چاپ باتیک یا کلاقه ای (كلاغه‌اي)

[چرو]

چگونگی چاپ باتیک:
در این روش چاپ قسمت‌هایی از پارچه را با ماده‌ای مقاوم که مانع نفوذ رنگ به پارچه می‌شود، می‌پوشانند تا با روشی خاص نقوش دلخواه را بر روی پارچه ایجاد کنند.
در ايران نيز اين هنر با نام‌هاي باسمه1 و قدك2 آغاز به كاركرد كه البته به نام چاپ كلاقه‌اي (كلاغه‌اي) نيز مي‌شناسند. اين نام به اين دليل بر روي اين هنر گذاشته شد كه روش كار در ابتدا در ايران به صورت تك رنگ و تيره بود و روي نوعي روسري ابريشمي به ابعاد cm160×150 و يا cm170×160 انجام مي‌شد كه به نام كلاغه معروف بود و در لرستان، کردستان، کرمانشاه و ترکمن استفاده می‌شد. در ضمن طرح‌هايي كه به وجود مي‌آمد شباهت بسيار به پرهاي كلاغ داشت.
در اين روش ابتدا پارچه را در چند قسمت گره مي‌زدند و سپس با رنگ سياه يا يك رنگ تيره رنگ مي‌كردند.
پس از باز كردن گره‌های پارچه نقوشي مانند پرهاي كلاغ ايجاد مي‌شد رنگ‌هاي مصرفي در اين نوع توليدات رنگ‌هاي راكتيو است كه بسيار مناسب مي‌باشد.
بعدها توسط بوميان بدوي ساكن در اندونزي ماده‌اي بوجود آمد كه اين هنر را به دنياي نويني برد. آنها از حل‌كردن برگ درخت موز در محلول سود سوزآور ماده چسبناكي به دست آوردند كه وقتي با خاك رس مخلوط مي‌شد، آن را به عنوان ماده مقاوم با قلم روي پارچه استفاده مي‌كردند.
در اين هنر گاهي نقش‌ها،‌ توسط واكس3 مخصوص بصورت منفي ايجاد مي‌شوند و زمينه رنگ شده جهت طرح بعدي آماده مي‌شود و گاهي اين طرح ها مستقيماً روي پارچه پياده مي‌شوند و به اصطلاح از روش‌هاي باندا استفاده مي‌شود.
در چاپ منفي طرح، ابتدا با وسيله مخصوص، واكسي بر روي پارچه بصورت طرح مورد نظر گذاشته مي‌شود و سپس پارچه را در حمام رنگ فرو مي‌كنند. قسمت‌هاي آغشته به واكس رنگ را به خود جذب نمي‌كند و طرح موردنظر را ايجاد مي‌كند.
امروزه روش کار به این صورت است که ابتدا پارچه‌هاى ابريشمى را به وسيله‌ي ترکيبى از کربنات دوسود، صابون و جوش‌شيرين صمغ‌گيرى مى‌کنند و سپس با ترکيب تخم خربزه و روشنک، سفيد و نرم مى‌کنند و براى چاپ آماده مى‌کنند.
هنرمند ابتدا نقش‌ها را در ذهن آماده مى‌کند و قالب‌ها را با موم یا واکس مى‌پوشاند. ماده مقاوم یا واکس با بهره‌گیری از موادی هم چون پیه، پارافین، موم، کلخن و سقز تهیه می‌شود. سپس قالب را روى پارچه مى‌زند و پارچه را به درون رنگ وارد مى‌کند که بخش‌هاى بدون موم رنگ شوند. موم مانع نفوذ رنگ مى‌شود. در پايان موم يا پارافين را بعد از رنگ‌آميزى و بخار دادن، با آب جوش جدا مى‌کنند و براى حذف موم اضافه روى پارچه، از مخلوط آب با سولفات دوسود استفاده مى‌کنند و خوب آن را آبکشى مى‌کنند و بعد با اتوى داغ روى کاغذى که روى پارچه قرار دارد، تا آخرين ذرات نيز جدا شود.
ابزار اصلی کار در نقاشی و چاپ باتیک، انواع قلم مو، لوله‌های هدایت کننده موم (تیان) کلاف چوبی و مهر (قالب‌های چوبی) است.
با بهره‌گیری از هنر نقاشی و چاپ باتیک، انواع تابلو، رومیزی، شال، روسری و... تهیه می‌شود که ارزش کار را ارزیابی نگاره و رنگ‌آمیزی، خلاقیت و ابتکار هنرمند، تعیین می‌کند.
در ایران معمولاً این نوع چاپ بر روی پارچه‌های ابریشم انجام می‌گیرد. در گذشته از رنگ‌های طبیعی استفاده می‌شد که از ریشه درختان یا گیاهان رنگی به دست می‌آمد اما امروزه رنگ‌های شیمیایی استفاده می‌شود.
در ایران، نام باتیک با نام پر افتخار استادحسین کلاقیچی گنجینه توأم و همراه است.
استاد حسین کلاقیچی گنجینه در سال ۱۲۹۶ در شهر گنجه (جمهوری آذربایجان) متولد شد. پدر او حاج علی‌اکبر اهل تبریز و مادرش از اهالی اسکو بود. حاج علی‌اکبر با نام تقی‌زاده مدتی در گنجه کارخانه‌ای برای رنگرزی و چاپ پارچه داشت و زمانی که حسین ۴ ساله بود به تبریز بازگشت و نام فامیلش را از تقی‌زاده به کلاقیچی گنجینه تغییر داد.
او با دخترخاله‌اش که متولد روسیه بود ازدواج کرد که حاصل آن ۷ فرزند است.
در سال ۱۳۲۵ به تهران آمد و در سال ۱۳۲۸ با همکاری مهندس صادقی و عمویش برای اولین بار در ایران کارگاه چاپ سیلک دایر کرد. بیشتر کار این کارگاه وسیع، چاپ تابلوهای تبلیغاتی برای فروشگاه‌ها و داروخانه‌ها بود که روی ورق فلزی چاپ می‌شد. بعدها علاوه بر فلز، روی شیشه، گونی و فیلم هم چاپ می‌کردند.
حسین گنجینه در سال ۱۳۳۴ وارد وزارت فرهنگ و هنر (وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی فعلی) شد تا کارگاه چاپ سیلک را در آن اداره برپا کند. از آن زمان فعالانه در زمینه چاپ سیلک و چاپ باتیک حضور داشت.
سپس به دعوت وزارت فرهنگ و هنر اولین پوستر نمایشگاهی به روش سیلک اسکرین را برای نمایشگاه کشاورزی ایران که در میدان جلالیه (پارک لاله کنونی) برگزار شد، چاپ کرد. از آن پس پوسترهای متعددی برای تئاتر، کنسرت، نمایشگاه‌ها و بی‌ینال‌ها مختلف به چاپ رساند.
در سال ۱۳۴۸ به دعوت رسمی دانشگاه تهران از وزارت فرهنگ و هنر برای تدریس چاپ سیلک در گروه تجسمی دانشکده هنرهای زیبا به آنجا رفت و مقدمات تجهیز کارگاه‌ها را فراهم کرد و در سال ۱۳۴۹ اولین واحد درسی آموزش سیلک اسکرین ارائه شد. از این سال به بعد او در مراکز آموزش عالی تهران و دیگر استان‌ها به‌ویژه در دانشکده ی هنرهای زیبا دانشگاه تهران به تدریس این رشته پرداخت و بسیاری از شاگردهای او اکنون هنرمندان صاحب‌نام و استادان معتبری هستند.
حسین گنجینه در سال ۱۳۵۴ بازنشسته شد اما تا سال‌ها بعد و در مجموع نزدیک به چهار دهه به تدریس این رشته در دانشگاه تهران و سایر مراکز آموزش عالی ادامه داد.
استادگنجینه در ۲۴ اردیبهشت ۱۳۷۰ از سوی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی نشان درجه یک هنری دریافت کرد و از سوی وزارت فرهنگ وآموزش عالی نیز در ۶ آبان سال ۱۳۷۷ مفتخر به دریافت نشان درجه یک شد.
از او دو کتاب منتشر شده‌است: "هنر چاپ باتیک" و "چاپ سیلک" که در این کتاب ۳۰ تکنیک سیلک اسکرین آموزش داده شده و تاریخ این چاپ در بسیاری از کشورها آمده‌است.
وی چهار سال در بستر بیماری بود تا این که در ساعت ۶ صبح ۳۱ فروردین ۱۳۹۰ در سن ۹۴ سالگی چشم از جهان فرو بست. روحش شاد!