لاپه‌ڕه‌کانی نادیارله‌ مێژووی ڕۆشنگه‌رى ئه‌وڕوپا

[behnam5555]

لاپه‌ڕه‌کانی نادیارله‌ مێژووی ڕۆشنگه‌رى ئه‌وڕوپا

"فاندى فه‌ڕه‌نسى" یه‌كه‌م قوربانى به‌ كۆمه‌ڵ له‌ مێژووى نوێ مشت و مڕى، په‌یوه‌ندى له‌نێوان ئیسلام و رۆشنگه‌رى و نوێخوازى كه‌ به‌دواى رۆشنگه‌رى هات موسڵمانانى له‌ ماوه‌ى نزیكه‌ى دوو سه‌ده‌ى رابردوو سه‌ر قاڵ كردووه‌ .
پڕۆژه‌ى رۆشنگه‌رى ئه‌وڕوپى كه‌ شۆڕشى فه‌ڕه‌نسى هێنایه‌ ئاراوه‌ به‌ هه‌رسێ دروشمه‌ به‌ ناوبانگه‌كه‌ى ( برایه‌تى، ئازادى ، یه‌كسانى ) به‌و نموونه‌یه‌ داده‌نرێت كه‌ عه‌ڕه‌به‌ نا ئاینییه‌كان( سیكویلار) ئاماژه‌ى پێ ده‌ده‌ن و له‌سه‌رى ده‌ڕۆن. هه‌روه‌ها به‌ مژده‌ به‌خشى رێگاى وریابوونه‌وه‌ و راپه‌رینى داده‌نێن، كه‌ جێگره‌وه‌ى نییه‌ وه‌ پڕوپاگه‌نده‌ى پڕ مه‌ترسى له‌ دژى ئایین بڵاوده‌كه‌نه‌وه‌ به‌ شێوه‌یه‌كى گشتى وه‌ زێده‌ڕۆیى ده‌كه‌ن هه‌ندێك جار ئه‌و ململانه‌ ئایینى و تایفه‌گه‌ریه‌ى كه‌ له‌ چاخه‌كانى ناوه‌ڕاست ئه‌وڕوپا به‌ خۆیه‌وه‌ دیت، هه‌روه‌ها رزگاركه‌ره‌كانى چه‌رخه‌ نوێیه‌كان. وه‌واى وه‌سف ده‌كه‌ن ئه‌مه‌ به‌ڵگه‌یه‌كى حاشا هه‌ڵنه‌گره‌ كه‌ ئاماده‌گى ئایین له‌ مه‌یدا

نى گشتى ژیان ماناى خوێنڕێژى ده‌گه‌یه‌نێ مه‌حاڵه‌!
بۆ ماوه‌ى چه‌ندین سه‌ده‌یه‌ زۆر له‌و رۆشنبیرانه‌ى كه‌ له‌ جه‌نگێكى سه‌ختدا بوون بۆ ده‌ستهێنانى ناسنامه‌ له‌ به‌رامبه‌ر ئه‌م پڕۆژه‌ رۆژئاواییه‌ نامۆیه‌ له‌ هه‌وڵى به‌رده‌وامبوون بۆ شیكرنه‌وه‌ى بنه‌ماكانى پڕۆژه‌كه‌و ده‌رخستنى كه‌موكوڕییه‌كانى. وه‌ ئه‌و ئه‌رك و ماندووبوونه‌ كاریگه‌رى زۆرى هه‌بوو له‌سه‌ر دروستبوونى هه‌ڵوێستێكى ره‌خنه‌ گرانه‌و ته‌نانه‌ت ره‌تكردنه‌وه‌ى ئه‌م نموونه‌یه‌ وه‌ك چوارچێوه‌یه‌ك بۆ راپه‌رین. سه‌ره‌ڕاى ئه‌وه‌ى په‌رده‌ى له‌سه‌ر مێژووى خوێناوى بزووتنه‌وه‌ى ڕۆشنگه‌رى ئه‌وڕوپا لادا به‌تایبه‌ت " فه‌ڕه‌نسا " كه‌ بێشكه‌و ده‌رگۆشى بزووتنه‌وه‌ى ڕۆشنگه‌رى بوو. ئه‌م ئاشكراكردن و په‌رده‌ لادانه‌ له‌سه‌ر تاوانى قڕكردن و له‌ناوبردنى به‌ كۆمه‌ڵى مرۆڤایه‌تى له‌ مێژووى نوێ كه‌ له‌ فه‌ڕه‌نسا ئه‌نجام درا له‌ ساڵه‌كانى یه‌كه‌مى ته‌مه‌نى شۆرش به‌ كارێكى چاك داده‌نرێت.

ئاماژه‌یه‌كى به‌سه‌رنه‌چوو:

له‌ سه‌ره‌تاى ده‌ستپێكردنى پڕۆژه‌ى داگیركارى فه‌ڕه‌نسى كه‌ به‌ره‌و باشوورى میسڕ هات له‌ ساڵى (1798)ز له‌ دواییدا له‌ (1830)ز به‌ره‌و جه‌زائیر كه‌وته‌ ڕێگا كه‌ دروشمى فه‌ڕه‌نسییه‌كان بریتى بوو له‌ (به‌شارستانیكردنى گه‌لانى دواكه‌وتوو) هه‌ر زوو پیرێكى جه‌زائیرى له‌درۆیه‌كه‌ تێگه‌یشت به‌ پێكه‌نیینێكى نائاسایى ساده‌ وتى " باشه‌ ئه‌گه‌ر ئێوه‌ بۆ به‌شارستانى كردنى ئێمه‌ هاتوون, ئه‌ى بۆچى ئه‌م هه‌موو چه‌ك و

‌

باروته تان له‌گه‌ڵ خۆ هێناوه‌ ؟!.
له‌ وه‌ڵامى ئه‌م پرسیاره‌ بیرمه‌ندى ئیسلامى دكتۆر عه‌بدولوه‌هاب ئه‌لمه‌سیرى له‌ كتێبى (سه‌هیۆنیزم و نازیزم و كۆتایى مێژوو ) ئاماژه‌ به‌وه‌ ده‌كات له‌ چه‌ند ده‌سته‌واژه‌یه‌كى كورت كه‌ چۆن هێزه‌كانى شۆڕشى فه‌ڕه‌نسى هه‌ڵساون به‌ قڕكردن و له‌ناوبردنى به‌ كۆمه‌ڵ له‌ دژى دانیشتوانى ناوچه‌یه‌ك له‌ فه‌ڕه‌نسا به‌ ناوى (فاندى ) كه‌ له‌ زارى ئه‌فسه‌رێكى فه‌ڕه‌نسى وه‌ریگرتووه‌ كه‌ له‌ چه‌ند دێرێك خوێندوویه‌تیه‌وه‌ كه‌ ئه‌فسه‌ره‌كه‌ باسى كردووه‌ وه‌ خۆى به‌شداریكردووه‌ له‌ كۆمه‌ڵ كوژیه‌كه،‌ كوشتاره‌كه‌ به‌ پله‌ یه‌ك بوو، خوین گه‌ یشتۆته‌ چۆكى ئه‌سپه‌كه‌ى.
هه‌وڵم دا بۆ ئه‌وه‌ى كه‌ زانیارى به‌ ده‌ست بێنم به‌ زمانى عه‌ڕه‌بى به‌ڵام ده‌ستم نه‌كه‌وت، هه‌روه‌ها هه‌وڵم دا له‌سه‌ر تۆڕى ئه‌نته‌رنێت (جگه‌ له‌م چه‌ند دێره‌ى ئه‌فسه‌ره‌ فه‌ڕه‌نسییه‌كه‌ تێناپه‌رێت كه‌ دكتۆر مه‌سیرى باسیكردووه‌ " وه‌ هه‌وڵم دا به‌ ئینگلیزى شتێكم ده‌ست كه‌وێت.
نووسه‌رێكى ژنى فه‌ڕه‌نسى به‌ ناوى ((سۆفى ماسون )) (1) وله‌ شایه‌تمانیه‌كه‌ى ده‌ڵێت :- له‌ سه‌ره‌تاى ساڵى 1794ز رۆبسپێرییه‌كان كه‌ شوێن كه‌وتووى سه‌رۆكه‌كه یان روبسپێربوون بڕیاریان دا كه‌ فندییه‌كان له‌ ناوببه‌ن تا دوایین پیاو ژن و مناڵیان لێ بكوژن ئه‌گه‌ر شۆرشى فه‌ڕه‌نسى یه‌كه‌مین ئایدۆلۆژیاى نوێ بێت ئه‌وا فندییه‌كان (فاندى) به‌ قه‌سابخانه‌یه‌كى سه‌رتایى ترسناك داده‌نرێت له‌ كرداره‌كانى

له‌ناوبردنى به‌ كۆمه‌ڵ یان كۆمه‌ڵكوژى.

به‌ڕاستى فاندى (فندییه‌كان) شورشێكیان هه‌ڵگیرساند كه‌ له‌لاى هه‌مووان ناسراوه‌ ئه‌وه‌ى جێگاى پرسیاركردنه‌ له‌ بابه‌ت سروشتى شۆرشه‌كه‌یه‌ كه‌ چینى ناوه‌ندو سه‌رۆكه‌كانى به‌شدارییان تێدا كرد .
كۆمارى فه‌ڕه‌نسا تا ئه‌م دوایانه‌ ئاشكراى نه‌ده‌كردوو نه‌یده‌سه‌لماند كه‌ ئه‌م هه‌موو ترس و تۆقاندنه‌ له‌ دژى فندییه‌كان به‌كار هاتووه‌ وه‌ به‌ یه‌كه‌م تاوانى له‌ ناو بردنى به‌ كۆمه‌ڵ (جینوساید) چه‌رخى نوێ داده‌نرێت .
وه‌ سۆفى درێژه‌ به‌ باسه‌كه‌ ده‌دات و ئاماژه‌ به‌و نوێگه‌رییه‌ ده‌دات كه‌ شۆڕشى فه‌ڕه‌نسى له‌گه‌ڵ خۆى هێنا , كه‌ شێوازێكى نوێى ژیان هات و ده‌ستى پێكرد له‌ سه‌ره‌تا هیچیان نه‌كرد. به‌ڵام زۆر به‌ خێرایی تێگه‌یشتن كه‌ ئه‌م هێرشه‌ ماناى چییه‌و چى ده‌گه‌یێنێت .... كه‌ خاك و بیرو باوه‌ڕیان پێ شێل ده‌كات بگره‌ گیانیشیان له‌ناو ده‌بات له‌به‌ر ئه‌وه‌ ناكرێت كه‌ ده‌سته‌وه‌ ستان بن له‌ به‌رامبه‌ر ئه‌م هه‌موو سته‌م و پێ شێلكاریانه‌ وه‌ ڕۆڵى ته‌ماشاكه‌ر ببینن وه‌ بڕیاریان دا كه‌ به‌رگرى له‌ خۆیان بكه‌ن تادوا هه‌ناسه‌ ئه‌گه‌ر پێویستى كرد.
ئه‌وانه‌ى كه‌ تازه‌ هاتوون ( شوڕشگێڕانى فه‌ڕه‌نسا) باوه‌ڕیان وابوو كه‌ ئه‌وانه‌ له‌گه‌ڵ خۆیان پێشكه‌وتن ، رۆشنگه‌رى ، رزگاربوون له‌ كۆت و به‌ندى، ئه‌فسانه‌ ، ئازادى، برایه‌تى ، یه‌كسانى )یان هێناوه‌ ، وه‌ ئه‌م خه‌ڵكه‌ دواكه‌وتووانه‌ كه‌ به‌شێوازێكى سه‌ره‌تایى ژیان ڕێ ده‌كه‌ن به‌ره‌و پێشیان ده‌به‌ن و ده‌یان هێننه‌ ناو ژیانێكى نوێ و چه‌رخێكى نوێ ئه‌گه‌ر تووشى چه‌ند شه‌ڕێكیش بن و زیانیان لێ بكه‌وێت. به‌ڵام ئه‌مه‌ هه‌روا سوك و ئاسان تێپه‌ڕ نه‌بوو خه‌ڵك زۆر شۆڕشگێڕانه‌ به‌رگریان كرد ..... به‌ڵام زۆر به‌خێرایى شكان ده‌ستى پێ كرد له‌به‌ر نابه‌رابه‌رى و ناهاوسه‌نگى له‌ هێزو چه‌ك هونه‌رى شه‌ڕكردن چونكه‌ فندییه‌كان ڕۆشنبیرییه‌كى سه‌ربازیان نه‌بوو

ماوه‌یه‌كى درێژ بوو به‌ ئاشتى ده‌ژیان .
كه‌ سه‌ربازه‌كانى شۆرشى ئه‌مه‌یان بۆ به‌دیاركه‌وت و له‌و كاته‌ى كه‌ خه‌ڵكه‌كه‌یان به‌زاند زیاتر به‌ بیرو باوه‌ڕێكى دڕندانه‌ هه‌ڵسوكه‌وتیان كرد مردنیان بارانده‌ سه‌ر خه‌ڵك , به‌م شێوه‌یه‌ قڕ كردنى به‌ كۆمه‌ڵ ده‌ستى پێكرد .
قڕكردنى به‌ كۆمه‌ڵ (جینوساید) به‌ پێى شایه‌دى سۆفى له‌ لوتكه‌ى ده‌سه‌ڵات ده‌ستى پێكردوو زۆر به‌ شادومانى له‌ نزمترین ئاست و ده‌سه‌ڵات جێبه‌جێكرا به‌لانى كه‌م (300.000) هه‌زار كه‌س قڕكران زۆر به‌ دڵ ڕه‌قی و بێ به‌زه‌ییانه‌ ، وه‌ هه‌ندێ له‌و سه‌ربازانه‌ى كه‌ ڕه‌تیان كرده‌وه‌ كه‌ به‌شدارى له‌ قڕكردنه‌كه‌دا بكه‌ن ئه‌وا سزاى مادی و معنویان به‌سه‌ردا سه‌پێنرا .
به‌ڵام فندییه‌كان به‌رده‌وامبوون له‌ به‌رگرى و به‌رخۆدانكردن له‌ خۆیان. هه‌ندێكیان خۆیان له‌ دارستانه‌كان شارده‌وه‌ و حه‌شار داو كه‌وتنه‌ بۆسه‌ دانان، وه‌ زۆر دلێرانه‌ جه‌نگان , به‌ڵام له‌و كاته‌ى كه‌ به‌دیل ده‌گیران وه‌ك به‌راز سه‌ریان ده‌بڕین. له‌ سێداره‌دان چاره‌نووسى هه‌موو سه‌رۆكه‌كانیان بوو جابه‌ هه‌ڵواسین یان سه‌ربڕین یان به‌ گوله‌ بارانكردن. تا ده‌گاته‌ ئه‌وه‌ى بواریان نه‌هێشته‌وه‌ بۆ هه‌ندێكیان ته‌نانه‌ت له‌ گۆڕه‌كانیشیان به‌ هێمنى بنوون و سه‌ر بنێنه‌وه‌. لاشه‌ى دوا سه‌رۆكیان له‌ دواى له‌ سێداره‌ دان پارچه‌ پارچه‌ كرد ئینجا دابه‌شى سه‌ر زانایانیان كرد ، وه‌ سه‌ره‌كه‌یان له‌ سوێراو دانا له‌ ناو ده‌فرێكى شووشه‌، به‌ڵام مێشكیان خسته‌ ژێر لێكۆڵینه‌وه‌ بۆ ئه‌وه‌ى بزانن كه‌ تۆى یاخیبوون له‌ ناو خه‌ڵكى سه‌رتایى له‌ كوێدایه‌.
ئه‌وه‌ ده‌گه‌ڕێته‌وه‌ بۆ دوو سه‌د ساڵ له‌ مه‌وبه‌ر به‌ڵام له‌ ڕۆژگارى ئه‌مڕۆ كۆمارییه‌كان ئاهه‌نگیان گێڕا له‌ یاده‌وه‌رى دوو سه‌د ساڵه‌ بێ ئه‌وه‌ى ئاماژه‌بكه‌ن به‌ (مردن ) یان به‌ قڕكردن و له‌ناوبردنى به‌ كۆمه‌ڵ به‌ڵام ئێستا ناوێك هه‌یه‌ بۆ ئه‌م كه‌لتووره‌ كه‌ به‌رگرى كرد وه‌ ئه‌م ناوه‌

[behnam5555]

(فاندییه‌) فندییه‌......

..... ئه‌وه‌ مێژووى چیڕۆكێكى پڕ له‌ شه‌رمه‌زارییه‌ كه‌ به‌رامبه‌ر خه‌ڵكى ڕۆژئاواى فه‌ڕه‌نسا (فاندییه‌كان) كراوه‌ وه‌ ئه‌م چیڕۆكه‌ تا ماوه‌یه‌كى نزیك به‌ر له‌ ئێستا بابه‌تى سه‌ر كوتكردن دان پێدانه‌نان بوو ، وه‌ زۆربه‌ى فه‌ڕه‌نییسه‌كان شتێكیان له‌ بابه‌ت ئه‌وه‌ نه‌ده‌زانى ته‌نها خه‌ڵكى (فاندى) و به‌ریتانى بابه‌ته‌كه‌یان به‌ زیندوویى له‌ لاى خۆى پارستبوو، وه‌ هه‌رگیز له‌ یادى ناكه‌ن. وه‌ به‌م دواییانه‌ ماوه‌ى چه‌ند سالێك به‌ر له‌ ئێستا په‌یكه‌رێكى یاداشتییان له‌لایه‌ن حكومه‌تى هه‌رێمى ئه‌و ناوچه‌یه‌ بۆ قوربانیانی ئه‌م ڕه‌شه‌ كوژیه‌ دامه‌زراند.
نه‌ك حكومه‌تى ناوه‌ندى . ئێستا و به‌م دواییانه‌ كۆمارى فه‌ڕه‌نسا ده‌ستی كرووه‌ قسه‌ له‌م بابه‌ته‌ ده‌كات شیمانه‌ى وا داده‌نێت كه‌ ئه‌م تۆقاندنه‌ یه‌كه‌م قڕكردن و له‌ناو بردنى به‌كۆمه‌ڵ بێت له‌ مێژوودا.
نابێت یه‌ك پیاو به‌ زیندووێتى بمێنێ ( ته‌نها ئه‌بێ گورگ له‌ خاكه‌كه‌یان بمێنێ) ئاگر , خوێن، مردن، ئه‌مانه‌ن (كه‌ پێویستمان پێ ده‌بێت بۆ پاراستنى ئازادى) پێویسته‌ ماڵ و مڵك و بیروباوه‌ڕه‌ توندره‌وه‌كه‌یان خاپور بكرێ و له‌ ناو ببرێت.
ئه‌مانه‌ چه‌ند وشه‌ و ده‌سته‌واژه‌یه‌ك بوون كه‌ له‌و كۆنگره‌یه‌ هاتن كه‌ له‌ سه‌ر فاندى به‌سترا، وه‌ زاناكانیان هه‌رچى بیرێكى نوێ كه‌ بۆیان ده‌هات باسیان ده‌كرد وه‌ك ژه‌هراویكردنى ئارد، مه‌ى ، سه‌رچاوه‌ى ئاو ... گه‌ڕان به‌ دواى رێگاكان بۆ سووتاندنى زۆرترین ژماره‌ له‌ خه‌ڵك له‌ فڕنێكى گه‌وره‌ كه‌ تواناى تاواندته‌وه‌ى به‌زى هه‌بێت به‌چاكى ....یه‌كێك له‌ ژه‌نه‌ڕاڵه‌كانیان (carrier) گاڵته‌ى به‌م جۆره‌ لێكۆڵینه‌وه‌و به‌دواداگه‌ڕانه‌ ده‌هات ئه‌ى وت كه‌ ئه‌م رێگایه‌ نوێیانه‌ كاتێكى درێژ ده‌خایێنن ...... وا چاكه‌ كه‌ رێگایه‌ك به‌كار بهێنن كه‌ له‌ كه‌نارى ڕووبار ئاهه‌نگ (قوداسێكیان ) بۆ ببه‌ستین بۆ له‌ ناوبردنییان هه‌موو پیاو ژن ومناڵه‌كانیان به‌ پێخواسى له‌ یه‌ك ببه‌ستیه‌وه‌ به‌ كۆمه‌ڵ ناوى بنێین (هاوسه‌رگیرى كۆمارى) له‌ ناو به‌له‌میان بكه‌ین وه‌ ڕایان كێشین بۆ ناوه‌راستی روباری ( لوار ) وه‌ له‌م كاته‌ ئاهه‌نگه‌كه‌ ده‌ست پێبكه‌ین به‌ نێزه‌ وه‌ ڕم تێیان بكه‌وین هیچیان نه‌پارێزین له‌ پیاو ژن و مناڵ سه‌ری مناڵه‌كانیان وردو خاش بكه‌ین به‌ له‌دیواردان، وه‌ قه‌سابخانه‌یه‌كیان لێ دابنێین به‌ تۆپبارانكردن. وه‌ توندترین شێوازی ئازاردان و سووتاندن و تاڵانكردنى گوندو شارو كه‌نیسه‌كانیان بكه‌ین .
وه‌ به‌هیچ شێوه‌یه‌ك ئاماژه‌یه‌ك نه‌بوو بۆ جیاوازیكردن له‌ نێوان شه‌ڕوان و سیڤیله‌كانیان ، تا ئێستاش له‌ تۆمارگاكانى له‌شكر له‌ (ڤینسین) ئه‌م چیڕۆكه‌ سارد و بێ به‌زه‌ییه‌ ده‌گێڕنه‌وه‌.
وه‌ بۆ چه‌ندین جار ئه‌م چیرۆكه‌ قێزه‌ونه‌ له‌ چه‌رخی ئێستامان دووباره‌ ده‌كرێته‌وه‌.
ئه‌فسه‌ره‌كانى سوپا زۆر به‌ ساردى له‌ ئامانجه‌كانى ئه‌م قه‌سابخانه‌یه‌ ده‌دوێن كه‌ له‌ناوبردێنێكى به‌ كۆمه‌ڵ بووه‌ به‌شێوه‌كى ڕیكخراو و به‌رده‌وام و قین له‌
دڵانه‌.

فاندی:

له‌گه‌ڵ ئه‌و هه‌موو بابه‌تانه‌ى كه‌ ڕۆشنگه‌ره‌كان له‌بابه‌ت بزوتنه‌وه‌ى ڕۆشه‌نگه‌ری وه‌ریان گێڕاوه‌ته‌ سه‌ر زمانى عه‌ڕه‌بی، به‌ڵام ته‌نها یه‌كێك له‌م ڕۆشنگه‌رانه‌ بیرى له‌وه‌ نه‌كردۆته‌وه‌ كه‌ ته‌نها یه‌ك بابه‌ت له‌سه‌ر فاندى وه‌رگێڕیته‌ سه‌ر زمانى عه‌ڕه‌بی، هه‌رچه‌نده‌ بابه‌ت زۆره‌ له‌سه‌ر فاندى به‌ ئینگلیزى و فه‌ڕه‌نسی.
یه‌كێك له‌و كتێبانه‌ى هه‌رایه‌كى زۆرى نایه‌وه‌ له‌ ئه‌وڕوپا كه ‌له‌سه‌ر فاندى نووسراوه‌ كتێبی (قڕكردنی به‌كۆمه‌ڵى فه‌ڕه‌نسی) كه‌ ڕیناڵد شیر نووسیوویه‌تى (2) زانكۆى نۆته‌ردام له‌ ساڵى 2003 بڵاوى كردۆته‌وه‌ هه‌رچه‌نده‌ ئه‌م كتێبه‌ بۆ یه‌كه‌م جار ساڵى 1986ز ده‌ركراوه‌ ، كه‌ له‌ ڕابردوو گرنگى واى به‌ خۆیه‌وه‌ نه‌بینی بوو به‌شێوه‌یه‌كى ئه‌كادیمى. وه‌ له‌م كتێبه‌ به‌شێوه‌یه‌كى قوڵتر به‌ دوواى ڕووداوه‌كه‌ دا چووه‌ باس له‌ بابه‌ته‌كه‌ ده‌كات.
كه‌ ئه‌وه‌ى له‌گه‌ڵ فاندییه‌كان كراوه‌ ده‌یبه‌ستێته‌وه‌ و به‌ تیرۆر و تۆقاندنى ئایدیۆلۆژى و حوكمڕانى سه‌رانسه‌رى (شمولی) مه‌ترسیدار له‌ سه‌ده‌ى بیسته‌م كه‌ قۆناغه‌كه‌ به‌ دواى شۆڕشی فه‌ڕه‌نسی دادێت وه‌ واى داده‌نێت كه‌ ئه‌مه‌ زنجیره‌یه‌كى درێژ له‌ كار و كرده‌وه‌ى تۆقاندن و كوشتاره‌كه‌ له‌ ساڵى 1792ز له‌ هه‌ڵگیرسانى شۆڕش تاوه‌كو ئێستا به‌رده‌وامه‌ له‌ قڕكردنى فادییه‌كان له‌ فه‌ڕه‌نسا له‌ ڕۆژئاواى كاسۆلیكى تاده‌گاته‌ سۆڤیه‌تى شیوعی و،تاكو ئه‌و له‌ناوبردن و وێرانكردنه‌ زۆره‌ى كه‌له‌ شۆڕشى چینى كه‌وته‌وه‌ ، تاوه‌كو ده‌گاته‌ قڕكردنى (خه‌میره‌ سووره‌كان) له‌ كه‌مبۆدیا وه‌ له‌ تێزه‌كه‌دا (الاطروحة‌) دا هاتووه‌ كه‌ په‌یوه‌ندى شۆڕش به‌ چه‌وساندنه‌وه‌ كێشه‌ى ئایینى و بیرو باوه‌ڕه‌ ئه‌مه‌ش له‌ كاتى پیاده‌كردن و جێبه‌جێكردنى شۆڕش له‌ دژى فادییه‌كان بۆسه‌ر كوت كردنیان له‌ ساڵى 1793 ز - 1794ز وه‌ ئاماژه‌ به‌وه‌ كراوه‌ كه‌ چۆن به‌ به‌رنامه‌یه‌كى ڕیكخراو نه‌خشه‌ بۆ داڕیژراو قه‌سابخانه‌كه‌ ئه‌نجام دراوه‌ ، قه‌سابخانه‌كه‌ زۆر گه‌وره‌ و ڕیكخراو بوو ، به‌ نیازێكى وشیارانه‌ و ئاشكرا بۆ وێرانكردنى ئایین

ئه‌نجامدراوه‌!! پێویسته‌ له‌و كاته‌ى كه‌ باس له‌ ڕۆشنگه‌رى ئه‌وروپا ده‌كه‌ین وه‌ك تێروانین و دیدێكى نوێخوازى و تازه‌گه‌رێتى بۆ كۆمه‌ڵگاكان ته‌نها به‌ وتنه‌وه‌ و خوێندنه‌وه‌ى دروشمه‌كان واز نه‌هێنن هه‌ڵنه‌خه‌ڵه‌تێین ، به‌ڵكو پێویسته‌ له‌ بنه‌ماو تێروانینه‌ فكرییه‌ قوڵه‌كان ورد ببینه‌وه‌ وه‌ به‌دواداچوونى ورد له‌ ئه‌نجامه‌كانى بكه‌ین له‌ مه‌یدانى جێبه‌جێكردن .
چونكه‌ ئایینه‌كان سه‌رچاوه‌ى چه‌وساندنه‌وه‌ و تۆقاندن و تیرۆرنین.
په‌راوێزه‌كان

: 1.
با فاندى له‌ یاد نه‌كه‌ین - نووسینى سوفى ماسۆن ، نووسه‌رێكى ژنى فه‌ڕه‌نسى ئوسترالیه‌ كه‌ سه‌ر به‌ خێزانێكه‌ كه‌ به‌ڕه‌چه‌ڵه‌ك خه‌ڵكى ناوچه‌ى (lonnge ville)ــه‌ له‌ فاندی هه‌روه‌ها سۆڤى په‌یوه‌ندى هه‌یه‌ به‌هه‌ندێك كه‌س له‌ خوارووى فه‌ڕه‌نسا ، باسك ، ئیسپانیا ، پورتوگال ، كه‌نه‌دا ، سۆڤى له‌ ئه‌نده‌نۆسیا له‌ دایك بووه‌ به‌ڵام له‌ پێنج ساڵیه‌وه‌ له‌ ئوستراڵیا ژیاوه‌ كه‌ ڕۆمان و كورته‌ چیرۆك و وتار ده‌نووسێت.
وه‌ ده‌قه‌كه‌ بۆ یه‌كه‌م جار له‌ گۆڤارى (quadrant) كه‌ له‌ ملبۆڕن له‌ ساڵى 1996ز بڵاوكراوه‌ته‌وه‌ وه‌ له‌ ساڵى 2004ز دووباره‌ له‌ ئینته‌رنێت بڵاوكراوه‌ته‌وه‌.

2.

جۆرج هولوك وه‌ریگیڕاوه‌ته‌ سه‌ر زمانى ئینگلیزى بڵاوكردنه‌وه‌ى چاپخانه‌ى زانكۆى نۆتردام - مێژووى بڵاوكردنه‌وه‌ى 2003 ، به‌ قه‌باره‌ى (503) لاپه‌ڕه‌.

3.

هیوگوك. قڕكردنى به‌ كۆمه‌ڵ یادى دوو سه‌د ساڵه‌ى : شۆڕشی فه‌ڕه‌نساو تۆڵه‌ى فاندى ، ڕۆژنامه‌ى مێژووى - فه‌ڕه‌نسا ژماره‌ 3(1987)ز لاپه‌ڕه‌ 879 - سه‌رچاوه‌ ! گۆڤارى وشیارى كوێتى ، ژماره‌ 484 له‌ 22/2/2006ز.

منبع: کردستان