و با هواپیما به اهتزاز در آمد و بعد از آن به تهران فرستاده شد . این پرچم هم اکنون در موزه ملی ایران است .
درفش کاویانی در دوران ساسانی هم مطرح بوده است
رنگ سیاه نماد پیروان ابومسلم خراسانی
رنگ سرخ نماد پیروان بابک خرم دین
غزنویان
سلجوقیان
تیموریان
این بیرق در دوره بعدی یعنی پهلوی اول حفظ شد با این تفاوت که پرچم ایران به سه شکل درآمده بود ؛ پرچم ملی که آرم شیر و خورشید نداشت و مردم از آن استفاده می کردند ، پرچم نظامی که در آن حلقه ای به دور شیر و خورشید کشیده شده بود و پرچم دولتی که همان پرچم مذکور در قانون اساسی مشروطه بود و این پرچم تا پایان حکومت پهلوی باقی ماند ، البته در آن دوران ، خاندان سلطنتی و هر یک از اعضای آن شامل شاه ، همسر و ولیعهد او هم بیرق مخصوص به خود را داشتند .
تغییر نمادهای روی پرچم با ورود اسلام
با ورود اسلام به ایران محتوای روی پرچم و بیرق تغییری اساسی کرد و به سمت دینی شدن رفت . در این دوره معمولاً روی پرچم عبارت «لااله الاالله» نقش بسته بود و البته پرچمها یک ویژگی دیگر هم داشت ؛ بیرق های این دوره بعضاً به شکل عمودی بود و نه مستطیل یا مثلثی و افقی . از این دوره تا زمان صفویان همه سلسله ها به نوعی پرچم مخصوص به خود را دارند ، اما بی توجهی مورخان به این پدیده باعث شده از جزئیات پرچمها اطلاع چندانی در دست نباشد . در دوره صفویه عَلَم ها یا پرچم های متفاوتی توسط دولت مورد استفاده قرار می گرفت . از جمله این پرچمها پرچمی مثلثی و نوک تیز بود که نقش شیر و خورشید روی آن نقش بسته بود. شیر و خورشید نمادی است که هم عنصری ایرانی تحت عنوان خورشید را در خود دارد و هم بنا بر برخی تفاسیر از شیری استفاده می کند که نماد حضرت علی(ع) است .
مهم ترین و اصلی ترین پرچم دوران صفویه
نشان شیر و خورشید برای اولین بار به طور رسمی از اینجا وارد پرچم ایران شده است .
پرچم شاه اسماعیل
پرچم شاه تهماسب
افشاریان
در عین حال از پرچمی با علائم شمشیر ، ماه و ستاره هم به عنوان بیرق ایران در دوره صفوی یاد شده است . بیرقی با سه رنگ آبی و قرمز و سبز . نادرشاه هم از بیرقی با نماد شیر و خورشید بهره می جست و البته پرچمی خاص متشکل از رنگ های آبی ، قرمز ، سفید و زرد هم داشت . بعد از او در زمان زندیه پرچم ایران به مثلثی دارای علامت شیر و خورشید تبدیل شد.
شیر و خورشید می رود
اما انقلاب اسلامی که باعث تغییرات عمده در نظام حکومتی کشور شده بود ، پرچم رسمی را هم تغییر داد . اوایل انقلاب بحث هایی بر سر تغییررنگ این پرچم مطرح بود ، اما بسیاری از افراد با بیان این دلیل که سه رنگ پرچم برای بسیاری از افراد در جهان شناخته شده ، خواهان باقی ماندن این طرح شدند و در نهایت هم چنین شد و صرفاً به جای نماد شیروخورشید ، نماد جمهوری اسلامی گذاشته شد .
پرچم نادر شاه افشار
دوران زندیه
پرچم دوره آقا محمد خان
پرچم دوره محمد شاه
پرچم جمهوری اسلامی ایران ، تیر 59 به تصویب شورای انقلاب رسید و پس از آن هم بخشنامه ای برای استانداردسازی آن ابلاغ شد . استاندارد این پرچم از سوی سازمان استاندارد کشور سال 91 ابلاغ شد .
پرچم های باستانی با نمادهایی از حیوانات
آنچه از نخستین سلسله ایرانی یعنی هخامنشیان برآمده نشانگر این است که پرچم یا درفش در این حکومت وجود داشته و حتی از برخی دیوارنگاره ها مشخص می شود شخصی به عنوان درفشدار مسئول نگهداری از درفش بوده است . در عین حال این موضوع روشن است که در آن زمان به دو نماد گل نیلوفر و عقاب توجه ویژه ای می شده است با این حال خبری از جزئیات دقیق پرچم این دوره در دست نیست . در دوران پهلوی دوم و در اثنای جشنهای 2500 ساله تلاش شد پرچمهای آن دوران مورد بازسازی قرار گیرد و از این رو چهار درفش نمادین آن دوران در این مراسمها به نمایش درآمد . در این دوران درفش های سلسله اشکانیان هم که نمادهایی از میترا ، اژدها ، خورشید ، ماه و خورشید ، اسب سفید و خوشه زرین بود ، بازسازی شده بود .
روشن است تا این زمان اثری از پرچمهایی به سبک و سیاق امروزی در ایران وجود ندارد ، اما در دوره انتهایی پیش از ورود اسلام ، یعنی در دوره ساسانیان پرچمهایی با نشانه هایی که اغلب از حیوانات است ، دیده می شود . در این دوران برای نخستین بار پای شیر به نمادهای پرچم ایران باز می شود و البته در کنار این حیوان ؛ گراز ، گرگ ، عقاب ، قوچ و چند حیوان دیگر هم وجود دارد . این بیرقها هم برای آن جشنهای کذایی مورد بازسازی قرار گرفته بود .
پرچم ایران در دوران ناصرالدین شاه ، مشروطیت و پهلوی
دوران پهلوی
در برخی از درفشهای دوره پهلوی تاج پهلوی دیده می شود .
پرچم جمهوری اسلامی ایران چگونه طراحی شد؟
پرچم علاوه بر وجوه رسمی و تشریفاتی خود که در حوزه سیاست گنجانده می شود ، از نظر هنری و مفهومی هم قابل بررسی است . در این نماد ملی از طرحها و رنگهای گوناگونی استفاده شده که بنا به فرض هر یک از آنها معنای خاصی دارد و کل پرچم قرار است نیمرخی باشد از تمام مختصات یک کشور و دولت . از این روست که معمولاً کار طراحی پرچم با خرد جمعی و نیز نظارت مسئولان عالی کشور انجام می شود .
بعد از پیروزی انقلاب اسلامی ، تمایل انقلابیون بر این بود که هر نمادی از رژیم گذشته از بین برود و به این دلیل نماد پرچم کشور که در مناسبتهای مختلف ملی و پادشاهی از آن استفاده شده بود در معرض تغییر گرفت . نماد استفاده شده در پرچم با وجود بعضی اظهارنظرها مبنی بر این که این نماد از سلسله پهلوی نیست ، تغییر کرد ولی توصیه برخی بر این که سه رنگ پرچم ایران تغییری نکند پذیرفته شد . در آن زمان یکی از مهم ترین مخالفتها با این نماد توسط رهبر انقلاب صورت گرفت .
امام خمینی(ره) در اسفند 57 یعنی یک ماه پس از پیروزی انقلاب اسلامی در یک سخنرانی گفت : «ما یک مملکت محمدی ایجاد می کنیم . بیرق ایران نباید بیرق شاهنشاهی باشد ، آرم های ایران نباید آرم های شاهنشاهی باشد ، باید آرم های اسلامی باشد . از همه وزارتخانه ها ، از همه ادارات ، باید این شیر و خورشید منحوس قطع بشود ، عَلَم اسلام باید باشد . آثار طاغوت باید برود . اینها آثار طاغوت است ؛ این تاج آثار طاغوت است ؛ آثار اسلام باید باشد .»
به این ترتیب مشخص شد عزم دولت برای تغییر تاریخ و پرچم جدی است . طراحان مختلف برای کشیدن طرح جدید پرچم و نماد جمهوری اسلامی دست به کار شدند . هر چند ابتدا ، کاری متفاوت با نماد امروزین مورد توجه بود اما مدتی بعد آیت الله هاشمی رفسنجانی یکی از اعضای هیأت انقلاب به حمید ندیمی (طراح این آرم و پرچم) خبر داد طرح او مورد استفاده قرار خواهد گرفت . حمید ندیمی اکنون یکی از اساتید دانشکده معماری دانشگاه تهران است . در رسانه ها حرفی از او نیست مگر مصاحبه کوتاهی که سالها پیش با یک نشریه انقلابی داشته است . او در این سالها به درس و تحقیقش مشغول بوده و نام برادرش که مدتها رئیس دانشگاه شهید بهشتی تهران بوده بیش از او به گوش رسیده است . ندیمی در همان مصاحبه سالهای قبل از علاقه شدید خود به کار طراحی این پرچم خبر می دهد و از این که می خواسته «نمادی جهانی» برای اسلام درست کند . او در توصیف نمادی که ساخته حرفهای زیادی بر زبان رانده است . نماد در یک آن هم به صورت الله و هم به صورت لااله الاالله خوانده می شود ، در آن نمادهای کتاب ، عدل و اعتدال (قرینه بودن و حالتی از ترازو داشتن) و نیز توحید ، جهاد و ایستادگی (الف مشدد میان آرم که با تشدید آن شبیه شمشیر است) قرار دارد . در عین حال نماد به شکلی کشیده شده که شکل گل لاله را هم داشته باشد . گلی که خود نمادی از شهیدان است . به این ترتیب به نظر می رسد چنین نمادی توانسته بسیاری از مسائل مورد توجه نظام جمهوری اسلامی را در خود جای دهد .
در مورد رنگ ها باید گفت گرچه نوع و ترکیب این رنگها با قانون اساسی مشروطه متفاوت نیست ، ولی بعد از انقلاب اسلامی ، 11 الله اکبر به خط کوفی در نوار سبز بالایی و قرمز پایین پرچم نقش بسته است .
پرچم جمهوری اسلامی ایران و تنها پرچمی که از زبان بیگانه در آن استفاده شده است .
11 نمادی که به تنهایی یادآور ماه یازدهم سال (یعنی بهمن) و البته در جمع با یکدیگر یادآور روز بیست و دوم این ماه یعنی پیروزی انقلاب است و اگر رنگ پرچم تغییری نکرد تغییری عمده در نمادهای روی آن به وجود آمد . تفسیر حکومت جدید و مردم از رنگها هم در نوع خود جالب بود ؛ آمیخته ای از مسائل ملی و نیز انقلابی که مورد اخیر در حکومت پیشین و تفاسیر آن جایی نداشت .
از دید ایرانیان امروزی سبزی پرچم به معنای آبادانی ، سپیدی آن به معنای صلح و دوستی و البته قرمز آن نشانی از جنگاوری و البته فدای جان برای وطن است .
واژه ی پرچم
پرچم در ادبیات عامه و متون ادب فارسی از دیرباز حضور پررنگی داشته است . ایرانیان برای صدا کردن شیئی که نماد دولت و حاکمیت آنهاست چندین و چند کلمه دارند و البته چند عبارت هم با آن ساخته اند .
شاید نخستین واژه برای نامیدن چیزی که عموم مردم آن را پرچم می نامند ، درفش بوده است . سابقه این واژه به همان درفش کاویانی باستانی برمی گردد و در شاهنامه ، متن کهن ادب پارسی هم از این واژه استفاده شده است . درفش واژه ای کاملاً ایرانی است و معنای اصلی آن به روایت لغتنامه دهخدا پارچه ای است که بر بالای سر می بندند . بنابراین ابتدا درفش به معنای پرچم امروزی نبوده ، اما از آنجا که مصدر درفشیدن به معنای لرزیدن بوده و پرچمها هم شباهت زیادی به آن پارچه متعلق به لباس داشتند ، از واژه درفش برای آن کاربرد هم استفاده شد . اما برای این واژه چهارمعادل بیگانه وجود دارد . بیرق که واژه ای ترکی و معادلی برای درفش است . بیرق در شعر شاعران فارسی به صورت مکرر استفاده شده است . واژه هایی چون عَلَم و لوا هم از زبان عربی وارد زبان ما شد . ظهور این واژه ها و ماندگاری آن در ایران به طور مشخص از زمان ورود اسلام به کشور بوده ، اما عزاداری های شیعیان برای حسین بن علی که در آن ذکری از حضرت عباس به عنوان علمدار امام حسین می شده و نیز استفاده خاندان صفویه از واژه علم و علمدار به صورت رسمی در دولت ، دو عامل مهم برای ماندگاری این واژه در اذهان بوده است . در نهایت باید از واژه پرچم یاد کرد که در اصل واژه ای مغولی است ، اما توسط فرهنگستان ادب فارسی به عنوان معادلی رسمی برای بیرق معرفی شده است . اما در قالب عبارات و گفت وگوهای مردم هم واژه پرچم کاربرد زیادی دارد . نمونه بارز این مسأله اصطلاح خدمت زیر پرچم است که با وجود تلاش ها برای جا انداختن عبارت خدمت مقدس سربازی ، هنوز در میان برخی مردم اصطلاح زیر پرچم کاربرد بیشتری دارد . جالب اینجاست که در متون رسمی قانونی و قضایی هم از چنین عبارتی استفاده می شود . در عین حال از چند وقت پیش عبارتی میان ادبیات کوچه بازاری بخصوص در شبکه های اجتماعی رواج پیدا کرده که استفاده دیگری از این واژه است . عبارت «پرچمها بالاست» مثلاً این طور مورد استفاده قرار می گیرد : «پرچم شهیر شیراز بالاست» عبارتی است که به منظور نوعی برتری جویی و نیز افتخار کردن به داشته های هویتی خود به کار می رود . البته این جمله کوتاه نوعی بار هیجانی و حماسی دارد و باعث به وجد آمدن مخاطبان می شود .
منبع : روزنامه جام جم