زلزله را بهتر بشناسیم
پدیده های خطر آفرین طبیعی نظیر زلزله، سیل، طوفان و لغزش لایه های زمین می توانند خطر جدی برای جان و مال انسان ها به دنبال داشته باشند. در این میان رویداد زلزله در طول تاریخ آثار غیر قابل جبرانی را به همراه داشته است. خوشبختانه در حال حاضر با توجه به پیشرفت های علم مهندسی زلزله، در صورت به کارگیری اصول و ضوابط پیشگیری، خسارات ناشی از زلزله می تواند به حداقل ممکن برسد.
زمین لرزه، از آزاد شدن ناگهانی انرژی انباشته شده در سنگ های پوسته ی زمین ایجاد می شود. این آزاد شدن انرژی به صورت امواج زلزله از نقطه ای به نام کانون زلزله آغاز و باعث لرزش سطح زمین می گردد. قرار گرفتن ایران در بخشی از کمربند کوه زایی آلپ – هیمالیا، که یکی از جوان ترین نواحی کوه زایی جهان محسوب می شود، باعث شده است که فلات ایران از لحاظ لرزه خیزی، بسیار فعال بوده و به علت عدم ساخت و سازهای مناسب، هر از چند گاهی هزاران نفر با رویداد زمین لرزه های ویران گر به کام نیستی بروند.
تهران بزرگ که در دامنه ی جنوبی رشته کوه های البرز قرار گرفته، عموماً بر روی رسوبات آبرفتی عهد حاضر بنا شده است که با وجود گسل های فعال در این ناحیه، این شهر مانند اکثر شهرهای کشور در خطر جدی وقوع زمین لرزه قرار گرفته است.
تجربه ثابت نموده است که روش های پیشگیری و آمادگی، نقش موثری در کاهش خسارات ناشی از زلزله دارد. یکی از محورهای مهم برای محقق نمودن روش های پیشگیری و آمادگی در به حداقل رساندن خسارات ناشی از زلزله، آشنایی همگانی با زلزله است.
ما قصد داریم مطالب کتاب "آمادگی در برابر زلزله" را که توسط شورای اسلامی شهر تهران تهیه و تدوین شده است، به ترتیب فصول آن برای شما بیان کنیم.
بی تردید شناخت پدیده ی زلزله و ارائه ی الگوهای مناسب برای آمادگی و مقابله ی جمعی و فردی از قبل، در هنگام و بعد از زلزله می تواند از آثار مخرب آنها بکاهد. در این نوشتار سعی شده است که ضمن آموزش مفاهیم اولیه ی زمین لرزه، روش های مناسی برای مقابله و آمادگی در برابر آنها ارائه گردد.
بدیهی است که در این میان، نقش مسئولان اجرایی کشور در توجه به زمین لرزه و مسئولیت پذیری مهندسان در بالندگی اندیشه ی خود بسیار مهم و حیاتی است، اما شورای اسلامی شهر تهران بر این باور است که در صورت آشنایی عمومی با این پدیده های طبیعی و نهایتا خواست همگانی در رفع آنها، خسارات جانی و مالی ناشی از وقوع زمین لرزه، به حداقل ممکن خواهد رسید. امید است این مطالب بتواند نقشی هر چند ناچیز در آگاهی بخشیدن به جامعه و نیز کاهش خسارات جانی و مالی ناشی از این سانحه ی طبیعی داشته باشد.
زلزله
زمین لرزه، از آزاد شدن ناگهانی انرژی انباشته شده در سنگ های پوسته ی زمین به وجود می آید. این آزاد شدن انرژی از نقطه ای در عمق زمین به نام کانون زمین لرزه آغاز و با رها شدن انرژی به صورت امواج، باعث لرزش سطح زمین و نهایتاً در صورت عدم ساخت اصولی ساختمان ها و سازه ها باعث تخریب آنها می شود.
علل وقوع زلزله
دانشمندان برای علت وقوع زمین لرزه، چند دلیل ذکر می کنند:
برخی از زمین لرزه ها بر اثر فوران گدازه های آتشفشانی روی می دهند. تعدادی دیگری از زمین لرزه ها بر اثر فعالیت های مربوط به بشر روی می دهند، مانند انفجارات هسته ای یا ایجاد سدهای بزرگ در نواحی مختلف که به این نوع زمین لرزه ها، زلزله های القایی گفته می شود. اما مهم ترین و اصلی ترین وقوع زمین لرزه ها را می توان ناشی از حرکات صفحات پوسته ی کره ی زمین دانست.
دانشمندان مدت هاست که پی برده اند، پوسته ی سخت کره ی زمین یک پارچه نبوده و از قطعات مجزایی تشکیل شده است. این قطعات که به نام صفحه های زمین ساختی معروف هستند، نسبت به یکدیگر در حال حرکت می باشند. این حرکت از میلیون ها سال پیش آغاز شده و همچنان ادامه دارد. شاید تصور اینکه در سالیان بسیار دور تمام خشکی های کره ی زمین به هم متصل بوده و به تدرج از یکدیگر فاصله گرفته تا شکل کنونی خود را به دست آورده اند بسیار مشکل باشد، ولی هم اکنون این نظریه که به نام "زمین ساخت صفحه ای" شناخته می شود، مورد قبول دانشمندان است. آزاد شدن ناگهانی انرژی ذخیره شده در مرز بین صفحات پوسته ی زمین پدیده ای است که از آن به عنوان زلزله نام می بریم.
گسل و انواع آن
مرز بین دو صفحه ناپیوستگی پوسته را اصطلاحاً گسل می نامند. به عبارت دیگر، گسل ها شکستگی های پوسته ی کره ی زمین هستند که در امتداد آنها جابه جایی صورت می گیرد. برخی از گسل ها در زمان های بسیار دور فعالیت داشته و دیگر فعال نبوده اند، ولی برخی دیگر از آنها، در دوران اخیر فعالیت داشته اند که خطرناک تر محسوب می شوند.
گسل ها انواع مختلفی دارند که براساس نحوه ی تشکیل، حرکت و ساز و کار جابه جایی بین دو لبه ی آن به دو گروه عمده تقسیم می شوند، که عبارتند از:
1- گسل های شیب لغز
گسل های شیب لغز، که دو لبه ی گسل نسبت به یکدیگر جابه جایی قائم دارند و به دو نوع نرمال (شکل 2) و معکوس (شکل 3) تقسیم می شوند.
2- گسل های امتداد لغز
گسل های امتداد لغز، که جابه جایی بین دو لبه ی گسل در راستای افقی است و به دو نوع چپ گرد و راست گرد تقسیم می شوند (شکل 4).