اشنویه شهری به قدمت بیش از ۳هزار سال

[behnam5555]

اشنویه در حدود العالم من المشرق الی مغرب
مؤلف کتاب حدود العالم در سال ۳۷۲ هجری قمری از شهرهای آذربایجان دیده کرده و در رابطه با شهر اشنویه می نویسد:"اشنه، سراو، میانه، خونه و داخزقان شهرهای کوچک با نعمت بسیار ، آبادان هستند که آبهای روان و میوه های نیکو دارند."

▪ اشنویه در بُلدان خلافت شرقی
گی ولسترنج در کتاب بلدان خلافت شرقی که در قرن ۱۹ میلادی نوشته شده است در مورد این شهر می نویسد:
"شهر اشنه در شمال ایران است و در روزگار ابن حوقل کردها در آن سکونت داشته اند. در قرن چهارم هجری (دهم میلادی ) از اشنه و نواحی آن گوسفندان و چارپایان را به موصل و نواحی جزیره می برده اند. شهری پر درخت و سرسبز و خرم بوده است و دامداران گوسفندان خود را به چراگاههای آن می برده اند."

▪ اشنویه در قاموس الاعلام
ش سامی در سال ۱۳۱۶ هجری در جلد اول کتاب «قاموس الاعلام» که به زبان ترکی در استانبول به چاپ رسیده در مورد اشنویه می آنویسد: " اشنه قصبه ای است در آذربایجان (ارومیه ) که در فاصله ۶۰ کیلومتری جنوب ارومیه واقع است و در شمال نهر گادر قرار گرفته و به گفته مسقط الرأسی یاقوت حموی در سال ۶۱۶ ها.ق موقع مراجعت از تبریز از این قصبه گذشته است. زادگاه بعضی از علماء ملقب به اشنایی- اشجعی بوده است و دارای باغ ها و بوستان های فراوانی است.

▪ اشنویه در دائرة المعارف تشییع
در جلد دوم این دائرة المعارف که در تهران سال ۱۳۶۹ زیر نظر بهاءالدین خرمشاهی احمد صدر حاج سیدجوادی و کامران فانی نوشته شده است درباره ی اشنویه نوشته شده است:
اشنویه – شهر ، جمعیت در سال ۱۳۶۵ – ۱۷۲۵۰ نفر
مرکز بخش اشنویه – شهرستان نقده – استان : آذربایجان غربی
واقع در۴۵ درجه و ۷ دقیقه طول شرقی ، ۳۷ درجه و ۳ دقیقه عرض شمال در ارتفاع ۱۵۰۰ متری در ۱۴۰ کیلومتری جنوب شرقی ارومیه ( از طریق جاده بین المللی ارومیه-مهاباد ) واقع است. ناحیه اشنویه دارای دو بخش کوهستانی و جلگه ای است آب و هوای آن در بلندی ها که در شمال قرار دارد سرد و کوهستانی و در جلگه ای که در جنوب شهر گسترده است معتدل است.
آب این شهر از رودخانه اشنویه و چشمه سارها تأمین می گردد. اشنویه ناحیه ای کشاورزی و دامداری است و از مهمترین فرآورده های آن غلات، حبوبات ، توتون ، انگور ، گردو ، بادام و لبنیات را می توان برشمرد.
اشنویه سابقه ی تاریخی دیرینه ای دارد و پیش از آمدن آریایی ها به ایران مسکن اقوامی چون لولوبیان ، هوریان ، آشوریان و اورارتوها بوده است. در اطراف این شهر بقایای آثار و کتیبه های بسیار قدیمی به چشم می خورد.
جغرافیانویسان مسلمان از اشنویه به نام «اشنه» یاد می کنند و زیبایی و فراخی نعمت آنرا می ستایند یاقوت که خود اشنه را دیده بود از باغ های زیبای آن سخن می گوید و از گروهی «محدث» یاد می کند که از این ناحیه برخاسته بودند.
اشنویه در زلزله ۱۳۲۰ ه.ق به شدت آسیب دید و در جنگ جهانی اول شمار زیادی از سکنه ی آن به دست روس های تزاری ، عثمانی و آشوریها از میان رفتند. در تقسیمات کشوری سال ۱۳۱۶ شمسی اشنویه بخش ارومیه تعیین گردید اما در مهرماه سال ۱۳۳۷ که شهرستان نقده تشکیل گردید، بخش اشنویه به این شهر داده شد...

▪ اشنویه در برهان قاطع
محمد حسن خلف تبریزی در فرهنگ لغت مشهور برهان قاطع در مقابل کلمه اشنه نوشته است: " اشنه به ضم اول و فتح ثالث به معنی اشنان است که بدان رخت و جامه شویند و نام داوئی هم هست خوشبوی که آنرا دواله می گویند و به عربی شبیه العجوز و سلک القرود خوانند. مانند عشقه و لباب بر درخت پیچد و اگر بسایند و در چشم کشند چشم را جلا دهد."

▪ اشنویه در دائرة المعارف فارسی
غلامحسین مصاحب مؤلف کتاب دائرة المعارف فارسی در باره اشنویه چنین نوشته است: "اشنویه ، استان چهارم مرکب از دو دهستان اشنویه (مرز ایران و عراق ) و دشت بیل است اشنویه بر اساس تقسیمات کشوری سال ۱۳۱۶ ه. ش بخش رضائیه (ارومیه ) بوده و در مهرماه ۱۳۳۷ ها. ش اشنویه ، نقده و خانه تبدیل به بخش نقده شدند.
اشنیه – osnuye یا osna سال ۱۳۳۵ مرکز بخش دهستان اشنویه
شهرستان نقده ، استان چهارم براساس چپ رود گادر رود.
محصولش توتون ، غلات ، حبوبات است در منابع اسلامی نام این شهر از زمان اصطخری دیده می شود از عسل، بادام و گردو چهارپایان آن سخن می گوید که به موصل و جزیره حمل می شده است دهکده ی «سینگان» در فاصله ی ۵ کیلومتری آن واقع است اشنویه بعلت واقع شدن در ناحیه مرزی اهمیت نظامی دارد.
محصول عمده اش توتون ، غلات ، لبنیات است سیگار «اشنو» منسوب به این شهر است مسیر علیای رود گادررود آنرا مشروب می کند. سکنه ی این ناحیه کرد هستند اسامی آبادی های دهستان مانند سرگیس و بیمزورته حاکی از این است که سابقاً مسیحیت در این ناحیه نفوذی داشته است و از آبادی های آن سنگان است . گردنه ی معروف کل شین در ناحیه اشنو است.

● سنگان
ده ، جمعیت ۴۵۲ نفر در سرشماری سال ۱۳۳۵
دهستان اشنویه، بخش اشنویه ، شهرستان نقده ، استان چهارم در ارتفاع ۴۸۰۰ متری از سطح دریا ، جنوب شرقی ارومیه. راولسنین آنرا مطابق سینخار (sinxar) مذکور در آثار بطلمیوس شمرده است ویرانه های دیر مار ابراهیم در نزدیکی سنگان که مورد احترام مسلمانان و مسیحیان است احتمالاً مشتمل بر یکی از کلیساهای قدیمی است، به قول راولسنین، ابراهیم نام اسقف اشنو است که در قرن ۱۳ قبل از میلاد میلاد می زیسته و در آ نجا به خاک سپرده شده است."

● اشنویه در جغرافیای نظامی ایران
احمد رزم آرا در کتاب جغرافیای نظامی ایران در شرح جنگ های ایران و روم در اشنویه درباره این شهر می نویسد: " آذربایجان باختری در کلیه ی عملیات متوالی که در سرتاسر تاریخ باختر انجام گرفته است یک مبدأ عملیاتی و محل تمرکز قوا بوده است؛ بطوریکه در کلیه ی نبردهای روم ، اشکانیان این منطقه بزرگترین و مهم ترین مراکز چه از لحاظ تهیه ی قوا و تمرکز ارتش و چه برای شکست و زبون ساختن دشمن بوده است.
در جنگ دوم با اشکانیان در قسمت اشنویه از ارتش دوم کاملاً جلوگیری نموده است و حتی توانستند بواسطه اطلاع به معابر کوهستانی ستون های عقبه را تهدید نمایند بطوریکه رومی ها ناگزیر شدند با دادن تلفات عظیم و بدون نتیجه عقب نشینی نمایند.
در جنگ بین ایران و روم در دوره های سوم کلیه ی ارتش ایران در این ناحیه متمرکز شده و برای تعرض به طرف بین النهرین تهیه های لازم را اجرا نمایند. تیمور برای تعرض به طرف ناحیه وان از این منطقه استفاده نموده است. در جنگ های قرن ۱۴ تا ۱۸ میلادی در دوران اغتشاش و بی نظمی ایران ارتش روس برای تعرض به طرف عثمانی تمامی مناطق آذربایجان از جمله اشنویه را به شکل یک جبهه درجه دومی مورد توجه قرار داده است و در محورهای متعددی عملیات انجام داد. با شرح مراتب بالا ملاحظه می کنیم منطقه آذربایجان باختری یک مبدأ مناسب و مساعدی برای عملیات به طرف ناحیه باختری و خاک بین النهرین در ادوار مختلف بوده است."

● اشنویه در اولین منشور آزادی ملل- (فرمان کوروش )
کوروش، پس از ورود به شهر پرشکوه باستانی بابل (۵۳۸ قبل از میلاد ) برای آزادی ملل مختلف از اسارت بابلی ها فرمانی صادر کرد که به موجب آن بالغ بر چهل هزار نفر از اسارت بابلی ها آزاد شدند و به وطن خود مراجعت کردند. متن بابلی فرمان مزبور که بیست و پنج قرن پیش صادر شده است به سال ۱۸۷۹ میلادی در حفاری بابل کشف شد که اکنون در موزه ی بریتانیا در لندن نگهداری می شود در محافل حقوقدانان جهان این لوح بعنوان اولین منشور آزادی تلقی شده است و فرمان مزبور که بر سطح استوانه ای از گل رس در چهل و پنج سطر حک شده است معروف به «اعلامیه ی کوروش» است و آن استوانه نیز به «استوانه ی کوروش» مشهور شده است در این اعلامیه درباره اشنو نوشته شده است:
"... منم کوروش شاه جهان ، شاه جهان ، شاه بزرگ ، شاه نیرومند ، شاه بابل و...
در سراسر چهار گوشه (جهان ) از دریای زبرین تا دریای زیرین کسانی که در... مسکن داشتند تمام شاهان سرزمین باختر که در خیمه ها مسکن داشتند مرا خراجی گران آوردند و در بابل برپایم بوسه زدند از ... تا شهرهای آشور و شوش و آگاره و اشنوناک و شهرهای و زیسان و مورنو تا سرزمین گویترم ، شهرهای مقدس آن سوی دجله را که مدتی دراز پرستشگاههایشان دستخوش ویرانی بود تعمیر نمودم. "

● اشنویه در راههای باستانی و پایتخت های قدیمی غرب ایران
سراورال استین انگلیسی در سال ۱۳۱۴ شمسی به همراه هیأتی از باستان شناسان ایرانی و انگلیسی از شهر اشنویه دیدن کرده و برای اولین بار «تپه دینخواه»(گردی گووندی دنخه ) را به جهان معرفی کرده است و نتیجه ی تحقیقات سراورال استین در کتاب راه های باستانی و پایتخت های قدیمی غرب ایران نوشته ی دکتر بهمن کریمی درج شده است.
... سراورال استین در سال ۱۳۱۴ از این تپه بازدید کرده و در آن اقدام به کمانه زنی نموده که طبق مطالعات و نظر او قدمت تپه طی چند طبقه سکونت به ۳۵۰۰ سال قبل از میلاد بالغ می گردد با اینکه صریحاً در اظهار نظر سراورال استین قدمت تپه دینخواه به ۳۵۰۰ قبل از میلاد تاریخ گذاری شده است لیکن در ترجمه آثار وی در کتابی به نام راه های باستانی و پایتخت های قدیمی غرب ایران نوشته آقای بهمن کریمی اشاره به کشف قبری شده است که در آن دو جسد یکی به حالت نشسته دیگری به حالت خوابیده مدفون بودند در زیر سر یکی خنجری از مس و بر روی شکمش حلقه ای آهنین و جلو او مقداری سفال بدست آمده است. بنا به اظهار مؤلف مذکور ( سراورال استین ) تاریخ قبر مذکور را به ۴۰۰۰ سال قبل از میلاد می رساند که با کشف آهن در آن تاریخ گذاری صحیح به نظر نمی رسد زیرا شروع عصر آهن حدود ۱۱۰۰ تا ۱۲۰۰ قبل از میلاد تاریخ گذاری شده است.

● اشنویه در رساله سرحدیه
"بلوکات سرحدیه ولایت ارومیه عبارت است از محالات سته اشنویه ، مرگور ، ترگور ، برادوست و صومای که از طرف شمال از لاهیجان شروع کرده و به ترتیب مذکور پشت سر هم و به طرف شمال واقع شده اند و نظر به تصرف امروزه و ایام انعقاد قرار نامه سمت مغربی هر یک منتهی به خط سرحد دولتین اعلام است.

محال اشنویه
طول محال از مشرق به مغرب و طول حالات دیگر از جنوب به شمال است. چنانکه اندک اشعاری شد از طرف مغرب این محالات که متصل به سرحد است ، عبارت است از سلسله بزرگ کوه قندیل که مطابق میل خط سرحد از طرف جنوب شرقی به شمال غربی امتداد یافته و لیکن در این جاها قندیل اطلاق ننموده بعلت تعدد ذرات و تجدد حالات چنانکه در رشته کوههای بلند متعارف است. هر یکی از ذرات متعلقه را به اسم جداگانه از قبیل کل شین ، گردنه پشت خرینه و گردنه زینی ماهی هلانه ، پشت بیرام ، گردنه زین اوخ ، میرشهیدان ، زرینه میدان ایلی ، ریسنی کی ، شکل باغی ، گردنه دیله زای ، گردنه سور ، گردنه ناوسیوان ، کوه اسکندر ، گردنه کوچک ،کو ، سرچشمه سلطانی تغییر می یابد.
بدیهی است که بر حسب اقتضای طبیعت همچو کوهها و شاخه ها و پشته های متعدد یمیناً و یساراً از آن منشعب و به جهات مختلفه اتفاق افتاده که به واسطه آنها چند قطعه جلگه مسطح در میان آنها پشته ها بعمل آمده که هر یک به مناسبت آب و آبادی و وسعت فضا با برخی از دره ها و پشته ها محالی تعبیر نشده است. چنانچه محال اشنویه عبارت است از برخی کوهها و اراضی مسطحه است مشتمل بر دهات معموره و نزدیک به هم و اکثر دهات در جلگه مسطح آن که تقریباً شش فرسخ طولاً و روی هم دو فرسخ عرضاً می شود. واقع شده و از طرف جنوب به جبال و طلال طرف شمال لاهیجان «خانه » و از طرف مشرق به اراضی سلدوز و محال دول و از طرف شمال به پشته های کوه ره ندوله و اصل تنه زردکوه و کثرذروه دالام پر و سایر اراضی ترگور از طرف مغرب به رشته کوههای جبال سرحدیه که از سلسله کوه قندیل در این جاها بواسطه اختلاف ذرات به سیاه کوه و کل شین و گردنه پشت خرینه مشهور و گردنه سراوان و گردنه سی پالو و ذروه بی سوک و کوه کردی موسوم است محدود می باشد.
کل شین عبارت است از یکپارچه سنگ مربع مستطیلی است که قریب به دو ذرع ارتفاع و سه چارک قطر در صفحه سنگ مستطیل دیگر در قله مابین ذروه سیاه کوه و گردنه پشت خرینه مخصوصاً نصب کرده اند یک طرف سیاه کوه و کل شین که مشرف به طرف اشنویه منبع رود آلکاوه است که رو به طرف جلگه مسطح اشنویه رو به مشرق و شمال جاری است و در اواخر آن جلگه با رودخانه قادر که منبع آن ذروه سراوان و سی پالو و بی سوک و کوه گردی موسوم به سروکور است و آن مبداء جلگه اشنویه تا مقطع از وسط جلگه مزبوره رو به مشرق جاری و مسلط به دهات آنست قاتی می شود.
آبی دیگر هم که موسوم به رودخانه شهر و منبع آن دره های کوه ره ندوله و بابوله واقع در اندرون ملک اشنویه و مرگور است بطرف این جلگه جاری است که از میان قصبه اشنویه و مرگور است بطرف این جلگه جاری است از میان قصبه اشنویه گذشته و سایر دهات حوالی آن را نیز آبیاری می کند. وقت طغیان آب یا عدم ضرورت آن در اواسط جلگه اشنویه قریب یک فرسخ پائین تر از شهر اشنویه به مجرای رود گادر می ریزد. و کو گردی را به سبب آنکه منبع رود قادر است. سر قادر می گویند.