موسیقی مقامی شمال خراسان
موسيقي مقامي (موغامي) يادگار جلوه هاي زيبايي از فرهنگ ديرينه مشرق زمين است ،که از تحريف و دگرگوني اعصار مصون مانده .
نغماتي در موسيقي"موغامي" پيدا مي شود که به عهد باستان برمي گردد.
مجتبي قيطاني ،محقق حوزه ي موسيقي سنتي خراسان با بيان مطلب فوق گفت:
در کتاب لغت موسيقي نوشته" افراسياب بيگ لي" کلمه ي مقام که به صورت موغام يا مغام هم نوشته مي شود، به عنوان مجموعه ي صداها و پرده هاي مختلف که بر اساس يک کوک واحد و در محور آن مي گردند، تعريف شده و از آن به عنوان بالاترين مرحله ي خلاقيت در ترکيب ساز و آواز ياد شده است.
وي ادامه داد:
آنچه مد نظر هنرمندان و مردم اين منطقه است ،"موغام" مي باشد که در باور مردم خرسان از شان و منزلت بالايي برخورداراست و به ديده تقدس به آن مي نگرند و به مصداق هنر عامه، آفريننده مشخصي ندارد و تمام افراد جامعه در شکل گيري و نقل روايت آن سهم دارند. قيطاقي درباره ي تاريخ و قدمت موسيقي موغامي گفت:
تاريخ موسيقي اين سرزمين به زمان کوچ آريايي ها به ايران بر مي گردد و در پاره يي از نقاط برخي از نغمه ها به صورت بکر و دست نخورده، حکايت از يک اصالت باستاني دارد و اگر براي بررسي موسيقي، خراسان بزرگ را مد نظر قرار دهيم، بايد پهنه ي اين ديار را از کرانه هاي غربي خزر تا پهنه هاي ابيورد و نسا ،مرو و تا کويرهاي خراسان و هرات، مرز هندوچين مورد کاوش قرار دهيم. وي با تاکيد بر اين که خراسان فعلي نيز به علت وسعت جغرافيايي و تنوع پراکندگي اقوام و فرهنگ هاي مختلف داراي موسيقي "موغامي" متنوع و مختلفي است، گفت:
تنوع نژادي از عرب هاي سامي تا هزاره ، بلوچ و نژادهاي کرد و کرمانج و ترک و ترکمن و مغول در اين استان ،باعث شده است، که يکي از غني ترين گنجينه هاي فرهنگي موسيقي به وجود بيايد، که بر خلاف بيشتر مناطق ايران از سبک خاص برخوردار نيست و در نواحي مختلف استان وحدت سبک ندارد.
اين پژوهشگر ضمن تقسيم خراسان به دو حوزه ي شمال و جنوب، درباره ي
موسيقي "موغامي" شمال خراسان اظهار داشت:
موسيقي جاري در اين منطقه موسيقي کوهستان ،جلگه است و از يک زندگي پرحادثه و پرسوز و گداز و آوارگي حکايت مي کند ، اين مساله را حتي مي توان در رقص ها و بازي هاي آييني و سنتي آن ها ديد . ضمن اين که از گستردگي و تنوع بيشتري برخوردار است، از حال و هواي خاصي نيز بهره مي برد و حماسه، عرفان، عشق و سوگ پشتوانه ي اصلي اين موسيقي مي باشد.
مجتبي قيطاقي با اشاره به اين که موسيقي اين منطقه "کرمانجي" است و از موسيقي هاي ترکي و ترکمني هم تاثيراتي گرفته است، اظهار کرد:
در شمال خراسان موسيقي ترکمني يا موسيقي ترکي ديده نمي شود، آنچه هست موسيقي شمال خراسان به روايت ترکمني و ترکي است، يعني موغام ها در اصالت خودشان ترکمني و ترکي نيستند.
او سازهاي رايج در اين منطقه را دوتار، سرنا، ني چوپان (بلر)، قوشمه، کمانچه، دهل، دايره و نيز سازهاي قديمي تر، شش تار (چگور قديم)، مزغان و نفير دانست و از مهم ترين "موغام هاي" موسيقي شمال خراسان، نوايي کردي (نوايي شمال خراسان) - تجنيس، بيات هراي - لوي - جعفر قلي ها - الله مزار - تورغه، درنا - بلبل - شاخه تايي (ختائي) و کوراوغلي نام برد. وي به خبرنگار ايسنا گفت:
در شمال خراسان نوازندگان مختلف بر حسب ساز و تخصص شان به مراتب و طيف هاي مختلفي تقسيم مي شوند که عبارتند از عاشق ها يا آشق ها که نوازندگان سازهاي سرنا، دهل، کمانچه و قوشمه مي باشند و گاه در مجالس مختلف بر حسب نياز حرکات نمايشي هم انجام مي دهند - ، لوتي ها (روتي ها يا لوطي ها) که دايره و دف مي نوازند که درقديم با ساز خود سفر مي کرده اند و هم راويان اخبار و هم ناقلان آثار بودند و در قالب جملات، حرکات نمايشي و اشعار طنز ،جامعه و حکام آن را به نقد مي کشيدند.
وي ادامه داد:
بالاترين مرتبه ي هنرمندي را در شمال خراسان" بخشي هاي دوتار نواز" دارند، اينان هم آواز مي خوانند و هم شعر مي سرايند، ساز را خودشان مي سازند و از جهت شرايط اخلاقي، دروني و معرفتي به درجه يي از رفتار رسيده اند ،که مردم به راحتي با آن ها همراه مي شوند.
اين پژوهشگر،با بيان اين که" بخشي ها" و "عاشيق ها" بازماندگان حقيقي خنياگران ايران باستان هستند، درباره ي دسته ديگر نوازندگان شمال خراسان توضيح داد:
بلروانان يا ني نوازان، نوازندگان ني چوپاني هستند که اين ها معمولا چوپانند و زندگي شباني دارند. وي در ادامه درباره ،حوزه ي موسيقي جنوب و شرق خراسان يادآور شد:
موسيقي اين حوزه نرم و دروني است و در آن ها فرياد به معني خاص آن در کوهستان وجود ندارد و مي توان فرياد آن ها را نامه يي بلند خوان که ناشي از زندگي در کوير است و موسيقي اين حوزه بيشتر در شهرهاي شرقي خراسان يعني تربت جام، باخزر - تايباد و خواف متمرکز است و موسيقي کويري در شهرهاي جنوبي مانند کاشمر، گناباد و بيرجند و مرز سيستان و بلوچستان همواره دستخوش تغيير و تحريف بوده است و علت اين امر شايد تداخل فرهنگ مردم اين مناطق باشد.
وي سازهاي دوتار، سه تار، دهل و در برخي مناطق غيچک يا غژک را به عنوان سازهاي رايج اين حوزه نام برد و افزود: به نوازندگان دوتار در اين منطقه" اوستاد" گفته مي شود، که بالاترين مرتبه ي هنرمندي است و دوتار و موغام هاي آن از جايگاه والا و مقدسي برخوردارند و هنرمندان اصيلش همواره مورد توجه و احترام مردم هستند.
او مهم ترين موغام هاي موسيقي اين منطقه را "نوايي" - "اشتر خجو" - سرحدي هاي مختلف - سبزپري پلتان - هتن - آخر - الله مدد - معراجنامه - مقام الله و مقام جل عنوان کرد و گفت: موغام "مقام الله" و "مقام جل" معادل موغام" تورغه" در شمال خراسان است،که از حيث نام گذاري با وجه اشتراک مضامين عرفاني است.
مجتبي قيطاقي که 15 سال است درباره ي موسيقي سنتي خراسان تحقيق و پژوهش مي کند در پايان خاطرنشان کرد:
انتظار مي رود، پژوهشگران فرهنگي به موسيقي هاي "موغامي" به عنوان گنجينه ي فرهنگ شفاهي بنگرند و ميراث فرهنگي موسيقي موغامي را به عنوان ميراث اين ملت باور نمايند و از فرهنگ ديرينه ي مشرق زمين حراست کنند
ir.persianlog.botar