خاطرات ژان شاردن جهانگرد معروف فرانسوي از ايران

[زکریا فتاحی]

در ايران شعبده بازهاي هندي،فراوان است و آنها از هندوستان به ايران مي آيند و در تمام شهرهاي بزرگ ديده مي شوند و ايرانيان عقيده دارند كه شعبده بازهاي هندي داراي قدرت خارق العاده هستند و مي توانند كارهايي بكنند كه شبيه اعجاز است ولي من كه بارها با دفت كار شعبده بازان هندي را در اصفهان ديده ام،مي توانم با اطمينان بگويم كه كارهاي آنان غير از حقه بازي نيست.
يكي از كارهاي بظاهر برجسته ي شعبده بازان هندي اين است كه مقابل چشم تماشاچيان،ميوه اي را در زمين مي كارند و آن ميوه سبز مي شود و بعد مبدل به درخت مي گردد و كاهي ميوه مي دهد. في المثل يك هسته ي آلبالو را در زمين مي كارند و آن هسته نبدل به درخت مي شود و آلبالو هم مي دهد و ايرانيان تصور مي نمايند كه هندي ها براستي مي توانند هسته ي آلبالو را سبز كنند و در ظرف نيم ساعت به ثمر برسانند.
من كه به دقت حقه بازي آنها را از نظر گذرانيده ام،مي دانم كه آنها چادري مي افرازند كه درون آن،از چشم تماشاچيان پنهان است و اول هسته ي آلبالو را درون آن چادر،در زمين مي كارند و بعد دامن چادر را پايين مي آورند بطوريكه داخل آن ديده نمي شود. پس از آن يكي از همدستان از پشت خيمه كه تماشاچيان نمي بينند وارد خيمه مي شود و يك نهال آلبالو را در محلي كه هسته را در آن كاشته اند،غرس مي نمايد و در آن مدت،هندي هاي ديگر مقابل خيمه با خواندن اوراد،مردم را طوري سرگرم مي نمايند كه متوجه نمي شوند شخصي از عقب خيمه وارد آن شده است و اگر فصل آلبالو باشد ممكن است كه شاخه اي از آلبالو را هم كه داراي ميوه است در زمين غرس نمايند.
البته خواص و اشراف فريب شعبده بازان هندي را نمي خورند و مي دانند كه كارهاي آنها خارق العاده و اعجاز نيست. اما افراد طبقات عادي كه ساده هستند دعوي شعبده بازان هندي را مي پذيرند و عقيده دارند كه آنان قادر به اعجاز هستند. علت اينكه مردم عادي به سهولت فريب شعبده بازان هندي را مي خورند اين است كه افراد عادي مردمي راستگو هستند و دروغ نمي گويند و حيله بكار نمي بندند و چون خود مردمي صديق و امين مي باشند همه را مقل خود مي بينند و نمي توانند تصور نمايند كه عمل شعبده بازان هندي نيرنگ است. اين سادگي كه ناشي از راستگويي و امانت ايرانيان است،سبب شده كه آنها در روايت خود هر نوع افسانه را كه مغاير با عقل سليم است، مي پذيرند زيرا نمي توانند تصور نمايند آن كس كه آن افسانه را جعل كرده،دروغ مي گويد.

من از سادگي و خوش باوري ايرانيان چيزها بخاطر دارم كه ذكر بعضي از آنها از لحاظ شناسانيدن روحيه ايراني بي فايده نيست. يك روز در قريه اي موسوم به مورچه خورت با ذره بيني كه در دست داشتم يك قسمت از نقشه ايران را كه خودم كشيده بودم از نظر مي گذرانيدم و دو روستايي كنار من ايستاده بودند و يكي از آنها پرسيد شيرده ” ايرانيان مرا به اسم شيرده مي خواندند ” اين چيست كه در دست داري؟
گفتم اين ذره بين است و با آن مي توان چيزهاي بسيار كوچك را بخوبي ديد زيرا اشياء كوچك را بزرگ مي كند.
روستايي ديگر پرسيد اكنون به چه نگاه مي كنيد؟
گفتم در روي اين نقشه به ” نائين ” نگاه مي كنم.
آنوقت دو روستايي ساده دل با شوق و شعف از من خواستند كه ذره بين را بدستشان بدهم كه بتوانند مردمي را كه در كوچه هاي نائين مشغول حركت هستند روي نقشه ببينند!
روزديگر در كاشان مردي كه از وجوه شهر بشمار مي آمد براي من حكايت مي نمود كه پادشاه فرنگ دوازده سر و بيست و چهار پا دارد و مثل هزارپا راه مي رود و وقتي به او گفتم كه اشتباه مي نمايد و پادشاه فرنگ مردي است عادي داراي يك سر و دو دست و دو پا،او سوگند ياد مي كرد كه حرفش صحيح مي باشد و من اشتباه مي كنم.
من تا وقتي كه به ايران نرفته بودم،نمي دانستم كه كلمه ي ” ماسكاراد ” فرانسوي از كلمه ي ” مسخره ” ي فارسي مشتق شده است و مفهوم مسخره در زبان فارسي،همان است كه كلمه ” ماسكاراد ” در زبان فرانسوي دارد.
در ايران،بازي هاي تفريحي نيست و وسائل سرگرمي غير از قهوه خانه هاي اصفهان وجود ندارد و در قهوه خانه هاي اصفهان هم وسايل تفريح به آن شكل كه در اروپا هست وجود ندارد و در آنجا تفريح مردم عبارت است از خوردن و نوشيدن. چون مردم در ايران وسيله تفريح ندارند،تفريح اكثر آنها عبارت است از بذله سرايي و طنز گويي كه مجموع آنها را مسخره مي نامند گو اينكه بين بذله سرايي و تمسخر تفاوت وجود دارد.
در بين مردم ايران سكنه ي اصفهان و مردم همدان بخصوص در بذله سرايي معروفيت دارند و در هيچ يك از زبان هاي اروپايي،به اندازه ي زبان فارسي مضامين مقرون به طنز و لطائف و ظرائف زننده وجود ندارد.

يك روز در همدان شنيدم كه يكي به ديگري مي گفت : قسم به نمك نخورده ات كه به شاخ آهو در بيابان بسته است. يعني سوگند به طعام تو كه تا امروز نخورده ام و هرگز اميدوار به خوردن آن نيستم.
شوخي و مسخره در ايران طوري رواج دارد كه بذله سرايان برجسته مثل نويسندگان ما نزد همه احترام دارند و از پادشاه ايران مستمري دريافت مي نمايند و بعضي از آنها مكلف هستند كه در ساعات يا ايام بخصوصي شاه عباس دوم را با بذله سرايي سرگرم كنند و بخندانند و ايرانيان اينگونه بذله سرايان را ” مسخره عالي قاپو ” مي خوانند. شغل ” مسخره عالي قاپو ” شغلي است پردرآمد و كسي كه داراي اين شغل مي باشد مي تواند براي هر كس،هر چه از شاه عباس دوم مي خواهد بدست بياورد و چون در ايران، هر كس در ازاي هر كار،هديه اي دريافت مي نمايد ” مسخره هاي عالي قاپو ” داراي ثروت هنگفت مي شوند اما دائم با سر خود بازي مي كنند زيرا اگر حال روحي شاه عباس دوم به علتي خوب نباشد و ” مسخره عالي قاپو ” كلامي مضحك بر زبان بياورد فرمان قتل او صادر مي شود و بي درنگ سرش را از تن جدا مي كنند و مقابل اه عباس دوم مي گارند ويژه آنكه مسخره هاي عالي قاپو،به مناسبت داشتن تقرب و ثروت زياد محسود ديگران هستند و سايرين آرزو مي كنند كه سر بر تنشان نبينند لذا به محض صدور فرمان قتل مسخره عالي قاپو،سرش را از بدن جدا مي نمايند زيرا با اينكه در ايران جلاد حرفه اي هست و بر اوست كه امر پادشاه صفوي را به موقع اجرا بگذارد ديگران براي اينكه اطاعت و عبوديت خود را به نظر شاه عباس دوم برسانند وظيفه جلاد را بر عهده مي گيرند و قبل از اينكه جلاد بيايد مردي را كه مغضوب گرديده به ديار عدم مي فرستند.