حکمت و فلسفه در ایران باستان

[ساقي]

منتهی همان طور که روایت کرده‌اند و حتی در نوشته‌های اردشیر پاپکان و تاریخ نویسان بعد از اسلام اشاره شده ، اسناد کتبی و مشهور این علم مانند سایر علوم ، در یک نوبت هنگام حمله اسکندر به ایران و در نوبت دیگر هنگام تسلط اعراب بر ایران زمین ، بدست امواج حوادث از بین رفت . پس بطور حتم نخواهد توانست از چگونگی این دانش آن طوری که بوده است و به طور تفصیل ، اطلاعاتی گرد کرد .

آنچه که در سطور آتی از لحاظ خوانندگان عزیز میگذرد ، پرتوی از آنست که در نوشته‌های تاریخ نویسان گاهی منعکس گردیده و امروزه مورد استناد و مدرک قرار گرفته و امیدوار می‌باشد این نارسا و مختصر گفتار سبب شود که دانشمندان بزرگوار و استادان فن با پژوهشهای ژرفتری ، اطلاعات مبسوط‌تر و فراوانتری ، در دسترس علاقه مندان و پویندگان قرار دهند . پلوتارک مورخ یونانی در کتاب ((رجال نامدار )) چند جا راجع بعلوم مغی اشاره نموده است یکی هنگامی است که تمیستوکل سردار بزرگ و سیاستمدار معروف آتنی بدربار خشایارشا پناهنده میشود و شهریار هخامنشی از راه عنایت و لطف باو اجازه میدهد که بهمدان برود و علو مغان را که بیگانگان از آموختن آن محروم بودند ، از دانایان این فن بیاموزد .

در جای دیگر نوشته است که فرزندان اردشیر هخامنشی ، فلسفه مغی ماژیک را از دانایان علوم فرا گرفته بودند و ضمن توصیف برادر اردشیر دوم کوروش کوچک مینویسد : که وی در مکاتباتش خود ستاو میگفته است : ((دل او از دل برادرش بزرگتر و خود او در فلسفه و علم ماژیک از برادر داناتر است )) .

استاد بارتولد V. Barthold خاورشناس و دانشمند شهیر روسی در مقدمه کتاب ((جغرافیای تاریخی ایران )) اشاره‌أی باین موضوع نموده و چنین نوشته است : ((امپراطوری هخامنشی مثل دول عظیمه‌أی که بدست تمام کشورهای متمدن بنا گردیده‌اند ، درجه اهمیتش برای ملتی که موجد آن بود کمتر از اهمیتی بود که همین دولت برای معاصرین متحد آن دارا بود . توسعه دائره معلومات جغرافیائی و کلیتا افق دانش نمایندگان تمدن یونانی که هرودوت و اسلاف وی د رتألیفات خود از آن سخن میرانند ، فقط زیر سایه فتوحات ایران حاصل آمده بود . ))

امینانوس مارسیلیوس Amminanus Marcelinus از قول افلاطون نوشته : که فلسفه مجوسی در زمان باستان زرتشت تعلیم نمود ، و پس از او گشتاسب ، پورداریوش بیاموخته ، بهند رفت و بابرهمنان و فلاسفه آنجا آشنا شد و ریاضت کشید و در بازگشت از تجربه‌های خود بهموطنانش اطلاعاتی داد .

در کتاب اسطر باب اول آیه ۱۳ از مجالست و مهاورت شاه با حکمیان صحبت مینماید بر این مضمون که : ((اردشیر بحکیمانی که از زمانها مخبر بودند تکلم نمود ، زیرا عادت پادشاه با همه کسانی که بشریت و احکام بودند چنین بود . ((و نیز نوشته اند که وقتی هراکلیتیوس Heraclitos اهل افسوس Ephesus کتابی بنام درباره (کل ) Peri – Tu Pantos

انتشار داد . بقدری پیچیده و فهم آن دشوار بود ، که داریوش بزرگ او را به دربار خود خواند تا غوامض و مشکلات آن کتاب را برای او حل نماید . دانشمند نامبرده دعوت داریوش را نپذیرفت و چنین پاسخ داد : ((از تظاهرات بیزار است و چون بکم قانع میباشد و آن کم در نزدیکی او یافت میشود ، نمیتواند بایران بیاید .)) تفصیل این دو نامه را دیوژنس‌لائرتیوس Diogenes Laertios ضبط نموده است و اصولا این دانشمند بطوریکه نوشته است نسبت بهمه مردم با نظر تحقیر و اهانت مینگریسته است او به Ho scoteionos ((فیلسوف ظلمانی)) موسوم گردیده بود .

آیئن زرتشت و کتاب مقدس اوستا، بحد فراوانی دارای تعالیم عالی اخلاقی و فلسفی است . تشریح اهریمن یا روح شر و زیانهایی که او برای پیشرفتهای اخلاقی و اجتماعی بشر دارد و نمایانیدن راه پیکار با او و برطرف ساختن تیرگیها و آشوبگریهایی که در جهان بر پا ساخته ، برای طلوع و جلوه مظاهر و نور درخشان مزدایی ، شمه‌أی از آن میباشد .

در نوشته‌های اخلاقی و فلسفی اوستا از دو نیروی فعاله سپنت مینو و انگره نینو بحث شده ، که جهان معنوی و مادی نتیجه فعالیت این دو نیرو میباشد ، همان دو نیرویی که در یسنا اینطور یاد گردیده :
((من میخواهم سخن بدارم از آن دو گوهری که در آغاز زندگی وجود داشته که یکی از آنرا باید خرد مقدس و دومی را خرد خبیث گفت ، اندیشه و آموزش خرد و آرزو و گفتار و کردار در زندگی و روان ما با هم یگانه و یکسان است ))‌(یسنا ۴۵ )




...