گویش شناسي زبان كردي

[زکریا فتاحی]

گویش شناسي زبان كردي

زبان كردي ، كه يكي از زبانهاي اصيل ومتعدد آريايي است ، داراي لهجه ها و ته لهجه هاي مختلفي است ، كه ذيلا” به صورت اختصار به بررسي آنها مي پردازيم :

۱- گویش كرمانجي :

گویش ( كرمانجي ) با الفباي لاتين نوشته مي شود . براي نشان دادن تمايز تلفظ ، علايم خاصي را براي پاره اي از حروف لاتين در نظر گرفته اند ، مانند حرف ( Ç ) و حرف ( Ģ) . در گویش (كرمانجي ) حرف (ك) و (گ) دو نوع تلفظ دارند . كلمة (كرمانجي ) از كلمة (كرمانج ) مشتق شده است ، كه نام بخش وسيعي از كردهاي شمالي و غربي مناطق كردنشين جهان است . در پاره اي از مناطق ايران ، براي نمونه در شمال خراسان نيز كردها به اين لهجه صحبت مي كنند . خيلي از رسانه هاي كردي ، موازي با گویش (سوراني) ” زبان استاندارد ” كردي ، به گویش كرمانجي نيز برنامه دارند . شهرها و مناطق ذيل ، بخشي از كردهاي كرمانجي را تشكيل مي دهند : دياربكر (آمد) ، وان ، دهوك ، قاميشلي ، عفرين ، ارض روم ، درسيم ، سلوپي ، زاخو و شیروان و قوچان و درگز و بجنورد و اسفراین (به طور کلی شمال خراسان )و خيلي از مناطق ديگر .

خيلي از شاعران مشهور كرد به اين گویش شعر سروده اند، مانند : استاد احمد خاني ، علامه ملاي جزيري ، جگر خوين و جعفر قلی (از مردمان قدیم شهرستان درگز) که آثاری بسیار بلیغ و اصیل از خود بر جای گذاشته است و غيره . گویش ( كرمانجي ) زبان كردي ، داراي ته لهجه هاي مختلفي است ، مانند : باديني ، شكاكي ، داسني ( دهوكي) ، واني ، سرحدي ، بوتاني و غيره . حدود 30 در صد از كردهاي جهان ، در زندگي روزمرة خود ، از گویش( كرمانجي ) استفاده مي نمايند .

۲- گویش سوراني :

گویش ( سوراني ) ، به نحوي ، به صورت زبان استاندارد كردي در آمده است . در اكثر دانشگاههايي كه درآن ها زبان كردي را تدريس مي نمايند ، به عنوان زبان استاندارد از اين گویش استفاده مي كنند ، مانند دانشگاه پاريس ، صلاح الدين ، دهوك و سليمانيه . اكثرا” هم در مكاتبات اداري دولت هاي محلي كردستان ، از اين گویش استفاده مي شود . كلمة ( سوراني ) از كلمة (سوران ) مشتق شده است . (سوران) نام منطقه اي از مناطق كردنشين و اسم گروهي از كردها مي باشد . مركزاين منطقه در اطراف شهر (سوران) قراردارد . به طور كلي ، گویش(سوراني) زبان كردي ، در اين شهرها و مناطق اطراف آن ها تكلم مي شود : سنندج ، مهاباد ، سقز ، بوكان ، اشنويه ، بانه ، مريوان ، ديواندره ، كامياران ، نقده ، پيرانشهر ، سردشت ، سليمانيه ، اربيل ، كويه ، دربندي خان ، رانيه ، قلعه ديزه ، رواندوز ، حرير و چندين شهر، قصبه و روستاي ديگر . اين مناطق عمدتا” در قسمتهاي مركزي و شرقي حوزه زندگي كردها قرار دارند . در گویش (سوراني) ، حروف عربي ” ح ” و ” ع” ، حالت فونتيكي خود را حفظ كرده و به همان آواي عربي دقيق تلفظ مي شوند . در الفباي اين گویش ، حروف عربي ث ، ذ ، ص ، ض ، ط و ظ حذف شده است . يعني به جاي حروف (ث ) و ( ص) از حرف (س ) ، به جاي حروف (ذ) ، (ض ) و ( ظ )، از حرف (ز) و به جاي حرف (ط) ، از حرف ( ت ) استفاده مي شود. در اين گویش ، حرفي وجود دارد به شكل ( ض ) ، كه تلفظش درست مانند تلفظ حرف v) ( لاتين است . در گویش (سوراني) زبان كردي ، حركات با حروف است ، يعني هر كلمه اي همانطور كه نوشته مي شود ، تلفظ مي گردد . اين گویش بطور معمول با الفباي شكل عربي ( همان فارسي ) نوشته مي شود ، مگر در موارد استثنايي . ولي در حروف (ر) ، (ل) ، (و) و (ي) بر حسب مورد ، براي نشان دادن تمايز حالت تلفظ ، از علامتي به شكل (7 - هفت) استفاده مي كنند . شاعران مشهور كلاسيك سراي كرد ، اكثرا” به اين گویش شعر سروده اند ، مانند : نالي، محوي ، حاجي قادر كويي ، قانع ، هژار ، هيمن و امثال آنها . خيلي از روزنامه ها ، مجلات ، راديو ها ، ماهواره ها ، تلويزيونها ، پايگاههاي انترنتي و ساير رسانه ها از اين گویش استفاده مي كنند . بخشي از ته گویش هاي (سوراني) عبارتند از : ته لهجه اربيلي ، اردلاني ، مكري ، باباني ، بان ايلاخي و غيره . روي هم رفته بطور بسيار تخميني مي شود گفت ، كه گذشته از اينكه اين گویش به صورت زبان استاندارد كردي در آمده است ، حدود 30 در صد از كردها ، در زندگي روز مرة خود ، از اين زبان استفاده مي كنند .

3- گویش اورامي :

گویش (اورامي) ، به روايتي نه تنها از قديمي ترين گویش هاي زبان كردي است ، بلكه از اصيل ترين گویش هاي آريايي نيز مي باشد ، كه اين موضوع نظريه قديمي ريشه بودن اورامي را براي زبان فارسي تقويت مي كند . اين كلمه ،از كلمة ( اورامان ) مشتق شده است ، كه منطقة زندگي كردهاي اورامي است . زبان اوستايي و پهلوي ، كه از زبانهاي قديمي آريايي مي باشند ، با اين زبان قرابت دارند . اين قرابت گاهي به حدي است ، كه افراديكه به كردي اورامي مسلط مي باشند ، مي توانند تا اندازة زيادي از متون سنگ نوشته ها و پوست نوشته هاي دوران باستان ، كه به زبان اوستايي ويا پهلوي نوشته شده اند ، سر درآورند . لذا به نظر زبانشناسان ، فراگيري زبان كردي ، براي فارسي زبانها ، بسيار كار مثبتي است و به منزلة يادگيري زبان لاتين ، توسط فرانسوي زبانان مي باشد . گویش( اورامي) زبان كردي نيز با حروف عربي ( فارسي ) نوشته مي شود . در گویش اورامي ، حروفي و جود دارد ، كه تلفظ آن در ساير گویش هاي كردي يا فارسي نيست ، مانند حرف ﻨ) ) كه مانند The در انگليسي تلفظ مي شود . گویش اورامي داراي چند ته لهجه است ، مانند : ته لهجه اورامان تخت ، پاوه و لهون . روي هم رفته مردم اورامان تخت ، اورامان لهون ، اورامان حلبجه و اوراميهاي نزديك شهر موسل و غيره با اين لهجه صحبت مي كنند . خيلي از شاعران كرد به گویش اورامي زبان كردي شعر سروده اند ، كه اكثرا” سبك كلاسيك و بيشتر ده هجايي مي باشند ، كه يكي از آنها پير شاليار اورامي است . پيرشاليار كبير ( پير شاليار ديگر نيز هست )، خود زرتشتي و حالت رهبريت ديني داشته است و هنوز عبادتگاه و آرامگاهش در اورامان تخت ، مورد احترام بسيار زياد است . هر ساله هزاران نفر به زيارتش مي روند . از شاعران ديگر اورامي سرا ، صيدي (سيدي) اورامي ، مولوي كرد، ميرزا عبدالقادر پاوه اي و دهها شاعر برجسته ديگر مي باشند . روي هم رفته ،مردم اورامان سمبول مهر ، صداقت ، كرامت ، قناعت ، كوشش و تمام صفات بارز يك انسان مي باشند ، به همين دليل اين خطه ، سرزمين شاعر خيزي بوده است و تاريخ ادبيات كرد ، مملو از اسماء شعراي اورامي سرا است . خيلي از دست نوشته هاي ادبي ، عرفاني و غيره نيز به اين گویش وجود دارد ، كه هنوز بخش عظيمي از آنها جمع آوري و چاپ نشده است .

4- لهجة لري :

چنانكه مي دانيم ، برخی زبانشناسان و محققين بر اين باورند ، كه لري هم يكي از لهجه هاي زبان كردي است ، كه يكي از آنها استاد علاءالدين سجادي بوده است . استاد علاءالدين سجادي نويسنده كتاب وزين و مشهور تاريخ ادبيات كرد ، در اين اثر بر اين قضيه تاكيد داشته است . نگارنده اين نوشته هم بر اين باور است. لهجة لري ، لهجه ايست از لهجه هاي آريايي كه از نقطه نظر فونولژي ، در بين زبان كردي و فارسي قرار دارد ، تا به طرف شمال لرستان حركت مي كنيد ، اين لهجه بيشتر به زبان كردي نزديك مي شود . اكثر مردم استان لرستان ، بخشي از استان كرمانشاهان، بخشي از استان خوزستان ، قسمتي از چهار محال بختياري ، ايلام و بوير احمد و حتي قسمتي از استان اصفهان نيز، به لهجة لري صحبت مي كنند . لهجة لري شامل ته لهجه هاي فراواني است ، كه گاهي از شهري به شهر ديگر تغيير مي كند و اظهار نظر دقيق در مورد آنها ، نياز به يك تحقيق وسيع ميداني دارد . شاعران فراواني به اين لهجه شعر سروده اند ، كه نام قسمتي از آنان در تاريخ ادبيات كرد ثبت است ، براي مثال : باباطاهر عريان ، بابا نلوس لرستاني ، بهلول ماهي و غيره . بيشتر اهل قلم ، لهجة لري را با الفباي عربي( فارسي ) نوشته اند . ولي گاهي در كتب تحقيقي از الفباي لاتين نيز استفاده شده است .

5- گویش گوراني :

نام گویش ( گوراني) از كلمة ( گوران ) مشتق شده است . (گوران) جمع (گه وره ) است و (گه وره) در زبان كردي به معني بزرگ يا گبر ( زرتشتي ) است . از نقطه نظر زبانشناسي ، بخشهاي وسيعي از مناطق جنوبي كردنشين ، مانند اكثريت استان كرمانشاهان ، اكثريت استان ايلام و بخشي از لرستان به اين گویش از زبان كردي صحبت مي كنند . قسمتي از ته لهجه هاي اين گویش، عبارتند از : ايلامي ،كلهوري ، لكي ، فيلي و غيره . عقيده بر اين است ، كه كلمة لک از دو بخش (ل+ک) که حرف ( ل ) از كلمة ( لر) و حرف ( ك ) از کلمه ی كرد، تشكيل شده است . كتابهاي ديني مذهب اهل حق ، كه يك مذهب باستاني و اصيل كردي است ، به اين گویش نوشته شده است ، كه يكي از آنها كتاب سرانجام مي باشد . مذهب اهل حق به ميان ساير ملل نيز صادر شده است، براي مثال به ميان تركهاي آذربايجان شرقي ، ساكنان رودهن و بومهن در استان تهران ، كلار دشت در مازندران و خيلي از جاهاي ديگر در تركيه و عراق . خيلي از شاعران نامي كرد به اين گویش شعر سروده اند ، كه خاناي قوبادي ، غلامرضاخان اركوازي ، شامي كرماشاني و صدها شاعر و اهل قلم برجسته، برخي از آنها مي باشند .

توضيح : برخي از محققين ، بطور اشتباه گویش( گوراني) را گویش (كلهوري) ناميده اند و گویش هاي ( لكي) و ( فيلي) و غيره را از ته لهجه هاي گویش كلهوري به حساب آورده اند، در صورتيكه ته لهجة (كلهوري) خود از ته لهجه هاي گویش(گوراني) است ، كه طوايف (كلهور) استان كرمانشاهان با آن تكلم مي كنند .

سي جي . ادموندس در كتاب كردها ، تركها و عربها مي نويسد ” پرجمعيت ترين طايفة كرد (كلهور) ها هستند ” . برخي از (كلهر) ها ، قرنها پيش به منطقة شاهيندژ در آذربايجان غربي تبعيد شده اند ، كه (كلهر) دير آمدي ناميده مي شوند و هنوز نوعي لهجة كلهوري را حفظ كرده اند . منطقة كلهرآباد در بوكان نيز به اسم همين طايفه از كلهر نامگذاري شده است و ساكنان آن اكثرا” كلهر دير آمدي مي باشند . همانطوريكه ، لهجة لري از لحاظ زبانشناسي در ميان زبان كردي و زبان فارسي قرار دارد ، گویش ( گوراني) نيز در ميان گویش (سوراني) و لهجة ( لري) قرار دارد .

6- گویش زازاكي (زازايي ) :

اين گویش نيز از گویش هاي زبان كردي است ، كه از لحاظ لغت ، دستور و ساير معيارهاي زبانشناسي ، با اكثر گویش هاي كردي ديگر، مقداري فاصله گرفته است ، كه قبل از هر گونه اظهار نظري در اين مورد ، نياز به تحقيق بيشتري مي باشد

[Zagros.p]

بابه‌ته‌كه‌ت جوان و به‌سوده‌ ده‌ستت خۆش بیت و به هیوای به‌رده‌وامیت له‌سه‌ر بابه‌تی خۆش و به‌سوود