[behnam5555]

سازهای شمال خراسان

1- دوتار

دوتار جزء سازهای اندرونی محسوب شده‌، توسط بخشی‌ها نواخته می شود، ظاهرا دوتار تركمنی قدمت بيشتری نسبت به دوتار خراسانی دارد، دوتار در شمال‌ خراسان دارای دو كوك است: يكی با نسبت چهارم و ديگری با نسبت پنجم.
با كوك تركی می‌توان آهنگ‌های گرايلی، ‌تجنيس، شاختا، نالش، دوست محمد، غریب و... و با كوك كردی آهنگ‌های الله‌مزار، لو، درنا، جعفرقلی و...را اجرا كرد، معمولاً در مجالس شادی اول شب برای ايجاد هيجان و رقص از سورنا و دهل و قشمه استفاده می‌شود و در پايان شب ‌بخشی ها در اندرون دوتار می‌نواختند، دوتارهای قديمی در شمال خراسان از ساز های امروزی كوچك‌تر بوده‌اند، كاسه و صفحه‌ی دوتار از چوب توت و دسته آن معمولاً از چوب زردآلو ساخته می‌شود، در قديم به جای سيم از ابريشم استفاده ميشده است، دوتار در شمال‌‌ خراسان از نظر اندازه دارای استاندارد معينی نيست، دوتارهای فعلی دارای 11 و گاه 12 پرده است، پرده‌های آن در فواصل نيم پرده‌ی نه چندان دقيق بسته ميشود و فواصل كوچك‌تر ازنيم پرده، ‌در پرده بندی آن وجود ندارد.
2- سورنا ( پيق )

سورنا نيز از خانواده‌ی سازهای برونی در شمال‌ خراسان است كه توسط عاشق‌ها نواخته می‌شود. ظاهرا ًدر قديم سازی بزرگتر و شبيه به سورنا وجود داشته كه به آن كرنا می‌گفته‌اند اين ساز امروز ديده نمی‌شود بعضی از قديمی‌ها به همين سورنا، كرنا می‌گويند، از سورنا در مراسم عروسی و بيشتر برای اجرای آهنگ‌های رقص و نيز مراسم كشتی، با اجرای شاخه‌های «كوراوغلی » و همچنين در سوگواری با اجرای آهنگهای سردارها، لو، و « هرای» استفاده ميشود، ساز كوبه‌ای همراه سورنا دهل است.
3- قشمه

قشمه كه مشابه دوزلی (2 نی ) متداول در كردستان و كرمانشاهان است از ديگر سازهای برونی است كه توسط عاشق‌ها نواخته می‌شود. در شمال سه نوع قشمه ديده ميشود: قشمه های 5 سوراخه، 6 سوراخه و 7 سوراخه ( كه همگی بدون سوراخ پشت است ) قشمه بيشتر در عروسی‌ها به همراهی دايره و يا دهلی كه با دست نواخته ميشود، به اجرای آهنگ‌های رقص می‌پردازد. قشمه معمولا از استخوان بال قره‌قوش يا درنا و گاهی از نی و حتی از فلز ساخته می‌شود كه صدای حاصله از قشمه استخوانی بهتر و پخته است. قشمه سازی است مضاعف و اندازه آن بستگی به كوچك و بزرگی استخوان پرنده دارد. بر روی هركدام از لوله‌های صوتی آن يك سر پيكه ( قميش ) سوار می‌شود، دو لوله‌ی صوتی قشمه معمولاً به طور هم صدا كوك ميشود. اما ممكن است به ندرت شاهد كوك‌های مأنوس ديگری مانند كوك سوم و حتی گاه دوم باشيم. اين كوك‌ها كه اغلب توسط نوازندگان زبردست قشمه استفاده ميشود، در نظر اول ممكن است به حساب ناتوانی نوازنده در كوك كردن دقيق ساز گذاشته شود در حاليكه استفاده از اين كوك‌های نامأنوس كاملاً آگاهانه و برای ايجاد تحرك و كسب ديناميسم بيشتر صورت می‌گيرد همچنين نوازندگان قشمه باز به منظور ايجاد تحرك و ديناميسم گاه دو صدای مختلف و اغلب مجاور يكديگر را توسط لوله های صوتی مضاعف ساز ايجاد می‌كنند.
4- كمانچه

كمانچه نيز از جمله سازهايی است كه توسط عاشق‌ها نواخته ميشود. كمانچه هم به عنوان سازی بيروني و هم اندرونی مورد استفاده قرار می گيرد، از كمانچه گاه در مراسم سوگواری نيز استفاده می‌شود، كمانچه بيشتر در شمال ‌خراسان ديده می‌شود، رد پای كمانچه تا نيشابور هم ديده شده، اما هرچه در استان‌ خراسان پايين‌تر ميرويم يا كمتر ديده می شود و يا اصلاً ديده نمی‌شود.
كمانچه‌های خراسان دارای سه سيم است و گاه از كمانچه‌های دارای چهار سيم نيز امروز استفاده می‌شود. ساز ضربی همراهی كننده كمانچه دايره يا دهلی است كه با دست نواخته ميشود.
5- دهل

دهل ساز همراهی كننده‌ی سورنا است، زمانی كه با چوب و تركه نواخته می‌شود و ساز همراهی كننده قشمه و كمانچه است، زمانی كه با دست نواخته ميشود. دهل شمال خراسان دو طرفه است و در اندازه های مختلف ديده می‌شود. نواختن آن نيز توسط عاشق‌ها صورت می گيرد.
6- نی

نی ساز هميشگی چوپانان شمال خراسان است نی به غير از زمان چرای گوسفند، در جشن‌ها، مجالس شاد و در سوگ نيز استفاده می‌شود. توسط نی در شمال خراسان مقام‌های مختلفی از جمله: ‌گوسفند چرانی، فریادكوهستان و... اجرا ميشود.
7- دپ ( دف، دايره )

دايره، ساز همراهی كننده‌ی قشمه و كمانچه است و معمولاً توسط عاشق‌ها و در قديم لوطی‌ها اجرا شده و می‌شود. دايره تنها وسيله‌ی دست لوطی‌ها بود. امروز كه نسل لوطی‌ها در شمال خراسان منقرض شده است، اين ساز كماكان در دست عاشق‌ها زنده مانده است، در بجنورد به دپ يا دايره، ديزه گفته می‌شود.

WWW.GoodarziDotar.com