نگاهی به شروح کهن مثنوی معنوی

[رزیتا]

نگاهی به شروح کهن مثنوی معنوی(5)




41-حیات المعانی (ق12)

شرح منظومی است بر مثنوی معنوی از ملاجیون سیالکوتی که آن را در زمان حکمرانی اورنگ زیب (1068-1180ق ) به دستور محمد عزیزخان از نزدیکان آن پادشاه نوشته است؛ ظاهراً از این شرح به نام های ایضاح المعانی و ارشاد نیز یاد شده است.
42-شرح مثنوی (ق12)


شرحی است بر مثنوی از شاه بهلول برکی جالند هری بخارایی (م 1170ق) که


ازنویسندگان و شارحان شبه قاره به حساب می آید.پدرش اوحدالدین میرزا خان بخارایی نیز مردی عالم و نویسنده بوده است و دو کتاب از او به نام های نثر الجواهر و نظم الدرر و المرجان ذکر شده است. شارح نیز آثار دیگری غیر از این شرح دارد که عبارت اند از: شرح دیوان صائب، شرح دیوان علی کشمیری، شرح دیوان حافظ ، دیوان بهلول، شرح دیوان ناصر علی، عقاید علیمه در مذهب صوفیه، فوائد فی علم العقائد.
43-مراد المثنوی (ق12)


شرحی است بر دفتر چهارم مثنوی از مراد علی بن عبدالعزیز بخارایی که آن را در 417 صفحه نوشته است. این شارح در قرن دوازدهم زندگی می کرده و شرح او به خط میر سید سجاد حسینی کاظمی به تاریخ 1194ق کتابت شده است. اطلاعی بیش از این در دست نیست.
44-حل مثنوی معنوی (ق12)


شرحی است بر برخی از ابیات دشوار مثنوی از امام عبدالعزیز بن شیخ علی محمد بن ملاخداد که زمان اعتکاف در مسجد جامع پادشاهی اسلام آباد نوشته است. تنها نسخه خطی آن به خط نستعلیق در سال 1146ق در 280صفحه نوشته شده است و در کتابخانه «اتک مکهد» پاکستان نگهداری می شود.
45-مخزن الاسرار (ق12)


شرحی است از عبدالغنی بن اسماعیل نابلسی (م 1143ق) که از صوفیان قرن دوازدهم بوده و کتاب عقداللؤلوئیه او مشهور است. گولپینارلی تنها از شرح وی بر دیباچه مثنوی با نام کتاب الصراط الساوی فی شرح دیباچه المثنوی نام می برد.
46-شرح مثنوی معنوی (ق12)

محمد زاهد معروف به درویش که از زندگی وی اطلاع چندانی در دست نیست. از شرح چنان بر می آید که شارح با اصطلاحات و رموز عرفانی آشنا بوده و شروح شارحان دیگر را دیده، چرا که شارح گاه به نقل و گاه به نقد نظر شارحان دیگر پرداخته است. تنها یک نسخه از آن در کتابخانه ملی وجود دارد که شرح دفتر دوم وسوم مثنوی است و دارای 86 برگ است. احتمالاً این شرح در قرن دوازدهم نوشته شده است.




47-اسرار الغیوب (ق12)


شرحی است بر ابیات دشواری مثنوی و مشکلات تمام مثنوی که در سال 1120 ق به قلم خواجه ایوب صفوی پارسای لاهوری (م1155ق) در پاکستان نگاشته شده است. استاد فروزانفر در مقدمه شرح مثنوی شریف آن را معرفی کرده است.

48-مخزن الاسرار(ق12)


از شرح مشهور مثنوی است که به سال 1140 ق در هندوستان نوشته شده است و به شرح اکبر آبادی نیز معروف است. شارح در این شرح از شروح قبل از خود استفاده کرده و از آنها یاد نموده است. این شرح در سال 1312 به صورت سنگی در لکهنو به چاپ رسیده است و فروزانفر و نیکلسون در شروح خود از آن استفاده کرده اند.

49-روح المثنوی(ق12)


از شروح معروف ترکی است که مورد استفاده نیکلسون نیز بوده است. شارح 738 بیت از دفتر اول مثنوی را به تفصیل شرح کرده است. هر چند این شرح ناقص است، اما مورد توجه شارحان بعد قرار گرفته است. مؤلف در قرن یازدهم و دوازدهم (1063-1137ق) می زیسته و اثرش در سال 1287ق در استانبول به چاپ رسیده است.
50-متن و شرح مثنوی (ق13)


حاشیه ای مفصل بر مثنوی است که به قلم شارحی هندی به نام حاج امدادالله مهاجر مکی (م1317ق) نوشته شده است و اول بار در کانپور هند به سال 1270 ق در هفت جلد به چاپ رسیده است. شارح از برخی شروح قبل از خود نیز استفاده کرده است و می گوید که این شروح را به امر مولانا احمد حسن نوشته است.

51-شرح مثنوی معنوی (ق13)

شرح مختصری بر مثنوی مولاناست که به همیت حامدبن ملاعلی بیسارانی تألیف شده است. شارح از شاگردان و مریدان عثمان ثانی بوده و سی سال در خدمت او به طی مراحل تصوف اشتغال داشته است و این شرح را نیز به در خواست فرزندان مرشدش در سال 1281 ق شروع کرده است. نسخه ای از این شرح در کتابخانه آیةالله مرعشی نجفی است که تا

نیمی از دفتر پنجم شرح شده است. این نسخه دارای 421 صفحه و به خط مؤلف است.

52-شرح مثنوی معنوی (ق13)


شرح منظومی است از آخوند ملامحمد علی نوری (م 1252 ق) از علمای امامیه و از عرفای قرن سیزدهم که نسخه ای از آن در کتابخانه ملک وجود دارد. شارح 125 بیت از مثنوی را با 725 بیت از اشعار خود (به ازای هر بیت، پنج) شرح کرده است.

53-دفع شبهات (ق 13)


از شخصی به نام دیارام (ظاهراً متولد 1204ق) که منزوی بدان اشاره کرده است. در واقع نامه ی او به شخصی به نام سید کرم علی است و درآن کوشیده به برخی شبهات مردم در برخی سروده های مثنوی پاسخ دهد. از شارح اطلاع زیادی در دست نیست. منزوی اشاره کرده وی از گردآورندگان کتاب اشارات صاحب از سید فتح علی حسینی معروف به فتح الله گردیزی (م 1224ق) است.

54-شرح مثنوی وقار (ق13)


شرحی است شش جلدی (در سه جلد) که با مقدمه محمد الهی بخشی در سال 1290 ق در مطبعه نولکشور لکهنو چاپ شده است. شاعری به نام یا تخلص «وقار» زندگی مولوی را به شعرسروده است که در همین شرح چاپ شده است.

55-شرح بیتین مثنوی یا نی نامه (ق 13)

شرحی است بر دو بیت آغازین مثنوی که درویش محمد قادری آن را نوشته است و احمد منزوی در فهرست مشترک آن را جزء مکتوبات سده سیزدهم ق آورده است و محمد نذیر رانجها از وجود آن در موزه کراچی خبر داده است.


56-شرح مثنوی معنوی (ق13)


گزارشی است منظوم بر هیجده بیت آغاز مثنوی از خالص طالبانی فهارانی قادری، عبدالرحمان مفوض بالله، فرزند شیخ احمد، فرزند شیخ محمود که آن را در سال 1250ق به در خواست عده ای از درویشان فراهم ساخته است. شارح نخست دیباچه ای به نثر می آورد و سپس با 271 بیت شعر نی نامه مولوی را شرح و گزارش می کند.

57-مفتاح المعانی(ق13)


این شرح در واقع حاشیه ای است بر مثنوی از شاه عبدالفتاح حسینی عسگری (م 1309ق) که در سال 1293ق در بمبئی به چاپ رسیده است.

58-شرح مثنوی معنوی (ق13)


شرحی است منظوم بر قسمتی از دفتر اول مثنوی مولانا (تا آغاز قصه شاه و کنیزک) که آن را سردار مهر دل خان محمد زایی قندهاری که در کراچی می زیسته، سروده است. این شرح در پایان سده سیزدهم ق نوشته شده است.

59-شرح بیتی از مثنوی (ق13)


گزارشی است بر بیت زیر از مثنوی:

چون که بی رنگی اسیر رنگ شد /موسی ای با موسی ای در جنگ شد

که آن را سید صدرالدین کاشف دزفولی کرمانشاهی متخلص به کاشف (م 1258ق) شرح کرده است.

60-فتوحات معنوی (ق13)


از شروح معروف هندی است که در قرن سیزدهم به قلم عبدالعلی محمد بن نظام الدین محمد سهالوی معروف به بحرالعلوم (م1325ق) به نگارش در آمده است و در سال 1293ق به صورت سنگی درلکهنو به چاپ رسیده است که نسخه ای از آن در ایران موجود است و خانم آن ماری شیمل آن را بهترین دیباچه و راهنمای الهیات مولوی دانسته است.
ادامه دارد ...

نویسنده:یوسف بیگ باباپور- عضو هیأت علمی دانشگاه

[رزیتا]

نگاهی به شروح کهن مثنوی معنوی (6)






61-شرح اسرار (ق13)

از آثار عارف بزرگ و فیلسوف و حکیم و برجسته قرن سیزدهم ق حاج ملاهادی سبزواری (م 1290ق)است. شارح کوشیده مثنوی را با موازین حکمت و شریعت تفسیر کند و در واقع پیوندی بین افکار مولوی و مکتب ملاصدرا (صدرالمتألهین) به وجود آورد. این شرح به کوشش مصطفی بروجردی و همت انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی در سه جلد و در تهران چاپ شده است.





62-المنهج القوی (ق 13)


مشهورترین تفسیرمثنوی به زبان عربی است که شارح آن یوسف بن احمد مولوی در قرن سیزدهم می زیسته و در سال 1289ق در مصر به چاپ رسیده است. شارح نخست تمام ابیات مثنوی را به زبان عربی برگردانده و سپس به شرح ابیات پرداخته است. شارح در این شرح از فاتح الابیات استفاده فراوان برده و گویا ترجمه گونه ای از آن است.

63-شرح مثنوی(ق13)


شرحی کامل و مختصر و موجز بر مثنوی به زبان ترکی از شیخ مراد بخاری (م1265ق) از علمای بزرگ قرن سیزدهم است. شارح از پیروان طریقت نقشبندیه و همچنین «خمرویه» بوده است و به تدریس مثنوی مشغول بوده و شرح خود را از سال 1255 ق آغاز کرده و تا حدود سال 1267 ق به پایان برده است.

64-ترجمه و شرح مثنوی (ق13)


شرحی است بر مثنوی به ترکی از عابدین پاشا (م1259ق) از اهالی پروز و برای تقدیم به دربار در یک جلد تدوین شده است. نخستین بار به سال 1886م (1286ق) در مجله ای نفیس در مطبعه ی سیواس چاپ شده است و بار دیگر در شش جلد در استانبول به چاپ رسیده و نیکلسون از آن استفاده کرده است.

65-ره آورد مثنوی (ق14)


شرح مختصری است بر ابیات مشکل شش دفتر مثنوی که به ذوق و نظر حاج میرزا محسن عماد اردبیلی (م 1332ق) انتخاب و شرح شده است. این کتاب به سال 1356 از سوی انتشارات عطایی در تهران به چاپ رسیده است.

66- شرح مثنوی (ق 14)


از شروح معاصر ترکی است که به قلم احمد عونی قنق (م 1357ق) نوشته شده است و به سیاق آرای ابن عربی به خصوص نظریه وحدت وجودی شرح شده است. گولپینارلی درباره آن گفته: «اگر چه شرحی بهتر از شارحان دیگر بر مثنوی فراهم آورده، اما از آنجا که وی نیز منابع عمده را مد نظر قرار نداده و گاه به تعبیر فنی سخنان مولوی پرداخته، لذا شرح وی هم نمی تواند ماهیتی علمی عرضه کند».
شرح مختصری است بر ابیات مشکل شش دفتر مثنوی که به ذوق و نظر حاج میرزا محسن عماد اردبیلی (م 1332ق) انتخاب و شرح شده است. این کتاب به سال 1356 از سوی انتشارات عطایی در تهران به چاپ رسیده است.


67- مثنوی در سلوی (96) (ق14)


شرحی است از مولوی طاهر اولغون (م 1369-1370ق) مدرس مسجد جامع سلیمانیه که سال ها در آنجا به تدریس مثنوی پرداخته است. این شرح که در واقع تقریرات اوست و بیشتر دفتر اول را در بر دارد، به صورت «درسهایی از مثنوی» در سال های 1349 - 1350 به چاپ رسیده است.

68-مفتاح العلوم مولانا (ق14)


شرحی است به زبان اردو بر مثنوی از مولانا میرزا محمد نذیر نقشبندی مجددی که در سال 1344 ق در لاهور پاکستان به چاپ رسیده است. یک نسخه از آن در مرکز تحقیقات فارسی ایران و پاکستان وجود دارد.

69-ترجمه و حاشیه مثنوی (ق 14)


این ترجمه به زبان اردو و به همراه حاشیه آن در سال 1394به همت قاضی سجاد حسین دهلوی تألیف شده و نخست در سال 1396 ق در دهلی و بعد در پاکستان به چاپ رسیده است و نیز مرکز تحقیقات ایران و پاکستان آن را به سال 1389 ق به چاپ رسانده است.

70-اسرار العلوم مولوی(ق14)


شرحی است منظوم برمثنوی به زبان پشتو که آن را مولوی عبدالجبار بنکش قاضی کرم پارا چنار ساکن هنگو به نظم در آورده است. تاریخ تألیف مشخص نیست. یک نسخه از آن در کتابخانه پیشاور در 152 صفحه به تاریخ کتابت 1341 ق وجود دارد.

71-تفسیر مثنوی (ق 14)


شرحی است بر قسمتی از مثنوی از پیر امام شاه (م 1329ق) که به زبان پنجابی به نظم سروده است.


ب) شروح ناشناخته (ق 10-13)

1-شرحی بر دفتر اول مثنوی و متعلق به قرن دهم که در پایان آن حکایاتی در باب اهمیت مثنوی و دلایل سرودن آن به زبان فارسی آمده و از زبان فارسی دفاع نموده است.
2-شرح مثنوی که در 984ق به قلم کاتب رضوان محمد رومی تحریر یافته است.
3-شرح بعضی از اشعار مثنوی که آن هم در سال 984ق کتابت شده و شارح آن مشخص

نیست.
4-گزارشی بر دفتر اول مثنوی که در قرن دهم ق کتابت شده است.
5-شرح مفصل بر مثنوی که تنها دفتر ششم آن بر جای مانده و در سال 981ق به پایان رسیده و مؤلف آن نا مشخص است. یک نسخه ناقص از آن در کتابخانه مرعشی نجفی وجود دارد.
6- شرحی است بر شش دفتر مثنوی که نسخه هایی از آن کتابخانه های پاکستان: اسلام آباد، کراچی،اوچ و ... موجود است. در نسخه کتابخانه اوچ این شرح در دو مجلد تنظیم شده است: دفتر اول و دوم در یک جلد و چهار دفتر دیگر در جلد دیگر قرار دارد. در پایان دفتر پنجم تاریخ کتابت آن سال 1051 ق ثبت شده است. شارح در این شرح کوشیده است ابیات دشوار تمام مثنوی را شرح و گزارش کند.
7-شرحی است که تمام جلد سوم آن در 760 صفحه باقی است. گویا این شرح، شرح تمام مثنوی بود که یک جلد آن در کتابخانه نذیر احمد و علی احمد صاحبان نگهداری می شود.
8-شرحی است شش صفحه ای بر بیتی از مثنوی از دفتر ششم آن:
بت ستودن بهر دام عامه را /همچنان دان «کالغرانیق العلی»
یک نسخه از این شرح در کتابخانه «بهاولپور» وجود دارد و شارح آن ناشناخته است.
علاوه بر معرفی و نقد و تحلیل مثنوی تألیف رضا شجری که خود تحقیقی ارزشمند و عالمانه است و همچنین مقدمه شرح مثنوی معنوی شاه داعی شیرازی که به معرفی برخی شروح پرداخته است، خانم ماندانا صدیق بهزادی در تحقیق پر ارج خود که اخیراً با عنوان کتابشناسی مولوی تجدید چاپ شده است، از صفحه 477-516به معرفی نسخ خطی موجود از شروح کهن مثنوی پرداخته اند که ذکر هر کدام گذشت.
پایان


نویسنده:یوسف بیگ باباپور- عضو هیأت علمی دانشگاه
منبع: آینه پژوهش شماره 112