نام شناسی و ریشه واژه ها

[behnam5555]

از كیسه خلیفه می بخشد

اکنون ببینیم این خلیفه که بود و چه کسی از کیسه وی بخشندگی کرده که بصورت ضرب المثل هرگاه کسی از کیسه دیگری بخشندگی کند و یا از بیت المال عمومی گشاده بازینماید، عبارت مثلی بالا را مورد استفاده و استناد قرار داده، اصطلاحاً میگویند: «فلانی از کیسه خلیفه می بخشد».

عبدالملک بن صالح از امرا و بزرگان خاندان بنی عباس بود و روزگاری دراز در این دنیابزیست و دوران خلافت هادی، هارون الرشید و امین را درک کرد. مردی فاضل ودانشمند و پرهیزگار و در فن خطابت افصح زمان بود. چشمانی نافذ و رفتاری متین و موقر داشت؛ به قسمی که مهابت و صلابتش تمام رجال دارالخلافه و حتی خلیفه وقت را تحت تأثیر قرار می داد. به علاوه چون از معمرین خاندان بنی عباس بود، خلفای وقت در او به دیده احترام می نگریستند.

به سال 169هجری به فرمان هادی خلیفه وقت، حکومت و امارت موصل را داشت. ولی پس از دوسال یعنی در زمان خلافت هارون الرشید، بر اثر سعایت ساعیان از حکومت برکنار و در بغداد منزوی و خانه نشین شد. چون دستی گشاده داشت پس از چندی مقروض گردید. ارباب قدرت و توانگران بغداد افتخار می کردند که عبدالملک ازآنان چیزی بخواهد، ولی عزت نفس و استغنای طبع عبدالملک مانع از آن بود ازهر مقامی استمداد و طلب مال کند. از طرف دیگر چون از طبع بلند و جود وسخای ابوالفضل جعفر بن یحیی بن خالد برمکی معروف به جعفر برمکی وزیر مقتدرهارون الرشید آگاهی داشت و به علاوه می دانست که جعفر مردی فصیح و بلیغ ودانشمند است و قدر فضلا را بهتر می داند و مقدم آنان را گرامیتر می شمارد؛پس نیمه شبی که بغداد و بغدادیان در خواب و خاموشی بودند، با چهره و رویبسته و ناشناس راه خانه جعفر را در پیش گرفت و اجازه دخول خواست. اتفاقاًدر آن شب جعفر برمکی با جمعی از خواص و محارم من جمله شاعر و موسیقی دانبی نظیر زمان، اسحق موصلی بزم شرابی ترتیب داده بود، و با حضور مغنیان ومطربان شب زنده داری می کرد. در این اثنا پیشخدمت مخصوص، سر در گوش جعفرکرد و گفت: «عبدالملک بر در سرای است و اجازه حضور می طلبد». از قضا جعفربرمکی دوست صمیمی و محرمی به نام عبدالملک داشت که غالب اوقات فراغت را درمصاحبتش می گذرانید.

در این موقع به گمان آنکه این همان عبدالملک است نه عبدالملک صالح، فرمان داد او را داخل کنند. عبدالملک صالح بی گمان وارد شد و جعفر برمکی چون آن پیرمرد متقی و دانشمند را در مقابل دید به اشتباه خود پی برده چنان منقلب شد و از جای خویش جستن کرد که «میگساران، جام باده بریختند و گلعذاران، پشت پرده گریختند، دست از چنگ ورباب برداشتند و رامشگران پا به فرار گذاشتند». جعفر خواست دستور دهد بساط شراب را از نظر عبدالملک پنهان دارند؛ ولی دیگر دیر شده کار از کار گذشته بود. حیران و سراسیمه بر سرپای ایستاد و زبانش بند آمد. نمیدانست چه بگویدو چگونه عذر تقصیر بخواهد. عبدالملک چون پریشان حالی جعفر بدید، بسائقه آزاد مردی و بزرگواری که خوی و منش نیک مردان عالم است، با خوشرویی در کناربزم نشست و فرمان داد مغنیان بنوازند و ساقیان لعل فام، جام شراب در گردش آورند. جعفر چون آنهمه بزرگمردی از عبدالملک صالح دید بیش از پیش خجل وشرمنده گردیده، پس از ساعتی اشاره کرد بساط شراب را برچیدند و حضار مجلس (بجز اسحق موصلی) همه را مرخص کرد. آنگاه بر دست و پای عبدالملک بوسه زده عرض کرد: «از اینکه بر من منت نهادی و بزرگواری فرمودی بی نهایت شرمنده وسپاسگزارم. اکنون در اختیار تو هستم و هر چه بفرمایی به جان خریدارم». عبدالملک پس از تمهید مقدمه ای گفت: «ای ابوالفضل، می دانی که سالهاست مورد بی مهری خلیفه واقع شده، خانه نشین شده ام. چون از مال و منال دنیاچیزی نیندوخته بودم، لذا اکنون محتاج و مقرض گردیده ام. اصالت خانوادگی وعزت نفس اجازه نداد به خانه دیگران روی آورم و از رجال و توانگران بغداد،که روزگاری به من محتاج بوده اند، استمداد کنم. ولی طبع بلند و خوی بزرگمنشی و بخشندگی تو که صرفاً اختصاص به ایرانیان پاک سرشت دارد مرا وادارکرد که پیش تو آیم و راز دل بگویم، چه می دانم اگر احیاناً نتوانی گره گشایی کنی بی گمان آنچه با تو در میان می گذارم سر به مهر مانده، در نزددیگران بر ملا نخواهد شد. حقیقت این است که مبلغ ده هزار دینار مقروضم وممری برای ادای دین ندارم».

جعفر بدون تأمل جواب داد: «قرض تو ادا گردید، دیگر چه می خواهی؟»

عبدالملک صالح گفت: «اکنون که به همت و جوانمردی تو قرض من مستهلک گردید، برایادامه زندگی باید فکری بکنم، زیرا تأمین معاش آبرومندی برای آینده نکرده ام».

جعفر برمکی که طبعی بلند و بخشنده داشت، با گشاده رویی پاسخ داد: «مبلغ ده هزار دینار هم برای ادامه زندگی شرافتمندانه تو تأمین گردید، چه میدانم سفره گشاده داری و خوان کرم بزرگ مردان باید مادام العمرگشاده و گسترده باشد. دیگر چه می فرمایی؟»

عبدالملک گفت: «هر چه خواستم دادی و دیگر محلی برای انجام تقاضای دیگری نمانده است».

جعفربا بی صبری جواب داد: «نه، امشب مرا به قدری شرمنده کردی که به پاس این گذشت و جوانمردی حاضرم همه چیز را در پیش پای تو نثار کنم. ای عبدالملک،اگر تو بزرگ خاندان بنی عباسی، من هم جعفر برمکی از دوده ایرانیان پاک نژاد هستم. جعفر برای مال و منال دنیوی در پیشگاه نیکمردان ارج و مقداری قایل نیست. می دانم که سالها خانه نشین بودی و از بیکاری و گوشه نشینی رنج می بری، چنانچه شغل و مقامی هم مورد نظر باشد بخواه تا فرمانش را صادرکنم».

عبدالملک آه سوزناکی کشید و گفت: «راستش این است که پیر و سالمند شده ام و واپسین ایام عمر را میگذرانم. آرزو دارم اگر خلیفه موافقت فرماید به مدینه منوره بروم و بقیت عمر را در جوار مرقد مطهر حضرت رسول اکرم (ص) به سر برم».

جعفر گفت: «از فردا والی مدینه هستی تا از این رهگذر نگرانی نداشته باشی».

عبدالملک سر به زیر افکند و گفت: «از همت و جوانمردی تو صمیمانه تشکر می کنم و دیگر عرضی ندارم».

جعفردست از وی برنداشت و گفت: «از ناصیه تو چنین استنباط می کنم که آرزوی دیگری هم داری. محبت و اعتماد خلیفه نسبت به من تا به حدی است که هر چه استدعا کنم بدون شک و تردید مقرون اجابت می شود. سفره دل را کاملا باز کن و هر چه در آن است بی پرده در میان بگذار».

عبدالملک درمقابل آن همه بزرگی و بزرگواری بدواً صلاح ندانست که آخرین آرزویش را برزبان آورد ولی چون اصرار و پافشاری جعفر را دید سر برداشت و گفت: «ای پسریحیی، خود بهتر می دانی که من در حال حاضر بزرگترین فرد خاندان عباسی هستم و پدرم صالح همان کسی است که در ذات السلاسل (نزدیک مصر) بر مروان آخرین خلیفه اموی غلبه کرد و سرش را نزد سفاح آورد. با این مراتب اگر تقاضایی درزمینه وصلت و پیوند زناشویی از خلیفه امیرالمؤمنین بکنم، توقعی نابجا وخارج از حدود صلاحیت و شایستگی نکرده ام. آرزوی من این است که چنانچه خلیفه مصلحت بداند، فرزندم صالح را به دامادی سرافراز فرماید. نمی دانم درتحقق این خواسته تا چه اندازه موفق خواهی بود».

جعفر برمکی بدونلحظه ای درنگ و تأمل جواب داد: «از هم اکنون بشارت می دهم که خلیفه پسرترا حکومت مصر می دهد و دخترش عالیه را نیز به ازدواج وی در می آورد».

دیرزمانی نگذشت که صدای اذان صبح از مؤذن مسجد مجاور خانه جعفر برمکی به گوش رسید وعبدالملک صالح در حالی که قلبش مالامال از شادی و سرور بود خانه جعفر راترک گفت.

بامدادان جعفر برمکی حسب المعمول به دارالخلافه رفت و به حضور هارون الرشید بار یافت. خلیفه نظری کنجکاوانه به جعفر انداخت وگفت: «از ناصیه تو پیداست که در این صبحگاهی خبر مهمی داری».

جعفر گفت: «آری امیرالمؤمنین، شب گذشته عموی بزرگوارت عبدالملک صالح به خانه ام آمد و تا طلیعه صبح با یکدیگر گفتگو داشتیم.»

هارونالرشید که نسبت به عبدالملک بی مهر بود با حالت غضب گفت: «این پیرسالخورده هنوز از ما دست بردار نیست. قطعاً توقع نابجایی داشت، اینطورنیست؟»

جعفر با خونسردی جواب داد: «اگر ماجرای دیشب را به عرضبرسانم امیرالمؤمنین خود به گذشت و بزرگواری این مرد شریف و دانشمند که به حق از سلاله بنی عباس است، اذعان خواهد فرمود». آنگاه داستان بزم شراب وحضور غیر مترقبه عبدالملک و سایر رویدادها را تفصیلاً شرح داد. خلیفه آنچنان تحت تأثیر بیانات جعفر قرار گرفت که بی اختیار گفت: «از عموی معبدالملک متقی و پرهیزکار بعید به نظر می رسید که تا این اندازه سعه صدر وجوانمردی نشان دهد. جداً از مردانگی و بزرگواری او خوشم آمد و آنچه کینه از وی در دل داشتم یکسره زایل گردید».

جعفر برمکی چون خلیفه را برسر نشاط دید به سخنانش ادامه داد و گفت که: «ضمن مکالمه و گفتگو معلوم شدپیرمرد این اواخر مبلغ قابل توجهی مقروض شده است که دستور دادم قرضهایش رابپردازند».

هارون الرشید به شوخی گفت: «قطعاً از کیسه خودت!»

جعفربا لبخند جواب داد: «از کیسه خلیفه بخشیدم، چه عبدالملک در واقع عموی خلیفه است و حق نبود از بنده چنین جسارتی سر بزند». هارون الرشید که جعفربرمکی را چون جان شیرین دوست داشت با تقاضایش موافقت کرد. جعفر دوباره سربرداشت و گفت: «چون عبدالملک دستی گشاده دارد و مخارج زندگیش زیاد است،مبلغی هم برای تأمین آتیه وی حواله کردم». هارون الرشید مجدداً به زبان شوخی و مطایبه گفت: «این مبلغ را حتماً از کیسه شخصی بخشیدی!» جعفر جوابداد: «چون از وثوق و اعتماد کامل برخوردار هستم لذا این مبلغ را هم ازکیسه خلیفه بخشیدم».

هارون الرشید لبخندی زد و گفت: «این را هم قبول دارم به شرط آنکه دیگر گشاده بازی نکرده باشی!»

جعفرعرض کرد: «امیرالمؤمنین بهتر می دانند ککه عبدالملک مانند آفتاب لب باماست و دیر یا زود افول می کند. آرزو داشت که واپسین سالهای عمر را در جوارمرقد مطهر حضرت خیرالمرسلین بگذراند. وجدانم گواهی نداد که این خواهش دلرنجور و شکسته اش را تحقق نبخشم، به همین ملاحظه فرمان حکومت و ولایت مدینه را به نام وی صادر کردم که هم اکنون برای توقیع و توشیح حضرت خلیفه حاضر است».

هارون به خود آمد و گفت: «راست گفتی، اتفاقاً عبدالملک شایستگی این مقام را دارد و صلاح است حکومت طائف را نیز به آن اضافه کنی».

جعفرانگشت اطاعت بر دیده نهاد پس از قدری تأمل عرض کرد: «ضمناً از حسن نیت واعتماد خلیفه نسبت به خود استفاده کرده آخرین آرزویش را نیز وعده قبول دادم».

هارون گفت: «با این ترتیب و تمهیدی که شروع کردی قطعاً آخرین آرزویش را هم از کیسه خلیفه بخشیدی؟»

جعفربرمکی رندانه جواب داد: «اتفاقاً بخشش در این مورد بخصوص جز از کیسه خلیفه عملی نبود زیرا عبدالملک آرزو دارد فرزندش صالح به افتخار دامادی خلیفه امیرالمؤمنین نایل آید. من هم با استفاده از اعتماد و بزرگواری خلیفه اینوصلت فرخنده را به او تبریک گفتم و حکومت مصر را نیز برای فرزندش، یعنی داماد آینده خلیفه در نظر گرفتم».

هارون گفت: «ای جعفر، تودر نزد من به قدری عزیز و گرامی هستی که آنچه از جانب من تقبل و تعهد کردی همه را یکسره قبول دارم؛ برو از هم اکنون تمشیت کارهای عبدالملک را بده واو را به سوی مدینه گسیل دار».

باری عبارت مثلی " از کیسه خلیفه میبخشد " از واقعه تاریخی بالا ریشه گرفته و معلوم شد خلیفه که از کیسه اش بخشندگی شده هارون الرشید بوده است.