[چرو]

شناسايي قالي هاي خراسان ، عمواوغلي و تاريخ فرش بافي در مشهد


خراسان به عنوان يکي از مهمترين مناطق قاليبافي ايران داراي تاريخي درخشان و توليداتي بي همتاست. درباره قاليبافي خراسان، سبک و نقش و نيز اساتيد اين رشته مطالب بسيار گفته و نوشته شده است. نظر به اهميت شناخت هرچه بيشتر از سبک ها و مکاتب قاليبافي ايران خصوصا خراسان مطلب خواندني و جذابي را از استاد رضا الله داد با يکديگر مرور مي کنيم.

رضا الله داد

قالي بافي در خراسان داراي دوره متمايز است:

1- يكي در زمان صفويان مربوط به قرنهاي 10 و 11 از اين دوران قالي هاي فراوان در موزه‌ها و مجموعه‌هاي خصوصي وجود دارد نقشهايي كه به كار رفته بيشتر هراتي با رنك سرمه‌اي لاكي سير و حاشيه‌هاي باريك به رنگ زرد روشن عمدتاً ريز بافت با ظاهري نرم و مخملي كه به احتمال زياد بافت مشهد است طرحهاي اسليمي ، اسليمي ماري و گلهاي شاه عباسي نيز در فرشهاي مشهد هم اكنون معمول است.

2- دوره ديگر قالي بافي خراسان بويژه مشهد از هنگامي كه در نيمه قرن 13 بازرگانان تبريز براي صدور قالي به تلاش افتاده و پس از چندي در مشهد همانند تبريز اراك كرمان كاشان است كارگاههاي قالي بافي بزرگ تاسيس كردند و به همين جهت امروز سبك بافت تركي و فارسي هر دو در مشهد رايج است. در گذشته فرشهاي مشهد همانند فرشهاي بيرجند (مود) چند چين يك پود بوده ولي در حال حاضر در مشهد هرچين دو پود مي باشد متن قالي هاي مشهد بيشتر رنگهاي لاكي سرمه‌اي و گاهي كرم و عمدتاً تيره مي‌نمايد رويهم رفته در مشهد و رنگها تنوع چنداني ندارد. حال آنكه زماني كه چندان هم دور نيست استادكاران بزرگ در مشهد مانند مخمل باف و صابر و عمواوغلي و خامنه بودند كه نمونه‌هاي درخشاني خود به يادگار گذاشتند دقت و ظرافت بافت نقشهاي ريز و زيبا رنگهاي گياهي در ابعاد بزرگ پارچه از شاهكارهاي آنان است. نمونه‌هايي از كارهاي عموداوغلي در كاخهاي نياوران و سعدآباد تهران وجود دارد كه در نوع خود واقعاً بي نظير است اين قالي ها اكثراً در رجشمار 120 در ابعاد بزرگ مربع با طرحهاي اسليمي و شاه عباسي و خطايي به صورت ريز نقش متراكم در متن فرش وجود دارد به طوري كه بر اثر فشردگي نقشها متن اصلي فرش كمتر روئيت مي‌شود و از آثار بسيار باارزش آن زمان است بخصوص كه زمينه اكثر فرشها رنگ قرمزدانه بوده كه در حال حاضر به ندرت مصرف مي‌شود لاكي قرمز دانه به سرخ آبي مي‌زند كه زيبايي خاصي داشته و در موزه‌هاي دنيا تعداد زيادي از آنها وجود دارد فرش كهنه تاريخ دار بسيار با ارزش است مثل فرش شيخ صفي كه تاريخ در آن بافته شده اين نوع بسيار باارزشند از ديگر مشخصه‌هاي فرش مشهد مجموعه قالي هاي آستان قدس رضوي است كه در آن مي توان انواع قالي ها و قاليچه‌هاي ادوار مختلف را مربوط به مراكز قالي بافي ايران بويژه در صد سال اخير ديد و بررسي نمود اين قالي ها را بزرگان و توانگران و نيز زائران به آستانه حضرت امام رضا (ع) هديه كردند. برخي به صورت پرده بودند كه به آستانه درب ها آويخته مي شده در ميان قالي هاي اين مجوعه بسياري داراي نوشته و تاريخ است غالباً هم نام اهداكننده در آن ديده مي‌شود و اين امتياز پراجري است زيرا تاريخ بافت قالي به خوبي مشخص مي‌شود.
قالي اين چكيده هنر ايراني و سرآمد صنايع دستي جهان يكي از نشانه‌هاي ذوق و سليقه و شكيبايي و پويايي انديشه ايرانيان است كه با طرح و نقش و رنگ بندي سحرآميز خود قرنهاست بر بلنداي موزه‌هاي بزرگ دنيا مي‌درخشد و پيام آور فرهنگ تمدن و تبلور تفكر ايراني به همه جهانيان است. گنجينه فرش در تاريخ 18/4/77 توسط مقام منيع توليت عظماي آستان قدس رضوي افتتاح و از 29/4/77 به منظور بازديد عموم علاقمندان مشتاقان ، هنرمندان ، هنر دوستان و بافندگان در جوار بارگاه ملكوتي ثامن الائمه (ع) گشوده شد.
اين گنجينه در دو طبقه با زيربناي 970 مترمربع كه فضاي نمايشي هر طبقه 400 مترمربع است. از بزرگترين مجموعه‌هاي فرش ايران به شمار مي‌رود كه در حال حاضر مشتمل بر 57 تخته قالي قاليچه ، انواع، سوزن دوزي هاي گلابتون، قلاب دوزي، ده يك دوزي، معرق دوزي از دوره صفويه تاكنون در معرض بازديد عموم قرار داده است.

در اين مجموعه از مراكز مهم بافت چون اصفهان، كاشان ، تبريز، مشهد، درخش كرمان ، سنندج و ... با نقشه‌هاي واگيره‌اي سراسري، 2/1 و 4/1 نمونه‌هايي به نمايش گذاشته شده از مهمترين و معروفترين طرحهاي موجود مي‌توان به طرحهاي محرابي (درختي ، گلداني، باغي ، قنديلي و دورنما) لچك ترنج، افشان- افشان ترنج، افشان بندي ، افشان شاه عباسي، ريزه ماهي ، ماهي درهم ، شكارگاه، بته (بته جقه، بته قباد خاني، تصويري اشاره نمود كه به صورت پرده‌اي ، دوروبافي ، برجسته يا محفور بافي مي باشد. اغلب آثار اين مجموعه از اساتيد بنام و هنر دوست چون استاد عمواوغلي، بيوك تبريزي ، محمد نقاش مشهدي، محمد كرماني، محمدامين كرماني و ارجمند كراني حاج يدا... و حاج فيض ا.. صفدرزاده حقيقي ، آقاي نظامي دوست و حاج محمد صيرفيان و .. مي‌باشد . قاليهاي دوره صفوي مهمترين و نفيس ترين قاليهاي اين مجموعه هستند كه با طرحهاي موزون و رنگمايه‌هاي بسيار بديع و زيباي خود جلوه خاصي به گنجينه بخشيده اند، به طوريكه هر بيننده‌اي را مجذوب خويش مي‌نمايند. قاليهايي كه اين افتخار را داشته اند ساليان متمادي مزين كننده رواقها ، مبادي ورودي حرم مطهر ، پابوس و پذيرايي گامهاي زائرين و مشتاقان حضرت ثامن الحجج عليه السلام بوده اند و اين در شناسنامه افتخاراتشان ثبت گرديده است.

قديمي ترين قاليهاي گنجينه قاليهاي هندي مغولي مربوط به دوره صفويه است كه از نظر ظرافت و لطافت بسيار چشمگير و حائز اهميت هستند. تار و پود پنبه و پرز آن از نوعي پشم مخصوص به نام بزتبتي است كه مرغوبترين پشم مي باشد. رنگهاي آن همه گياهي و رنگ قرمز آن از حشره‌اي به نام لاك يا قرمزدانه تهيه شده است. اين قاليها منحصر به فرد و جزء معدود قاليهاي نفيس جهان به شمار مي رود كه در زمان جهانگير يكي از سلاطين سلسله مغولي هند دركارگاهي وابسته به لاهور بافته شده و به سلاطين صفويه اهدا گرديده است. اين قاليها اهدايي شاه عباس يا شاه طهماسب صفوي به آستان قدس رضوي است بافندگان اين قاليها ايراني بوده اند. متاسفانه اين قاليها در برهه‌اي از زمان قطعه قطعه شده و بعداً به صورت ناجوري كنار هم دوخته شده اند بزرگترين قالي مجموعه با مساحت 46 مترمربع، طرح و نقش گلداني بندي ،‌به صورت واگيره‌اي ، 750 -800 سانتيمتر، با گروه نامتقارن هم اينك در گنجينه فرش قرار گرفته است.

عمواوغلي و تاريخ فرش بافي در مشهد
هنر اين همزاد بشر در ظرف بلورين انديشه با پيرهني از حباب در شهر باد بر روي امواج دريا همچو كندوي عسل روان مركب هر يك از عضو آن با نيش زهرآگين زنبور عسل موميايي مي‌شود در قطره باران آنچه كه بيش از پيش توسعه پژوهشگران قالي را به خود جلب مي كند وجود اساتيدي است كه هر يك به نوعي در عرصه طرحهاي اصيل و سبكهاي متنوع قالي به فعاليت پرداخته اند و آثار ارزشمندي به يادگار گذارده‌اند يكي از اين اساتيد بزرگ قالي بافي ايران بي شك عمو اوغلوست.

تاريخ فرش بافي مشهد :
بررسي تاريخ قالي بافي مشهد تا حدودي توام با مشكل است بنابر نوشته ها و مدارك موجود قديمي ترين قالي در اين شهر منسوب به دوره شاه عباس كبير 996 تا 1538 ه. ق است كه به دستور او جهت مقبره‌ها بافته شد ولي بعد از آن تا اوايل قاجار هيچ نوع فعاليت گسترده‌اي از قالي بافي در دست نيست همان زمان كه بازرگانان تبريزي براي گسترش صادرات قالي دست به تاسيس كارگاههاي متمركز در برخي شهر از جمله در مشهد زدند. استاد عبدلامحمد عمواوغلي
محمد كهنويي اهل كهنوي آذربايجان، روستايي مابين اسكو و كندوان با اشتغال در حرفه نساجي و ابريشم بافي و تجارت از توليدكنندگان صاحب نام تبريزي بود.
در سال 1250 ه. ق وارد مشهد شد و ضمن تغيير شهرت خود از كهنمويي به عمو اوغلي حرفه نساجي را رها كرد و به كار توليد و بافت قالي روي آورد محمد اوغلي صاحب دو پسر به نامهاي عبدالمحمد و عليجان شد كه هر دو فرزند او نيز در امر توليد قالي در مشهد به فعاليت پرداختند.
استاد عبدالحميد عمواوغلي در كنار بزرگان توليد و طراحي قالي ايران از چهره‌هاي انگشت شمار است كه به هنر قالي بافي ارزش و اعتلاي ويژه‌اي بخشيد وي به همراه برادرش در كارگاههاي متعدد قاليبافي به كار پرداخت .
بيشتر كارگاههاي او در روستاهاي محمودآباد (شش كيلومتري مشهد) – طرقبه (از ييلاقات مشهد) درخش و شانديز قرار داشت. استادعبدالمحمد عمواوغلي در تهيه نقشه‌هاي منحصر به فرد و رنگ آميزي مواد مورد استفاده در قالي بافي تبحر خاصي داشت. طراحاني نظير عبدالكريم اهل كرمان و استاد عبدالحميد صنعت نگار به روي اين قالي ها طرحهاي بديلي را نقش كرده اند.
عبدالحميد صنعت نگار در سال 1287 در كرمان متولد شد و در 12 سالگي پس از عزيمت به مشهد همراه پدرش به طرح و نقشه كشي قالي ها مشغول شد. عبدالحميد صنعت نگار درباره عمواوغلي مي گويد: او مرد ساده‌اي بود و به قالي بافي عشق سرشار داشت ولي ثروت زيادي نداشت.
غالب اوقات نيز نقشه‌هاي دلخواه را از جمله نقشه‌هاي سروناز و لچك ترنجي را سفارش مي‌داد بعد از برچيده شدن كمپاني هاي خارجي بود كه تواناييهاي برادران عمواوغلي بر روي قالي ها شكل واقعي گرفت.
از آنجايي كه بيشتر قالي هاي عمواوغلي سفارشي بود از طرحهايي كه در دو كتاب قطع بزرگ، كه گويا از انگلستان برايش فرستاده بودند و در آنها تصاوير و نقشه‌هاي فراواني از قاليهاي قديم ايراني از زمان صفويه و قبل از آن و همچنين تصاويري از قالي هاي موزه اي خارج از ايران وجود داشت الگوبرداري مي كرد ونيز خود با تجربه‌هايي كه در طول ساليان بدست آورده بود دخل و تصرفاتي در اين طرحها صورت مي داد در مورد رنگرزي و استفاده از رنگهاي گياهي كمتر كسي را مي توان هم طراز او يافت مواد رنگرزي استاد معمولاً قرمزدانه ، نيل پرطاووسي ، برگ مو وپوست گردو بود كه بنابر ميزان استفاده رنگ مورد نظر تهيه مي كرد تا در زمان بافت از دو رنگي و رگه دار شدن قالي جلوگيري شود.
رجشمار قالي هاي عمواوغلي بين 40 رج تا 150 رج متغير بود و اكثر قالي ها داراي حاشيه‌هاي طولي و عرضي كه گليم بافي به صورت سراسر و متصل بافته مي شد. آخرين بافته وي نيز دو قطعه‌ قالي 40 متري 40.10 بود كه هم اكنون در كاخ مرمر و سعدآباد نگهداري مي‌شود و رنگ اين قالي ها كرم و نقشه‌ آنها افشان است كه با استادكاري عباسقلي صابر تهيه گرديده است.


شاهكارهاي قالي عمواوغلي :
در سال 1314 براي باشگاه افسران يك قالي با طراحي همانند قالي شيخ صفي اردبيل به اندازه 628.407 سانتي متر بافته شد.
در حدود سالهاي 1313 تا 1315 قالي شكارگاه با مساحت 86 متر كه يكي ديگر از قالي هاي نفيس عمواوغلي به شمار مي رود.
قالي نقشه گلداني كه (كپي برداري از قالي معروف گلداني در موزه هنر و صنعت وين در اتريش) هم اكنون در مجموعه قالي هاي قديمي شركت سهامي قالي ايران نگهداري مي‌شود.
از ديگر شاهكارهاي وي قالي معروف به كوزه كناني كه استاد طراحي آن عبدالحميد صنعت نگار است. سيسيل ادواردز در كتاب معروف قالي ايران مي‌نويسد: قالي كوزه كناني در حقيقت نمونه شگفت آور و شاهكار هنر قالي بافيست كه حد اعلاي مهارت و استادكاري را در اين حرفه نشان مي دهد . در مدت 50 سال قاليهاي نفيسي را در نقاط مختلف ايران و كشورهاي مغرب زمين ديده‌ام ، ولي قالي هاي كه توسط عمواوغلي بافته شده در زمره نفيس ترين قاليهاي نوبافت جهان است طرح متن و حواشي آن را بايد زيبايي مطلب و جوهر زيبايي خواند. نقشهاي سروناز و يا نگاره‌هاي ماري به طور زيبايي جلوه گري مي كنند كه هر بيننده اي را تحت تاثير قرار مي دهد و چون ذره بين نداشتنم نتوانستم گره ها را به طور دقيق شمارش كنم.
بعد از فوت استاد عبدالمحمد عمواوغلي در سال 1316 شمسي، برادرش عليجان عمواوغلي بعد از هشت سال دوري از كار قاليبافي از تهران به مشهد آمد و تا مدتي كار برادر را با جديت دنبال كرد و سرانجام نيز در سال 1336 در سن 65 سالگي درگذشت.
چندسال پيش در مسابقات بين المللي نيويورك ، قالي عمو اوغلي در رتبه اول قرار گرفت و جايزه منتخب را از آن خود كرد.
□