[ساقي]

3. اشکانیان
معمارى و شهرسازى

در دوره اشكانيان اگر شهرى تازه پديد مى‏آمد، يا آهنگ آن بود كه شهرى كهنه گسترش يابد، شهر را به صورت دايره‏اى مى‏ساختند و برگِرد آن، به سنّت كهن، ديوارى بلند مى‏كشيدند. اين شيوه ساختن شهرهاى مدوّر -كه پيشينه تاريخى آن نامشخصّ است -، منافعى دربر داشت. در اين مورد، مصالحى كه براى اين باروى دايره شكل به كار مى‏رفت، كم‏تر از مصالح مصرفى بارويى بود كه به گِرد زمينى به همان مساحت و به صورت مربّع ساخته مى‏شد. ضمناً دفاع از باروى دايره شكل، آسان‏تر بود. ديوارهايى كه از باروى شهر مَرْو بر جاى مانده است، نشان مى‏دهد كه اين بارو از چينه‏هاى گلين بوده و بُرج‏ها و كُنگره‏ها و شكاف‏هايى براى تير افكندن داشته است.

در درون شهرهاى اشكانى مهم‏ترين ساختمان‏ها مقرّ حكومت و معبد بودند. همچنين بازار از بخش‏هاى جالب و بزرگ شهر بود. خانه‏ها - چنان كه هم اكنون نيز در ساختمان‏هاى قديمى ايران ديده مى‏شود -، حياطى مركزى و اطاق‏هايى به گرد آن داشتند. قديمى‏ترين عمارت اشكانى در شهر فَسا در نخستين قرن حكومت اشكانيان ساخته شد. مواد اصلى ساختمانى اين كاخ، خشت بود. ايوانى ستون‏دار و تالارى چهارگوش با ستون‏هاى غير معمول، اساس ساختمان را تشكيل مى‏دادند. در نماى عمارت، قَرنيزها و حاشيه‏هاى تزيينى و نشانه‏هاى ديگرى از هنر آرايشى يونانى و ايرانى به چشم مى‏خورَد. ديوارها طاقچه‏هايى داشتند كه در آنها مجسّمه‏هاى سفالينى مى‏گذاشتند. ايوان‏ها با گچبُرى‏ها و تزيينات نقاشى شده بسيار به رنگ‏هاى زرد، سرخ، سبز، قهوه‏اى و آبى آراسته بودند.

در ميان تزيينات معابد، نقش سگ و نيز اژدهاى بالدار با دُم بلند، ديده مى‏شود. بر روى هم، آنچه در معمارى دينى اشكانى جالب توجه است، وجود حياط باز در ميان معبد و ايوان‏هاى عريض در اطراف آن و نيم ستون‏هاى چسبيده به ديوار است.
گچبرى‏ها و نقش‏هاى پُر و رنگىِ ديوارها مانند عنصرهاى جالب ديگرى از اين معمارى هستند كه در تزيينات آسياى غربى از قديم به كار مى‏رفته‏اند.

لباس

در اين دوره، جامه‏ها متناسب با طبقات اجتماعى، فرق مى‏كرد. شاهنشاه و درباريان و آزادگان، جامه‏هاى پُربها مى‏پوشيدند. جامه‏هاى شاهانه، غرق در جواهر بود. اشراف، معمولاً جامه‏هايى كه دامنش تا به زانو مى‏رسيد، بر تن داشتند و گاه بر روى آن، قبايى نيز بر تن مى‏كردند و در زير آن، زير جامه و شلوارى برپا داشتند و كمربندى بر ميان مى‏بستند و خنجرى به پهلو مى‏آويختند. جامه رويى، سراپا قُلّاب‏دوزى بود. شلوار، پوششى ايرانى و قديمى بوده است كه سخت مناسبِ اسب‏سوارى است. به احتمال زياد، جامه روستاييان دوره اشكانى، همان جامه سنّتى‏اى بوده كه در طى تاريخ ما تا به آغاز عصر حاضر نيز رواج داشته است.
زنان اين دوره، جامه‏اى بلند كه تا قوزك پا مى‏رسيد، برتن مى‏كردند و بر روى آن، قبا مى‏پوشيدند و اغلب، چادرى بر روى اين دو، سر مى‏كردند. زنان اشرافى، ديهيم (تاج گونه) بر سر مى‏نهادند و بر آن، دستارگونه‏اى مى‏بستند كه چادر بر روى آنها مى‏افتاد و معمولاً در ميان سر، فرق مى‏گشودند.

كفش

كفش اشكانيان، بسيار شكيل و جالب بود، تا آن جا كه حتى بر كفش‏هاى خود، سنگ‏هاى قيمتى مى‏نشاندند و از رنگ‏هاى متنوّع و جالب توجه بهره مى‏بردند و در تزيين آنها از هيچ كوششى فروگذار نبودند.

روغن و عطر

در اين دوره، ماليدن روغن بر بدن، امرى رايج بود و مردم، بسته به وضعيت مالى خود، از روغن‏هاى مختلفى بهره مى‏بردند. به كار بردن عطر نيز بسيار رايج بود.

تفريح

در اين دوره، شيرين‏ترين تفريح براى اشراف، شكار بود و بازىِ گوى و چوگان، از محبوب‏ترين تفريحات نُجبا به شمار مى‏رفت. هر يك از اين تفريحات، ابزارها و البسه خاصّ خود را داشتند.

مجسّمه‏سازى و سنگ‏نگارى

نمونه‏اى از اين‏گونه تزيينات را مى‏توان در بيستون ديد كه ابعاد تنديس‏هاى انسانى در آنها به اندازه طبيعى است و اجزا و حتى خطوط بسيار ظريف تصويرها بر سنگ، نقش شده است.

در اين عصر، ساختن مجسمه‏هاى بُرُنزى همراه با مجسمه‏هاى سنگى رونق گرفت. در منطقه بختيارى، مجسمه‏اى بُرنزى به دست آمده است كه نمونه‏اى از كارهاى زيباى اين عصر به شمار مى‏آيد و مردى را با سبيل نشان مى‏دهد، با طوقى بر گردن و ديهيمى بر سر كه گيسوان او روى شانه‏ها افتاده است. سرِ مجسمه نسبت به تنه آن، كوچك است و اين، هيبتِ بيشترى به پيكره مى‏دهد.
در شرق ايران نيز در كوه خواجه سيستان، آثار نقاشى ديوارى پيدا شده است. در اين دوره از نقّاشى براى تزيين تالارها استفاده مى‏شده است.
تصويرهايى از جنگ، خدايان، قربانى، شكار و ضيافت، صحنه‏هاى اصلى تزيين در اين دوره محسوب مى‏شوند.


...