بوم شناسی و بررسی وضیعت کاراکال Caracal caracal در منطقه شکار ممنوع عباس آباد نائین

[Setare]

چکیده:
در سال های 2002 تا 2006، پژوهشی درباره کاراکال در منطقه حفاظت شده عباس آباد انجام شد که بیش از 300 هزار هکتار از بهترین زیستگاه های این گونه در شرق استان اصفهان را شامل می شود. بررسی ها نشان داد که این گونه ، معمولا در کوه های کویری و تپه ها که خرگوش ها و جوندگان در آن فراوانند،زیست می کند. کاراکال ها در 80% مشاهدات مستقیم به صورت انفرادی و در سایر مشاهدات به صورت گروه های دو نفره دیده شده اند. گرچه جوندگان خرگوش ها و پرندگان نقش اصلی را در رژیم غذایی کاراکال های منطقه عباس آباد ایفا می کنند اما این جانور ،برای چارپایان کوچک اهلی نیز خطر جدی محسوب می شود و گاهی به شکار سم داران وحشی اقدام می کند.
واژه های کلیدی:
Caracal caracal ، منطقه حفاظت شده عباس آباد، ایران، بوم شناسی، رژیم غذایی

مقدمه:
این گونه که در سال 1776 توسط شربر معرفی شد،با وجود پراکندگی وسیع در نیمه شرقی کشور و اهمیت به عنوان یک گونه شکارچی و حتی در بسیاری از زیستگاه ها بزرگترین و مهمترین شکارچی از جنبه های مختلف اکولوژیکی در ایران به قدر کافی شناخته شده نیست. طبق کتاب اسماعیل اعتماد(1364) گمان می رود که کاراکال ایران به زیر گونه C.c.schmitzi تعلق داشته باشد. منطقه شکار ممنوع عباس آباد از بهترین زیستگاه های این گونه مطرح شده است و به نظر می رسد که کاراکال دارای بیشترین فراوانی در این منطقه است(فرهادی نیا 2006). اما پیش از این هیچ پژوهش اساسی از دیدگاه بوم شناختی روی زیستگاه های این گونه در ایران صورت نگرفته و پژوهش حاضر در منطقه عباس آباد اولین نمونه بررسی کاراکال در ایران است که میتواند پایه ای برای پژوهش های بعدی قرار گیرد. به ویژه در زیستگاه های اطراف مناطق کشاورزی که خسارات کاراکال به چارپایان کوچک به عنوان یک مشکل مطرح است.
منطقه مورد بررسی:
عباس آباد،یکی از جدیدترین مناطق حفاظت شده کشور است که در سال 2005 با عنوان منطقه شکار ممنوع ،به طور رسمی مورد حمایت قرار گرفت. این منطقه با وسعت بیش از 300 هزار هکتار در 180کیلومتری شرق نائین در نیمه شرقی استان اصفهان و در بخش مرکزی ایران واقع است. عباس آباد متشکل از کوه هایی است که از غرب به شرق گسترده شده اند و دشت های وسیعی که مناطق کوهستانی را احاطه می کنند. حدود ارتفاع در منطقه بین 703 تا 2451 متر از سطح آزاد دریاست، با میانگین بارش سالانه حدود 106 میلی متر ( دامنه تغییرات بین 76 تا 157 میلی متر) و درجه حرارت سالیانه حدود 18.9 درجه سلسیوس. عباس آباد منطقه ای کویری با آب و هوای خشک بیابانی است( دانشگاه تکنولوژی اصفهان 2003) بیشتر منطقه با گیاهان شور پسند و خشک زی پوشیده شده است که اکثرا از خانواده های Rosaceae, Chenopodiaceae, Salsplaceae هستند. بر اساس اطلاعات اداره منابع طبیعی اصفهان (2000) عباس آباد به طور غالب با درختان Artemisia ,Caligonumو Haloxylon در دشت های ماسه ای Pishtacia و Zygophylum در تپه های کوهپایه ای و کوه ها و از Tamarix در کنار جویبار های خشک پوشیده شده است.
روش ها:
پژوهش پیش رو در نوامبر 2002 تا آگوست 2006 درباره کاراکال در کنار سایر گربه سانان شامل یوز آسیایی، پلنگ ایرانی و گربه شنی صورت گرفته سات. به دلیل دشواری دسترسی به همه بخش های این ناحیه اکثر برسی های میدانی در نیمه غربی صرت گرفت که گمان می رفت از نظر امنیت نصب دوربین های تله ای نیز مناسب ترند. در گام نخست نقشه پراکندگی بر پایه مشاهدات مستقیم محیط بانان و مردم محلی- با ساتفاده از نرم افزار Arc view/ver3.2 تهیه شد. سپس جست و جو برای یافتن نشانه های حضور کاراکال و گونه های مورد شکار او آغاز شد. رد پاها را نشانه ای برای حضور کاراکال در نظر نگرفتیم؛زیرا ممکن بود متعلق به سایر جانوران کوچک موجود در منطقه باشند. به دلیل عدم دسترسی به امکانات آزمایشگاهی شناسیایی سرگین جانور تنها بر پایه اندازه و شکل انجام گرفت و جمع آوری را به نمونه هایی با شکل بند بند و کشیده که قطر کمتر از 20 میلی متر داشتند-به عنوان سرگین کاراکال- محدود کردیم و چون می خواستیم در این روش با دقت عمل کرده باشیم نمونه های محدودی جمع آوری کردیم. این نمونه ها به طور ماکروسکوپی بر اساس مو،ناخن ،کرک ها و بقایای استخوانی موجود در آنها مورد بررسی قرار گرفتند و در پایان دو تا چهار دوربین تله ای را با بازه زمانی یک هفته تا دو ماه در زیستگاه های شناسایی شده کاراکال (بیش از بیست نقطه) که اکثرا در کنارنهرهای خشک شده قرار داشت به کار بردیم.
نتایج و بحث:
کاراکال در بین مردم محلی به خوبی شناخته شده است. و با نام های سیاه گوش ، منگوله گوش و یوزخفو خوانده می شود و گاهی ممکن است با یوز اشتباه گرفته شود؛زیرا هر دو جانور در این نواحی حضور دارند. با 400 شب استفاده از دوربین تله ای در منطقه و سه مشاهده مستقیم هفت عکس از کاراکال گرفته شد اما طی این مدت عکس هایی نیز از جانوران دیگر به دست آمد. مانند: گرگ ،شغال،روباه معمولی ،شاه روباه، جبیر، گوسفند وحشی ، بز وحشی ،خرگوش ،خارپشت ایرانی ، بزمجه ایرانی ، هوبره و کمرکولی کوچک. به طور کلی بیست مشاهده مستقیم از جانور توسط افراد تیم پژوهشی ما و 25 نفر از افراد محلی شامل محیز بانان، شکارچی ها، چوپان ها و غیره، در منطقه صورت گرفته است و یک کاراکال زنده نیز که توسط محیط بان ها گرفته شده بود مورد بررسی قرار گرفت. طی بررسی ها یک لانه فعال کاراکال نیز در نزدیکی روستا دیده شد. کاراکال ها معمولا صبح زود یا بعد از غروب دیده شدند اما گاهی در ماه های سردتر ،درمیانه روز هم دیده می شوند.بر اساس یافته های آونانت و نل ( 1998) فعالیت کاراکال بیشتر تابع دمای محیط است تا نور و در عباس آباد، در 80 درصد مشاهدات به صورت انفرادی دیده شده اند و به ندرت به صورت جفت بوده اند. همان طور که توسط سان کوئیست و سان کوئیست(2002) نیز توضیح داده شده است این جانور انفرادی دست به شکار می زند اما مشاهداتی از دو بالغ که با هم در حرکت بودند ثبت شده است.بر اساس بررسی های اسماعیل اعتماد( 1985) کاراکال ها معمولا دو تا سه توله در بهار به دنیا می آورند. در طی این پژوهش ،هیچ مدرکی از زمان زاد آوری این جانور به دست نیامد و تنها یک مشاهده از دو توله کاراکال در ماه آوریل در لانه ای نزدیک روستا انجام گرفت. بر اساس یک گزارش در جولای 2006 سه توله جوان به همراه مادرشان در منطقه حفاظت شده بهرام گور( اسلامی ) و در بالغ به همراه چهار توله در پارک ملی کویر دیده شدند.( ادیبی) کاراکال ها اغلب در کوه های کویری و مناطق تپه ای که زیستگاه مناسبی برای جوندگان و خرگوش ها هستند دیده میشوند و به جز چند مشاهده در زیستگاه های تپه ای هرگز در دشت های هموار منطقه دیده نشده اند. به جز چند بار در کنار جاده ها که به صورت تکی در بین زیستگاه های تپه ای در حال جابجایی بودند. هپتنر و اسلودسکی ( 1992) درباره برتری زیستگاه های کوچک اظهار داشتند که معمولا این زیستگاه ها مناطقی هستند که دارای پوشش گیاهی مناسب بوده یا مناطق هستند که دارای پوشش گیاهی مناسب بوده یا مناطق صخره ای هستند که پوششی را برای شکار کردن پدید می آورند و پناهگاه جانور هم محسوب می شوند. براساس مشاهدات مستقیم و نمونه های محدود سرگین جمع آوری شده به نظر می رسد که جوندگان غذای اصلی کاراکال را می دهند. منطقه حفاظت شده عباس آباد با تپه های فراوان زیستگاه مناسبی برای جوندگان محسوب می ود. گونه هایی که در منطقه شناسایی شده اند عبارتند از: موش خانگی،جرد ایرانی، جربیل بزرگ ،دوپای کوچک و دوپای بلانفرد. نتایج بررسی با دوربین تله ای نشان داد جمعیتی از خارپشت ایرانی و تعداد قابل ملاحظه ای از خرگوش ها نیز در منطقه وجود دارند. محاسبات انرژی نشان می دهند که جوندگان برای کاراکال از همه مهمترند و تا 70% انرژی روزانه قابل مصرف در متابولیسم کاراکال از جوندگان به دست می اید.در حالی که این جانور عموما آفت تلقی می شوند و اهمیت آنها برای جمعیت گوشتخواران کوچک نادیده گرفته می شود(2004). پرندگان به ویژه آنهایی که اغلب روی زمین به سر می برند مثل کبک، تیهو،هوبره و کوکر دیگر منابع تغذیه ای کاراکال حضور دارند. حین بررسی یک لانه کاراکال در میان درختان تاغ روی تپه های شنی که سه ورودی روی زمین داشت پوست بزغاله اهلی و بقایای مرغ های خانگی در اطراف آن یافت شدند. براساس گزارش مردم محلی این جانور شکارچی دائمی چارپایان اهلی کوچک روستاست و حتی گاهی بزغاله ها و بره های اهلی را در داخل آغل می کشد. بیشترین خسارتی که بومی های عباس آباد از کاراکال می بینند از بین رفتن پرندگان خانگی است. همانطور که برای کاراکال عربی توسط ون هیزیک و سدون( 1998 ) گزارش شده است کاراکال های مناطق بسیار خشک در نواحی وسیع تری زندگی می کنند؛ زیرا فراوانی شکار کم است. بر اساس بررسی های فرهادی نیا( 1998) سه گونه جانور سم دار در عباس آباد موجود است؛ جبیر ( 50 تا 100 راس) گوسفند وحشی ( کمتر از 600 راس) و بز وحشی ( کمتر از 1000 راس). کاراکال ها بیشترین ناحیه هم پوشانی زیستگاهی را با گوسفند وحشی دارند زیرا هر دوی آنها در ارتفاع کمتر و نواحی تپه ای زندگی می کنند .بنابراین به نظر می رسد گوسفند های وحشی، بیشترین قربانیان کاراکال ها باشند. جبیر ها معمولا در دشت های هموار جنوبی می چرند؛ جاهایی که معمولا کاراکال ها در آن حضور ندارند و تنها زمانی که برای نوشیدن آب به مناطق حاشیه تپه ای می روند ممکن است مورد شکار کاراکال ها قرار بگیرند. در سپتامبر 2005 یک کاراکال در حال شکار یک جبیر که در مسیر گودال آب بود دیده شد. بر اساس گزارش های ون هیزیک و سدون( 1998) کاراکال دو بار در کنار لاشه آهو دیده شده است و حتی گاهی از شتر ها هم تغذیه می کند. به دلیل فراوانی قابل توجه خرگوش ها و جوندگان واضح است که در آن ها بخش عمده رژیم غذایی کاراکال را تشکیل می دهند. البته کاراکال ها بخشی از غذای مورد نیاز خود را از شکار پرندگان به دست می آورند. از سوی دیگر چارپایان اهلی منطقه به ویژه چارپایان اهلی کوچک مورد شکار کاراکال قرار می گیرند. گاهی این شکار کاراکال را به پنهان شدن در میان بوته ها وادار می کند که همین عمل ریشه یکی از نام های محلی اوست: یوزخفو کاراکال فراوان ترین گونه گربه سان حفاظت شده در عباس آباد است که عمدتا از پستانداران کوچک و پرندگان تغذیه می کند. گرچه کشتن چارپایان اهلی کوچک جانور را به تعارض جدی با مردم محلی دچار کرده است و آنها گاهی سعی در از بین بردن او دارند اما مردم محلی معتقدند که دام انداختن کاراکال های باهوش، با استفاده از طعمه یا تله دشوار است. همانطور که توسط دراگسکو- جوفه ( 1993) نیز بیان شده است هرگز گزارش نشده که این جانور در تصادف های جاده ای کشته شده باشد و به نظر می رسد که فشار کشتار های غیز قانونی هم روی این گونه انجام نمی گیرد. در مجموع این گونه دارای جمعیت قابل دوامی در محدوده بزرگی از منطقه شکار ممنوع عباس آباد و تراکم اندک در زیستگاه های کویری است.

[Setare]