پادزهر - ریشه واژه پاد زهر

[دانه کولانه]

یکی از اجزای مثرودیطوس و تریاق فاروق ، تریاک (= افیون ) بود (در اولی ، به اندازة پنج درهم و در دومی ، 24 مثقال )، که دقیقاً معلوم نیست کدامیک از حکیمان مزبور آن را به نسخه افزوده است . مولی یراک (ص 101) ظاهراً افزایش آن را، همچون گوشت افعی ، ابداع اندروماخس دوم می داند، که ، به خواهش نِرون ، امپراتور روم (54 ـ 68 میلادی )، با افزودن چندین مادّة جدید، بویژه افیون و گوشت افعی ، به فرمول تریاقِ نیکاندرُسِ کُلُفُنی ، تریاق او را غنی ساخت . به هرحال ، افزایش افیون ، که ، به روایات مختلف ، زهری کُشنده دانسته می شد («نیم تا یک مثقالِ» آن ، به نظر هروی ، ص 39؛ «دو درهم » آن ، به نوشتة عقیلی علوی شیرازی ، 1371 ش ، ص 157)، ظاهراً نظر به بعض خواص درمانی آن بوده است ، بویژه به عنوان آرامبخش دردها، مخدّر، خواب آور و شاید به عنوان «مُصْلح » «گرمی » شدید بعض اجزای دیگر تریاق ( رجوع کنید به تریاک * ). توجیه عقیلی که اطلاق نام تریاک به افیون به این سبب بوده «که افیون حافظ القوّت است و در این امر با تریاق حقیقی اشتراک دارد» (1349 ش ، ص 499) یا «به جهت حفظ قوّت آن ] = افیون [ است » (ص 524) درست نمی نماید. برخلاف نظر پورداود (ص 113) که «چون در هر تریاک ] = تریاق [ یک جزءِ آن افیون بوده ، رفته رفته تریاک و افیون دو کلمة مُرادف پنداشته شدند»، به گمان نویسندة حاضر منشأ این فرایندِ «اطلاق کُلّ به جزء»، که اصطلاحی نسبتاً متأخر است ( رجوع کنید به فرهنگِ رشیدی ، تألیف در 1064، ج 1، ص 427: « تریاک به معنی افیون مستحدث است و در قدیم نبود»)، تشابهی است که افیونیان میان تریاک (= تریاق ) همچون «درمان همة دردهای جسمانی » و تریاک (= افیون ) به عنوان «چارة همة دردهای روانی » (عشق ، افسردگی ، غم و جز اینها) می دیده اند.

گذشته از این تریاقهای مشهور، تریاقهایی هم بعض حکیمان بزرگ دورة اسلامی ابداع کرده اند، مثلاً، دو «معجونِ تریاقی کبیر و صغیر» از ابتکارهای ابن سینا (ج 3، کتاب پنجم ، ص 2284). فرمول «معجون تریاقی صغیر» او، شامل فقط نه مادّه ، چنین است : «دانة بَلَسان ، قُسْطِ تلخ ،جنطیانا، دارچینی ، فلفل سفید، عود هندی ، جعفری (از هرکدام ، یک جزء) مُشک (یک سوم جزء) و جُندِ بیدستر (یک چهارم جزء)؛ اینها را عجین کنند وبه کار دارند.»

افزایش تدریجی اجزای تریاق یونانی الاصل آن را کم کم از پادزهر به صورت «درمان همة دردها » درآورد ــ هم در غرب (اروپا) و هم در شرق در کشورهایی که پزشکی بقراطی ـ جالینوسی در آنها فایق و رایج بود. اعتبار و شهرت تریاق اندروماخس در غرب تا حدود چهار قرن پس از شروع انحطاط مکتب جالینوسی (از اوایل سدة شانزدهم میلادی ) باقی بود، چنانکه ، مثلاً، فرمول این تریاق حتی در چاپ 1884 دارونامة رسمی کشور فرانسه مندرج است (گوشت افعی را از آن حذف کرده اند؛ در بارة اخلاط ] 54 مادّه بجز می و انگبین [ و دستور ترکیب این نسخه رجوع کنید به مولی یراک ، ص 102ـ103).

منابع : ابن أکفانی ، نُخَب الذخائر فی احوال الجواهر ، چاپ انستاس ـ ماری کرملی ، قاهره 1939، چاپ افست قاهره ] بی تا. [ ؛ ابن بیطار، الجامع لِمفردات الادویة و الاغذیة ، بولاق 1291؛ ابن سینا، القانون فی الطب ، چاپ ادوارد قش ، بیروت 1408/ 1987؛ ابوریحان بیرونی ، الجماهر فی الجواهر ، چاپ یوسف الهادی ، تهران 1374 ش ؛ همو، کتاب الصیدنة فی الطب ، چاپ عباس زریاب ، تهران 1370 ش ؛ اخوان الصفا، رسائل اخوان الصفاء و خُلاّ ن الوفاء ، قم 1405؛ ربیع بن احمد اخوینی بخاری ، هدایة المتعلّمین فی الطب ، چاپ جلال متینی ، مشهد 1344 ش ؛ علی بن احمد اسدی طوسی ، گرشاسب نامه ، چاپ حبیب یغمائی ، تهران 1354 ش ؛ اشعار پراکندة قدیمترین شعرای فارسی زبان : از حنظلة بادغیسی تا دقیقی ( بغیر رودکی )، با تصحیح و مقابله و ترجمه و مقدمه بزبان فرانسوی ژیلبر لازار، ج 2، تهران 1341 ش ؛ علی بن حسین انصاری شیرازی ، اختیارات بدیعی (قسمت مفردات )، چاپ محمدتقی میر، تهران 1371 ش ؛ داود بن عمر انطاکی ، تذکرة اولی الالباب و الجامع لِلعجب العجاب ، چاپ علی شیری ، بیروت 1411/1991؛ محمدحسین بن خلف برهان ، برهان قاطع ، چاپ محمد معین ، تهران 1342 ش ؛ بطرس بستانی ، کتاب دائرة المعارف ، بیروت 1881؛ ابراهیم پورداود، هرمزدنامه ، تهران 1331 ش ؛ یاکوب ادوارد پولاک ، سفرنامة پولاک ، ترجمة کیکاووس جهانداری ، تهران 1361 ش ؛ احمد بن یوسف تیفاشی ، کتاب أزهار الافکار فی جواهر الاحجار ، چاپ محمد یوسف حسن و محمود بسیونی خفاجی ، قاهره 1977؛ حسین بن حسن جمال الدین انجو، فرهنگ جهانگیری ، چاپ رحیم عفیفی ، مشهد 1351ـ 1354 ش ؛ محمد مؤمن بن محمد زمان حکیم مؤمن ، تحفة حکیم مؤمن ، تهران ] تاریخ مقدمه 1402 [ ؛ حمزة بن حسن اصفهانی ، تاریخ سنی ملوک الارض و الانبیاء علیهم الصلاة والسلام ، بیروت ] بی تا. [ ؛ محمد بن احمد خوارزمی ، کتاب مفاتیح العلوم ، چاپ فان فلوتن ، لیدن 1968؛ علی اکبر دهخدا، لغت نامه ، زیرنظر محمد معین ، تهران 1325ـ 1359 ش ؛ دیوسکوریدس ، هَیولی الطبّ فی الحشائش و السموم ، ترجمة اِصْطِفَن بن بَسیل و اصلاح حنین بن اسحاق ، چاپ سزار ا. دوبلر و الیاس تِرِس ، تطوان 1952؛ محمد بن زکریا رازی ، کتاب الحاوی فی الطب ، حیدرآباد دکن 1374ـ1390/ 1955ـ1971؛ عبد الرشید بن عبد الغفور رشیدی ، فرهنگ رشیدی ، به ضمیمة معرَّبات رشیدی ، چاپ محمد عباسی ، تهران ] تاریخ مقدمه 1337 ش [ ؛ محمد زاوش ، کانی شناسی در ایران قدیم ، تهران 1348ـ

1355 ش ؛ علی زرگری ، گیاهان داروئی ، ج 3، تهران 1368 ش ؛ محمودبن عمر زمخشری ، پیشرو ادب ، یا، مقدمة الادب ، چاپ محمدکاظم امام ، تهران 1342 ش ؛ محمد پادشاه بن غلام محیی الدین شاد، آنندراج : فرهنگ جامع فارسی ، چاپ محمد دبیرسیاقی ، تهران 1363 ش ؛ شهمردان رازی ، نزهت نامة علائی ، چاپ فرهنگ جهانپور، تهران 1363 ش ؛ علی بن سهل طبری ، فردوس الحکمة فی الطب ، چاپ محمد زبیر صدّیقی ، برلین 1928؛ محمدحسین بن محمدهادی عقیلی علوی شیرازی ، قرابادین کبیر ، چاپ سنگی تهران 1277، چاپ افست تهران 1349 ش ؛ همو، مخزن الادویة ، کلکته 1844، چاپ افست تهران 1371 ش ؛ حسن بن احمد عنصری ، دیوان ، چاپ یحیی قریب ، تهران 1341 ش ؛ ابوالقاسم فردوسی ، شاهنامة فردوسی ، متن انتقادی ،

مسکو 1963ـ1971؛ عبدالله بن علی کاشانی ، عرایس الجواهر و نفایس الاطایب ، چاپ ایرج افشار، تهران 1345 ش ؛ علی بن عباس مجوسی ، کامل الصناعة الطبیّة ، بولاق 1294؛ محمد بن منصور، گوهرنامه ، چاپ منوچهر ستوده ، در فرهنگ ایران زمین ، ج 4 (1335 ش )؛ امین فهد معلوف ، معجم الحیوان ، قاهره 1932؛ احمد بن قوص منوچهری ، دیوان ، چاپ محمد دبیرسیاقی ، تهران 1363 ش ؛ ناصرخسرو، دیوان ، چاپ مجتبی مینوی و مهدی محقق ، تهران 1353 ش ؛ محمد بن محمد نصیر الدین طوسی ، تنسوخ نامة ایلخانی ، چاپ محمدتقی مدرس رضوی ، تهران 1363 ش ؛ موفق بن علی هروی ، الابنیة عن حقایق الادویة ، به تصحیح احمد بهمنیار، چاپ حسین محبوبی اردکانی ، تهران 1346 ش ؛ پاول هُرن و یوهان هاینریش هوبشمان ، اساس اشتقاق فارسی ، ترجمة جلال خالقی مطلق ، تهران 1356 ش ؛ یاقوت حموی ، معجم البلدان ، چاپ فردیناند ووستنفلد، لایپزیگ 1866ـ1873، چاپ افست تهران 1965؛

Aristoteles, Das Steinbuch , ed. & tr. Julius Ruska, Heidelberg 1912; Edward Balfour, The cyclopaedia of India and of eastern and southern Asia , 3rd ed., London 1885, repr. Graz 1967-1968; Rإgis Blachةre et al., Dictionnaire arabe-franµais-anglais (langue classique et moderne) , Paris 1967- ; Jean Jacques Clإment-Mullet, "Essai sur la minإralogie arabe", JA (1868), repr. Amsterdam [n.d.]; Pedanius Dioscorides, The Greek herbal of Dioscorides , tr. John Goodyer, 1655, ed. R. T. Gunther, Oxford 1934; Dorland's illustrated medical dictionary , 26th ed., Philadelphia 1984; Cyril L. Elgood, A medical history of Persia and the eastern caliphate , 2nd ed., Amsterdam 1979; Encyclopaedia Iranica , s.v. "Afghanistan. III: Fauna" (by K. Habibi); EI 2 , s.vv. "Ayyil" (by L. Kopf), "Ba ¦ zahr" (by J. Ruska-[M. Plessner]); The Encyclopedia Americana , Danbury 1984; Fred A. Harrington et al., A guide to the mammals of Iran ,

Tehran 1977; Ibn Bayt ¤ a ¦ r, Traitإ des simples , tr. Lucien Leclerc, Paris 1877-1883, repr. Paris [n.d.]; Ahmed Issa, Dictionnaire des noms des plantes en latin, franµais, anglais et arabe , Cairo 1930; Berthold Laufer, Sino- Iranica , Chicago 1919, repr. Taipei 1976; Martin Levey, Early Arabic pharmacology , Leiden 1973; Le livre d'Arda ¦ V i ¦ ra ¦ z , translittإration, transcription et traduction du texte pehlevi [par] Philippe Gignoux, Paris 1984; ـmile Littrإ, Dictionnaire de mإdecine, de chirurgie, de pharmacie, de l'art vإtإrinaire... , 17th ed., Paris 1893; David N. MacKenzie, A concise Pahlavi dictionary , London 1971; Jeanne Mouliإrac, "Les thإriaques", in ، l'ombre d'Avicenne: la mإdecine au temps des califes , Paris 1996; Paul Robert, Le grand Robert de la langue franµaise , 2nd ed., Paris 1985; J. L. Schlimmer, Terminologie mإdico- pharmaceutique et anthropologique : franµaise-persane , litho. ed., Tehran 1874, typo repr. Tehran 1970; S § kand- guma ¦ n i ¦ k vic § a ¦ r = La solution dإcisive des doutes , ed. & tr. Pierre Jean de Menasce, Fribourg 1945; Gإrard Troupeau, "Les dإbuts de la mإdecine arabe: les grandes familles de mإdecins..., la formation du vocabulaire", in ، l'ombre d'Avicenne: la mإdecine au temps des califes , Paris 1996; Henry Yule and A. C. Burnell, Hobson-jobson... , new ed. by William Crooke, London 1903, repr. Delhi 1968.

/ هوشنگ اعلم /
منبع دانشنامه اسلام