فرسایش خاک

**رزیتا** · #1 09-18-2009

از ديگر مناطقي كه با فرسايش شديد روبرو مي شوند نواحي كوهستاني مانند آند ، هيمالايا
قره قوم ، بخشي از كوههاي راكي ، بريدگيهاي دره اي آفريقا و مناطق پوشيده از خاكهاي
آتشفشاني ، مانند جاوه ، جزيره جنوبي نيوزلند ، گينه جديد پايو و قسمتهايي از آمريكاي
مركزي را مي توان نام برد .
سومين مناطق دنيا كه با خطر فرسايش روبرو بوده ، مناطقي هستند كه در آنها شكل زمين
و خاك نتيجه اقليمهاي گذشته است . هر چند اين زمينها در حال حاضر ظاهرا پايدار به نظر
مي رسند ولي كوچكترين كار تخريبي اين پايداري را از بين مي برد . باتلر از روي اصول چينه
شناسي و كاربرد آن در لايه مياني خاك در دشتها و تپه ماهورهاي جنوب شرقي استراليا
شاهدهايي را پيدا كرد كه دلالت بر وجود دوره هاي ثبات ، كه در آن خاك روي زمين تشكيل
شده است ، و دوره هاي عدم ثبات ، كه در آن خاك فرسايش يافته و يا در آن محل رسوب
گذاري شده است ، دارد . از جايي كه فرسايش با شدت زياد صورت گرفته است و آثار آن
امروزه به صورت خندقهايي در حوالي كانبرا يا فرسايش بادي در گندمزارهاي سوان هيل در
ويكتوريا مشاهده مي شود ولي احتمالا اين فرسايش ، كه نتيجه تغيير شديد در آب و هوا
بوده است ، قبل از اسكان گرفتن انسان در اين نواحي به وقوع پيوسته است .
در تحليل داده هاي فرسايش بايد دقت كافي به عمل آيد . زيرا سرعت فرسايش بستگي به
وسعت منطقه مورد مطالعه نيز دارد . قسمتي از رسوبات جدا شده از تپه ها ، خاكريزها ، و
يا خاكبرداريها ، همراه با آب ، راهي رودخانه ها مي شوند . اما بخشي از آنها در طول مسير
در دامنه تپه ها و يا دشت ها بجا مانده و موقتا در آن جا ذخيره مي شوند . چون حوضه هاي
بزرگ ، نسبتا ، زمينهاي بيشتري را كه مناسب رسوب گذاري است دارند ، لذا ميزان
فرسايش در واحد سطح در حوضه هاي كوچك زياد تر بوده و با افزايش وسعت حوضه از مقدار
آن كاسته مي شود . نسبتي از مقدار خاك فرسايش شده كه بصورت رسوب وارد رودخانه
مي شود به نام نسبت انتقال رسوب ناميده ميشود . متاسفانه در اين مورد مطالعات زيادي
انجام نشده است ، زيرا غالبا فقط مقدار توليد رسوب مورد نظر بوده است حال آنكه نسبت
حمل رسوب بسته به وسعت حوضه بين 3 تا 90 درصد متغير است .

**رزیتا** · #2 09-18-2009

تغييرات مكاني
مطالعاتي كه در زمينه رابطه تلفات خاك و آب و هوا در مقياس جهاني انجام شده است ،
نشان مي دهد كه فرسايش در جاهايي به حداكثر خود مي رسد كه ميانگين بارندگي موثر
سالانه آن 300 ميلي متر باشد . منظور از بارندگي موثر مقدار باراني است كه در شرايط
مشخص درجه حرارت بتواند مقدار معيني رواناب ايجاد نمايد . در وضعيتي كه مقدار بارندگي
كمتر از 300 ميلي متر باشد با افزوده شدن بارندگي ، فرسايش نيز افزايش مي يابد .البته
افزايش بارندگي باعث بهتر شدن پوشش گياهي نيز مي شود و اين خود سطح خاك را بهتر
محافظت مي كند . اما در وضعيتي كه مقدار بارندگي سالانه بيشتر از 300 ميلي متر باشد ،
نقش حفاظتي پوشش گياهي بر عوامل فرسايش فزوني گرفته ، در نتيجه با افزوده شدن
بارندگي ميزان تلفات خاك كاهش پيدا مي كند . شاهد هايي نيز در دست است ، كه اگر
نزولات جوي افزايش يابد ، بارندگي و رواناب ناشي از آن ممكن است به حدي زياد باشد كه
خود باعث افزايش تلفات خاك گردد .
در 20 ساله اخير اطلاعات زيادي در زمينه بار رسوب در رودخانه ها جمع آوري شده است .
هر چند اين داده ها به دليل اشكالات فني در اندازه گيري بار بستر و كمبود اندازه گيريهاي
املاح محلول آب بيشتر مربوط به مواد معلق مي باشد ولي از نظر شناخت معقول الگوي
فرسايش آبي در دنيا به خوبي مي توان از آنها استفاده كرد .
عمده ترين نتيجه اي كه از اين شناخت حاصل شده ، آن است كه مناطق نيمه خشك و نيمه
مرطوب دنيا بخصوص در چين ، هندوستان ، غرب آمريكا ، روسيه مركزي و نواحي مديترانه اي
، سخت در معرض فرسايش قرار دارند . مشكل فرسايش خاك در اين مناطق همراه با نياز
شديد به حفاظت آب و موضوع حساس بودن شرايط اكولوژيكي محيط است . به طوري كه
حذف پوشش گياهي ، چه به صورت چراي دام و چه به صورت برداشت محصول ، باعث
كاهش سريع مواد آلي شده كه خراب شدن خاك و خطر كويري شدن را در پي خواهد
داشت.

**رزیتا** · #3 09-18-2009

فرسايش
فرسايش كه به آلماني Abtrage و به فرانسه و انگليسي Erosion گفته مي شود ، از كلمه
لاتين Erodere گرفته شده و عبارت است از فرسودگي و از بين رفتن مداوم خاك سطح زمين
( انتقال يا حركت آن از نقطه اي به نقطه ديگر در سطح زمين ) توسط آب يا باد .
از آغاز پيدايش كره زمين ، باد و باران قشر سطحي آن را شسته يا از جا كنده و اجزاي آن را
از نقطه اي به نقطه ديگر حمل كرده است . به اين تريتب بستر نهرها ، مخروط افكنه ها و
دلتاي رودخانه ها بعضي از چاله ها و خلاصه تپه هاي شني به وجود آورده و در نتيجه سطح
زمين تدريجا دچار تغيير شكل شده است . فقط در سايه حمايت پوشش نباتي ( درختان يا
ساير گياهان انبوه ) بوده كه فرسايش بسيار كند شده و تعادلي در تشكيل و فرسايش خاك
ايجاد گرديده است . اين تعادل مساعد كه تحت تاثير شرايط طبيعي حكمروا شده بود ، از
زماني كه بشر زمين را به منظور تهيه محصول و بدست آوردن غذا و ديگر مايحتاج خود ، مورد
كشت و زرع قرار داد يا از آن به عنوان مرتع استفاده كرد ، بر هم خورد و زمينها در معرض
فرسايش شديد و سريع قرار گرفت .
بنابراين ، فرسايش قبل از آن كه زمين مورد بهره برداري انسان قرار گيرد نيز اتفاق مي افتاده
( فرسايش طبيعي ) ولي از وقتي كه انسان در آن به كشت و زرع ، دامداري و غيره مشغول
شده ، باعث فرسايش بيش از حد ( فرسايش سريع و شديد ) خاك شده است .
انسان ، ابتدا به فرسايش خاك و مسائل ناشي از آن توجهي نداشته است ولي افزايش
سريع جمعيت و همچنين عدم توجه به بهره برداري صحيح از زمين ، سبب شد كه انسان در
روي دامنه هاي پرشيب و ارتفاعات زياد نيز كشت و زرع كند و براي سير كردن احشام خود ،
مراتع را هم بيش از حد و بي موقع مورد چرا قرار دهد . اين عمليات او سبب شد كه خاك
مقاومت خود را از دست بدهد و بر اثر باران هاي شديد و آبياري بي رويه و بادهاي تند ،
بشدت فرسايش يابد ، به طوري كه زمين بر اثر فرسايش ، در بسياري از موارد حاصلخيزي
خود را از دست داده يا بكلي ويران شد . اين وضع سبب شد كه انسان متوجه شود كه
چگونه با اعمال بي رويه خود موجب فرسايش و نابودي خاك شده است .
فرسايش خاك ، با اينكه در آغاز كمتر احساس مي شود ، ولي با گذشت زمان اهميت
تخريبي آن بحدي زياد مي شود كه ممكن است پس از چندين سال مثلا در دوره يك نسل كه
سي سال فرض شود ، خاكي به عمق حدود 30 سانتيمتر از سطح زمين معدوم گردد .
جبران خاك فرسايش يافته ، براي طبيعت بويژه در مناطق خشك كه شرايط براي تشكيل خاك
بسيار نامساعد مي باشد بسيار دشوار و طولاني است . از اين رو بخصوص ساكنان مناطق
خشك بايد در حفظ و جلوگيري از فرسايش آن سعي و همت بيشتري مبذول دارند زيرا به طور
طبيعي در اين مناطق ، هم فرسايش شديد تر است و هم همان طور كه ذكر شد ، امكان
تشكيل خاك كمتر مي باشد .
طبق محاسباتي كه صورت گرفته است ، به طور كلي براي تشكيل يك سانتيمتر خاك 500 تا
800 سال زمان لازم است ، و اگر حساب كنيم كه خاك زراعتي 25 سانتيمتر عمق داشته
باشد پس اين ضخامت خاك ، طي 20 هزار سال كار مداوم طبيعت بوجود آمده است .
با از دست رفتن اين خاك به وسيله يك عامل مخرب نظير سيل يا بي مبالاتي زارع و غيره به
صورت فرسايش ، در حقيقت زحمت چندين هزار ساله طبيعت براي بشر هدر مي رود و تازه
هزاران سال ديگر هم وقت لازم است ، تا شايد خاك از دست رفته ، جبران گردد .
علت عمده اختلافاتي كه از نظر فرسايش بين نقاط خشك و مرطوب وجود دارد ، پوشش
گياهي زياد در نقاط مرطوب است كه نقش عمده اي در حفظ خاك ايفا مي نمايد .
در مناطق جنگلي و نقاطي كه نباتات مرتعي سطح خاك را پوشانيده اند عوامل فرسايش
كمتر تاثير مي كند . در اين مناطق ، آبهاي باران و برف توسط گياهان در زمين نگهداري مي
شود . نباتات با حفظ آب و نفوذ دادن آن در خاك ، مانع جاري شدن آب در سطح زمين ، و در
نتيجه مانع از فرسايش خاك مي گردند . پوشش گياهي ، خاك را در مقابل فرسايش بادي نيز
حفظ مي كند .

**رزیتا** · #4 09-18-2009

مقدمه
يكي از مشكلاتي كه بشر از آغاز زراعت بر روي زمين با آن مواجه بوده ، فرسايش
سريع خاكها مي باشد . فرسايش خاك هنوز هم در آمريكا و بسياري از مناطق حاره اي و
نيمه خشك دنيا از معضلات به شمار مي رود و در كشورهايي كه آب و هواي معتدل دارند _ از
جمله انگلستان ، بلژيك و آلمان _ به عنوان يكي از مسائل خطرناك تلقي مي شود .اين
مشكل در ايران كه بخش وسيع آن را كوير ها در بر گرفته اند و خاك از پوشش مناسبي
برخوردار نيست بسيار بارز و چشمگير است .

جلوگيري از فرسايش خاك كه در واقع معني آن كاهش ميزان تلفات است ، به حدي كه
سرعت فرسايش تقريبا برابر سرعت طبيعي تلفات خاك گردد ، بستگي به انتخاب
استراتژيهاي مناسب در حفاظت خاك دارد . اين امر مستلزم شناخت تمامي فرايند هاي
فرسايش است .
اثر فرسايش تنها به مناطقي كه خاك سطحي آن توسط باد و آب از بين رفته و سنگ مادر يا
خاك زير در معرض ديد قرار گرفته و سطح زمين توسط آب بريدگيها چاك چاك شده است
مربوط نمي شود ، بلكه مناطق پايين باد و كف دره ها را كه در آن سطح زمين پوشيده از
نهشته هاي شن و ماسه بوده و كانالها و نهر هايي كه از رسوب پر شده اند را نيز در بر مي
گيرد .شدت فرسايش در زمانها و مكان هاي مختلف متغير است . رسوباتي كه در اثر يك
واقعه آب و هوايي معين ايجاد مي شود به شرايط توپوگرافي ، نوع خاك و نحوه استفاده از
زمين بستگي دارد و اين امر موجب تغييرات موضعي فرسايش مي شود .از آنجايي كه آب و
هوا مركب از مجموعه وقايعي با شدت هاي مختلف است در نتيجه مهمترين عامل در
تغييرات زماني كوتاه مدت فرسايش را مي توان آب و هوا به شمار آورد .در هر حال خصوصيت
هاي اقليمي ، بخصوص مقدار بارندگي ، شدت بارندگي و سرعت باد در جاهاي مختلف متغير
است . از اين گذشته تغييرات زماني درازمدت نيز ممكن است در فرسايش اتفاق افتد .
بنابراين ، نقش متقابل تغييرات زماني و مكاني فرسايش تا حد زيادي پيچيده است . علي
رغم بهم پيوستگي اين دو بهتر است آنها را به طور مجزا مورد بررسي قرار دهيم .