[behnam5555]

موسيقی شمال خراسان

حاج قربان (روایت گر جاودان فرهنگ خراسان )


شمال خراسان كه در بر گيرنده‌ی شهرهای بجنورد، اسفراين‌، شيروان، درگز و قوچان است‌ از جمله مناطقی است كه موسيقی در آن از انواع و اقسام مختلف، حضوری قابل تأمل دارد.
بخش عمده‌ای از ساكنين شمال خراسان را مهاجرين كرد و ترك تشكيل می‌دهند، قسمتی از موسيقی شمال خراسان‌ موسيقی كوهپايه است.

كوهپايه‌های هزار مسجد، الله اكبر، دامنه‌های اتك و منطقه‌ی لائين موسيقی كوهپايه توأم با فریاد است و در مقايسه باموسيقی جلگه قوی تر، ‌رساتر و گاه تندتر است. در كنار موسيقی كوهپايه، موسيقی جلگه و دشت وجود دارد:
جلگه‌ی قوچان، موسيقی جلگه معمولاً ملايم‌تر و درونی‌تر است، اگر به پايين و مركز نزديك شويم، به جلگه‌ی نيشابور و سبزوار می‌رسيم كه تقریباً حاشيه كويرند و موسيقی‌شان نيز ملايم‌تر شده، از نرمش بيشتری برخور‌دار است، در منطقه‌ی لائين، بين كلات و دره‌گز و نيز دامنه‌های هزار‌مسجد، عرفان قوی بوده است، جعفرقلی، هروخان تيرگانی و هی‌محمد‌دره‌گزی از عرفا و شعرای بزرگ اين منطقه بوده‌اند،
ابن غریب از شعرای قبل از قاجار است كه دارای اشعاری عرفان ی است، شعرا و عرفای اين منطقه گاه زبان‌های فارسی، كردی، تركی و عربی را برای انتقال مقاصد و احساسات خويش به كار می گرفتند.

جعفرقلی شايد آخرین عارف و شاعر كرد شمال خراسان است كه هنوز اشعاری هم سنگ شعرهای او سروده نشده است. 11 آهنگ به جعفر قلی منسوب است كه خود جعفر‌قلی آنها را از كسان ديگری دریافته، اما به شيوه‌ی خود در آورده است، از آنجا كه كردهای شمال خراسان همواره ازمرزبانان قيور ايران‌زمين بوده‌اند، پاسداری ازمرزو‌بوم در مقابل اقوام مهاجم، كشتارها، غارت‌ها، اسارت‌ها و آوارگی‌ها از ويژگی‌های اين گونه زندگی بوده است و اين ويژگی،‌تأثير مستقيمی بر موسيقی اين خطه گذاشته است:

لله مزار

آهنگی است كه پس از غارت و كشتار و اسارت بر بالای مزار عزيزان از دست رفته خوانده می‌شده: الله مزار، وا چی روزگاره.... ؟
دو قرسه
پس از قتل عام و كشتار، مرده‌ها را در وسط جمع می‌كردند و دور اجساد دور می‌زدند و مشغول ذكر می‌شدند و اين مبدأ رقص و آهنگ دو قرسه بود.

اناركی

مربوط به لحظات پس ازهجوم بيگانگان و كشتار و انباشت اجساد است زنان دور اجساد جمع می‌شدند و نار می‌زدند و گریه ميكردند.
هرای
فریاد كوهستان است و گویای زندگی پر‌حادثه و پر‌سوز وگداز و آوارگی مردم كرد است، به طور كلی، بسياری از آهنگ‌هايی كه در شمال خراسان زمانی برای سوگ اجرا می‌شد‌، پس ازگذشت ساليان دراز، آرام آرام تغيير شخصيت داده، از آنها گاه به عنوان آهنگ‌های رقص نيز استفاده ميشود، مثلاً آهنگ رشيدخان كه ابتدا برای سوگ بوده، امروزه يك موسيقی شاد و برای رقص است موسيقی كردی شمال خراسان را موسيقی كرمانجی نامند. كلاً كرمانج شمالی، كردهای خراسان، آذربايجان غربی و تركيه و شمال عراق و سوریه و كرمانج جنوبی به كردهای جنوب دریاچه‌ی اروميه و مهاباد و كردستان و كرمانشاهان و سليمانيه‌ی عراق گفته می‌شود كه از نظر گويش با هم متفاوتند.

تفاوت ميان كرمانج شمالی و جنوبی در عرصه‌ی موسيقی نيز مشهود است. به عنوان مثال می‌توان به آهنگ لو اشاره كرد كه از اصيل‌ترين. باستانی ترین نغمات ايرانی است و وجه تمايز كرمانج شمالی و جنوبی نيز هست. بدين معنی، كسی كه بتواند لو بخواند می‌تواند از كرمانج شمالی باشد.

موسيقی كرمانج شمالی همچنين در جمهوری تركمنستان كه سابق به سرزمين خوارزم معروف بود و تا فبل از قرارداد 1299 جزء ايران محسوب می‌شد نيز وجود دارد (در دوران صفويه بخشی از اكراد را در خوارزم استقرار دادند). اشعار كردی اغلب به شكل هجايی است كه تعداد هجا ها می‌تواند از 8 هجا تا 16 هجا باشد.
ترانه‌های عاشقانه بيشتر در قالب های 8 هجايی است. آهنگ لو اغلب در بر‌گيرنده‌ی قالب‌های 11 تا 16 هجايی است، نوازندگان شمال خراسان را می‌توان به سه گروه اصلی تقسيم كرد كه عبارتند از: عاشق‌ها، ‌بخشی‌ها، لوطی‌ها.
به این سه گروه می‌توان دو دسته‌ی ديگر را نيز افزود كه عبارتند از:‌نی‌نوازان و لولو چی‌ها.

1- عاشق‌ها

عاشق‌ها قديمی‌ترین و اصيل‌ترین هنرمندان اين منطقه‌اند.عاشق‌ها نوازندگان سازهايی مثل سورنا، دهل، قشمه، كمانچه و دايره‌اند و همچنين از رقصندگان بزرگ شمال خراسانند. تنها مردمی كه در قديم از پرداختن ماليات معاف بوده‌اند هنرمندان بودند. چه عاشق، بخشی يا لوطی.
اما تنها گروه‌هايی كه حق انتقاد داشته، مجازات نمی‌شدند عاشق‌ها و لوطی‌ها بودند، عاشق‌ها مجری توره هستند، توره به معنی تأتر و نمايشنامه است. در توره از خان انتقاد می‌شده. توره ‌نمايش های طنز آلود و انتقادی بوده همراه با موسيقی، متن نمايش به شكل محاوره ای اجرا می‌شده،
نوازندگان در كناری می‌نشستند و موسيقی نقش فضا سازی را در طول نمايش به عهده داشته است. گاه ممكن بود درتوره بر حسب نياز آواز نيز خوانده شود. گرچه خواندن آواز از وظايف عاشق‌ها نيست و از جمله هنرهای بخشی‌ها به شمار می‌رود.

2- بخشی‌ها

بخشی‌ها نوازندگان دوتار، آوازخوان و داستان سرا بودند، شهرهای بجنورد، شيروان و قوچان مراكز عمده‌ی بخشی‌های شمال ‌خراسان بوده است ( شهرهای اصلی و مراكز قدرت در شمال خراسان قديم )روايات عاميانه در تعريف عنوان بخشی بر اين باور است كه بخشی كسی است كه خداوند به او بخششی ياموهبتی عطا فرموده و او را فردی استثنائی كرده‌است،
برطبق همين روايات، بخشی بايد بتواند بخواند، ‌بنوازد، ‌شعر بگويد، ‌داستان بسرايد و ساز خويش را نيز بسازد، بدين ترتيب، هر نوازنده ی دوتاری بخشی نيست و جدای از تسلط برساز، شخص بايد از نظر دانش و شرايط درونی به مرحله‌ای برسد كه عنوان بخشی را زیبنده‌ی خود گرداند،
البته در اين زمينه استثناء نيز بوده است. مثلا ً استاد رحيم خان بخشی گرچه دارای صدايی نارسا بوده، اما به خاطر تسلط زیاد در ساز و نيز دانش او، باز از طرف مردم به عنوان بخشی معروف بوده است.
رحيم خان بخشی در نقل داستان‌ها به‌جای آواز از بيان محاوره‌ای استفاده می‌كرده است. انتخاب آهنگ و شعر از طرف بخشی، بستگی به تشخيص او از موقعيت مجلس دارد،
بخشی‌ها معمولاً در عروسی‌ها و بطور كلی مجالس شاد می‌نواختند و در مراسم سوگواری رسم بر اجرای موسيقی توسط بخشی‌ها نبوده است، در قديم هر خان، بخشی خاص خود را داشت. يكی از هنرهای بخشی‌ها داستان‌سرايی است، همراه با موسيقی دوتار، آواز، دكلمه‌ی آواز و بيان محاوره‌ای و نقلی،
بخشی می‌توانسته آهنگ‌های رقص را تا جایی كه سازش اجازه می‌داده ‌بنوازد، منتهی در اندرونی و در جمعی محترمانه و بسيار خودمانی.

3- لوطی‌ها

لوطی‌ها در حكم روابط عمومی يا پيام رسانان جامعه خود بوده‌اند. وسيله‌ی آنها يك دايره بوده است. آنها نيز مانند عاشق‌ها حق انتقاد داشتند، لوطی‌ها دائماً در حال سفر بودند و ناقلان اخبار و وقايع، وقايع و اخبار توسط آنان به صورت شعر در می‌آمد، آهنگين ميشد و درهمه جا اجرا ميشد بسته به محتوای شعر، لوطی‌ها يكی از قالب‌های موسيقی كردی را انتخاب می‌كردند، لوطی‌ها نيز ممكن بود آهنگ‌های رقص را بخوانند يا بنوازنند، اما كارشان طبعاً به زیبایی كارعاشق‌ها نبوده است. هم اكنون درشمال خراسان نسل لوطی‌ها منقرض شده است و تنها ياد آنها زنده مانده است.

رقص

رقص در شمال‌خراسان شامل:‌ يك قرسه، دو قرسه، شش قرسه، اناركی و... است كه معمولاً موسيقی آنها توسط عاشق‌ها با سورنا و دهل و قشمه و دايره و نيزكمانچه اجرا می‌شود، رقص‌ها در شمال خراسان معمولاً دارای حالتی از رزم‌اند – چوب بازی جای نيزه بازی و شمشيربازی قديم را گرفته است، همچنين در مراسم كشتی از شاخه های كوراوغلی استفاده می‌شود كه بسيار رزمی است و توسط سورنا و دهل نواخته می‌شود.

WWW.GoodarziDotar.com