[behnam5555]

آناهید

از ستاره آناهید در متون مكتوب ایرانی همراه با نامی دیگر موسوم به «اَردویسور» یاد شده است و در سراسر آبان یشت اوستا كه در ستایش و گرامی‌داشت او سروده شده؛ از او با نام «اردویسور آناهید» یاد شده است. به گمان نگارنده، این نام و شخصیت منسوب به آن پیش از آنكه در دوره‌های بعدتر به ایزدبانوی بزرگ آب‌ها تبدیل شود؛ نامی برای یك رود و برای یك ستاره بوده است. «اَرِدْوی» یا «اردویسور» نام یك رود، و «آناهید» نام یك ستاره و نیز لقب آن رود بوده‌اند.

رود «اردوی»، همان رود آمودریا (جیحون) بوده است كه بزرگترین، پرآب‌ترین، طولانی‌ترین و پهن‌ترین رود همه سرزمین‌های ایرانی در دوران باستان بشمار می‌آمد. این رود در مسیر 2540 كیلومتری خود از شعبه‌ها و دریاچه‌ها و بركه‌ها و آبشارهای زیادی برخوردار می‌شود. آمودریا در سرچشمه خود با نام «پنج‌آب» از بلندی‌های كوهستان «هكر» در بدخشان (امروزه در جمهوری تاجیكستان) به دریای فراخكرت روان می‌شود. بلندی‌های هكر همان كوه‌های سر به آسمان كشیده «پامیر» (بام ایران) است با ده‌ها قله بالای 5000 متر و چندین قله بالای 7000 متر؛ و دریای فراخكرت همان دریای كاسپی/ كاسپین/ مازندران است كه در دوران باستان و پیش از تغییر مسیر رود آمودریا بسوی دریاچه خوارزم (آرال) آب آن مستقیماً به این دریا می‌ریخته است. پهنای امروز این رود در حدود سه كیلومتر و بستر كهن آن قریب دوازده كیلومتر بوده است.

اما آناهید، همانگونه كه گفته شد، نام سیاره معروف ناهید یا زهره بوده كه زیباترین و چشمگیرترین ستاره آسمان است. از آنجا كه ناهید از سیاره‌هایی است كه مدار گردش آن در مابین زمین و خورشید قرار گرفته است؛ از دید ناظر زمینی هیچگاه بیشتر از حدود 47 درجه از خورشید دور نمی‌شود. به این ترتیب، ناهید یا پیش از طلوع خورشید در افق شرقی و یا پس از غروب خورشید در افق غربی و حداكثر با ارتفاعی در حدود 47 درجه دیده می‌شود و هیچگاه در میانه‌های آسمان به چشم نمی‌آید. به این خاطر، در هنگامی كه ناهید ستاره بامدادی است، همرا با رود آمودریا از بلندی‌های «هكر» یا «پامیر» بر‌می‌خواسته است و هر دو در یك مسیر و در یك امتداد، یكی بر روی زمین و دیگری بر روی آسمان به سوی دریای فراخكرت روان می‌شده‌اند؛ و هنگامی كه ناهید ستاره شامگاهی بوده است، همراه با رود آمودریا به دریای فراخكرت فرو می‌رفته است.

پس در واقع آناهید و آمودریا هر دو از فراز كوه‌های شرق ایران برخاسته، در یك امتداد روان شده و هر دو در دریای كاسپی یا مازندران فرو می‌رفته‌اند. این پدیده موجب شده است كه ایرانیان باستان نیروی مینوی حاكم بر رود آمودریا و ستاره آناهید را یكی بدانند و از آن با نام «اردویسور آناهید» نام ببرند و حتی ناهید را «آورنده» آب‌های آمودریا بدانند. و نیز از همین جاست كه اعتقادی كهن شكل گرفت كه هنوز هم ایرانیان باور بدارند كه «آب و روشنایی از یك سرچشمه‌اند» و یا «آب، روشنایی است.

به این نكته‌ها در آبان یشت، كه یكی از دلكش‌ترین بخش‌های اوستا است نیز اشاره شده است: «اوست آن برومندی كه در همه جا نام‌آور است. اوست كه در بزرگی به اندازه همه آب‌هایی است كه بر روی این زمین روانند. اوست نیرومندی كه از كوه هكر به دریای فراخكرت فرو می‌ریزد.

در دوران‌های پسین‌تر، آناهید نه تنها ستاره آمودریا، بلكه عموماً ستاره همه آب‌های روی زمین دانسته شد و مردمان برای افزایش آب‌ها و پاكیزگی چشمه‌ها از او تقاضای یاری می‌كرده‌اند. باور به توانایی‌های این ایزدبانوی ایرانی (كه در اوستا به صراحت آفریده خدای بزرگ دانسته شده است) تا آنجا پیش رفت كه برآورده كننده خواسته‌های دیگر مردمان نیز دانسته می‌شد: «ای آناهید، ای نیك، ای تواناترین، اینك مرا این كامیابی فراز ده كه به ارجمندی به یك خوشبختی بزرگ دست یابم. آن خوشبختی‌ای كه هر كس دست یابد به هر آنچه دوست می‌دارد و هر آنچه زندگی خوش و خرم را بكار می‌آید» (آبان یشت، بند 130).

در باره مطالب بالا ذكر چند نكته لازم است. نخست اینكه همانگونه كه دیده شد، ایرانیان در آرزوهای خود، خوشبختی را نه تنها برای خود، بلكه برای همه مردمان گیتی آرزو می‌كرده‌اند. دوم اینكه نام رود «پنج‌آب» در كتاب‌هایی كه از زبان‌های دیگر و به ویژه از زبان روسی به فارسی ترجمه می‌شود بگونه تلفظ روسی آن «پیانژ» نوشته می‌شود كه درست نیست. سوم اینكه دریای مازندران در ایران باستان با نام «كاسپی/ كاسپین» شناخته می‌شده است و همین نام ایرانی اكنون نام بین‌المللی و رایج این دریاچه در سراسر دنیاست. برای نگارنده دانسته نیست كه ایرانیانی كه اینچنین در برابر نام خلیج فارس پایداری و جدیت نشان می‌دهند، از چه رو نسبت به نام كهن و ایرانی دریای كاسپین بی‌توجهی نشان می‌دهند؟